GIPUZKOAREN arimaren zati bat abiapuntutzat aukeratu dugun inguru honetan aurki genezake. Izan ere, Arantzazuko Monastegia euskaldunon artean bisitatu eta maitatuenetakoa da, kondairarengatik, elizarengatik eta baita inguratzen duen paraje basati izugarriarengatik.

Bertako fraide baten esanetan "lehen eliza modernoa" kontsidera genezakeen artelan erraldoi hau, bere garaian oso iskanbilatsua izan arren, gaur egun euskal arte modernoaren lanik garrantzitsuentzat jotzen da.

Jaitsiera goiko partea bezain ikusgarria da, batez ere ezkerraldean geratzen zaizkigun horma garai eta arrokatsuek sortzen duen paisaiari esker. Tarteka, parajea mirestu ahal izateko behatoki naturalak ditugu.

9. kilometroan Oņati herri monumental ederrean sartzen gara, zentrua gure ezkerraldean dugula. Gipuzkoako osotasun arkitektonikorik bikainenetakoa, bertako eraikin zibil eta erlijiotsu ugari eta ederren artean Sancti Spiritus Unibertsitatea nabarmentzen da, euskal Berpizkundeko benetako harribitxia.

IBILBIDEAREKIN jarraituz, Oñatin sartzeko ekarri dugun bidetik itzuli eta Legazpirako bidean, mendatea igotzen ari garela aurreko bailara behatzeko aukera eskainiko digun begiratokia aurkituko dugu, Udana Gaina harrapatu aurretik.

BURDINAREN HARANA Jaitsieran ezkerrera gaztelu moduko bat igaro ostean, 3 kilometrotara Mirandaola Burdinola-Parkea gure eskuinera izango dugu, olaren tresna edo pieza handiez osaturiko "eskultura" ikusgarrien artean kokatua. Legazpik mende askoko burdingintza-tradizioa du (1338an Burdinolen Forua lortu zuen), eta Mirandaola froga garbia dugu , XIV.-XIX. mende artean lanean ibili ostean. Hil bakoitzeko lehen igandean ola martxan jartzen da, burdina Erdi Aroko garai horretan nola tratatzen zen erakusten zaigularik.

Legazpi, herri burdintzalea bera, kilometro bat aurrerago zeharkatuko dugu. Telleriarte auzoan Elorregi Jauregia (antzinako dorretxearen gaineko XVI. mendeko jauregia) bisita dezakegu, eta erdigunean berriz, Jasokundeko Andra Mari eliza, Udaletxea eta eskolak kokatzen diren Euskal Herria Enparantza. Bikuña Jauregia (XVI. mendea) ere lehenbizi Erdi Aroko eraikina izan zen.

Legazpiko industrigunetik irten eta 3,5 km. aurrerago zuzen jarraituz (Zumarragan gerotxoago sartuko gara) Urretxun barneratuko gara. Zumarragarekin biztanleria bakarra osatzen duen herri honetan Gernikako Arbolaren konposatzaile izan zen Iparragirre kantaria jaio zen.

Izen bereko kalean, 8.ean bere jaiotetxea izateaz gain, Ipeñarrieta (Udaletxea) Bikariokoa, Faktorekua, Galdosenea eta Barrenetxea jauretxeak aurkituko dituzue. Iparragirreren estatua dago plazan, berriz, San Martin Tours eliza gotikoa (kanpandorre barrokoarekin) eta Aranburuenea Jauregia bisita ditzakezue.

Urretxuko zentruan eskubira joko dugu, eta hortxe bertan Zumarragan sartuko gara, esandako moduan herri biak bateginik daudelako. Bateratasun horren adibiderik onena Urola ibaia estali eta bien artean eraikitako Areizaga-Kalebarren Plaza izan daiteke.

Legazpitarren Dorretxea (tren-geltokiaren ondoan) abizen hori zeraman Filipinetako konkistatzailearen jaiotetxea izan zen. Euskadi Plaza ederrean berari eskainitako estatua ikusgarria beha daiteke. Bestalde, Jasokundeko Andra Mari eliza (XVI.-XVII. mendea) eta arkupedun Udaletxe neoklasikoa ere aipagarriak dira. Inguruetan Antiguako Ermita erromaniko-gotiko ospetsua bisita daiteke.

SAN INAZIOREN MENPEKO LURRAK Zumarragako ezkerraldetik Azpeitia-Azkoitirantzako norabidea hartuz, zazpi bat kilometrora Aizpurutxo auzoa pasako dugu, tartean apurtu zubi edo oleodukto modukoen azpitik igaroko garela.

43. kilometrorako jada Azkoitian sartuko gara, Peñafloridako Kondearen (Azkoitiko Zalduntxoak eta Euskalerriaren Lagunen Elkartearen bueltan) eta San Inazio Loiolakoaren amaren sorterrian.

BIDEAN berriz ere, jauretxez jositako Azkoitia sigi-sagean zeharkatu eta hiruzpalau kilometrora, beharbada Euskal Herriko monumenturik ikusgarriena den Loiolako Santutegi izugarrira iritsiko gara, San Inazioren jaiotetxearen inguruan eraikitako itzelezko tenplu barrokora.

Kilometro eta erdi gehiago eginez berriz, ezkerraldera hainbat jainkotegi eta eraikin erlijioso pasa ostean, Azkoitiaren bizilagun-lehiakide den Azpeitia monumentalean sartuko gara; lehenbizi ezkerrera, gero zuzen eta alde zaharrean barneratu baino lehen eskuinera, azkenik berriz ere zuzen egiteko.

Urrats horiek jarraitu baditugu (herri barrenean norabide zuzena hartzea korapilotsua da) Tolosarantzako bidean egongo gara. Pare bat kilometro beranduago dugun bidegurutzean berriz, ezkerrera joko dugu Tolosarantz Erreziletik (eta ez Urrakitik) hurbilduz. Hortik 9 kilometrotara Errezil zeharkatuko dugu, Basarri bertsolariaren jaioterria, alegia. Bertan XIII. mendeko San Martin eliza bisita dezakegu.

Bidean gora, 5 kilometrotara, Iturburuko Zubi garaia dugu errepidearen gainean, baina 200 metro lehenago (ez dago seinalizaturik) Gipuzkoako Begiratoki ikusgarria. Bertatik Errezilgo bailara osoa ikusiko dugu, Herniok menperatzen duen baserriz zipriztindutako bailara, hain zuzen.

Pixka bat beherago aparkatzeko lekutxo bat dago, eta begiratokia errepidearen ondo-ondoan dago, bien arteko tarterik gabe, beraz kontuz ibili.

HONA iritsita, buelta emango dugu, Azkoitiaraino. Bertan, Zumarraga-Elgoibar norabidea hartuko dugu lehendabizi, eta gero berriz, Zumarragarakoa, Elgoibarko bidea eskuinean utziz (85,5 Km). Beste 1,5 kilometrora, oraingoan bai joko dugu eskumara, Elosua-Bergararantz.

UROLATIK DEBA GARAIRA
Horrenbesteez, Urolaldeko panoramika politak eskaintzen dizkigun gorako bidean 8 km. egin ostean, Elosuara (ezkerrera auzora lehendabizi eta zuzen mendatera gerotsuago) iritsiko gara. Gainean bertan askaldegi bat dago.

7 kilometro jaitsi ostean Bergaran sartuko gara, Gipuzkoan monumentu interesgarri gehien duen herrietako bat. Alde zaharra ezkerrean utziz, herria eskumarantz zeharkatu eta errepide nagusira iristean ezkerrera jo, horrela berriz herri monumentalaren ondotik pasatuz, Arrasaterantz.

Arrasateko hasieraren ezkerraldean (Musakola auzoan), landarez ikusgarriki estalia aurkituko dugun San Isidro Baseliza ederra pasatu ostean, laster bertako alde zahar interesgarrian barneratzeko moduan izango gara.

Arreta deituko diguten lehen elementuak antzinako harresien sarrera-arkuak izango dira, XVIII.ean berrituak: Portaloia (garrantzitsuena, Iturriotz kalean), Iturriotz Kantoikoa, eta Zurgin Kantoikoa. Honen aurrean XVII.eko Monterron Jauregia dugu, armarri bikainez.

Alde zaharra Iturriotz (Artazubiaga Jauregia), Erdiko eta Zurgin kale paraleloek osatzen dute, erdian Plaza Nagusia dagoela. Azken honetan, Udaletxe barrokoa (armarri handi batekin ) eta San Joan parrokia gotikoa eta erdian Andikano-Loiola galeriadun jauregi ederra ditugu.