Mixel Labéguerieren aroa Iparraldeko gizartea 60-70 urteetan

Mahaikideak Mahaingurua

Mixel Labéguerie hil zenetik hogei urte betetzera doazenean, gizonaren biografia idatzi du Mixel Itzainak, bere kantuen bilduma berria plazaratu du Aritzak taldeak, omenaldi ekitaldiak iragartzen dira 2000.erako... Labéguerie nor zenaz, egin zuenaz eta bere nortasunaz bezala, bere ibilbideaz, hura ezagutu zutenek dituzten iritziak bildu ditu Itzainak bere liburuan. LARRUN honetan hortik abiatu gara, gerra ondoko Iparraldeaz eta batik bat 60-70Eko hamarkadetakoaz Labéguerie estakuru hartuta lau lekuko inportanterekin (Jean-Louis Davant, Alexis Intxauspe, Ximun Haran eta Mixel Itzaina) gogoeta egiteko. Piarres Lafitte baten belaunalditik hasi eta Iparretarrak taldearen ekintzen sorrera arte, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoaren bilakabide sakon eta gatazkatsua aztertzeko Mixel Labégueriek hari nagusi bat eskaintzen baitu.

Laburtuz, irakurleari sarrera gisa baligarria dakion: bere heriotzetik hogei urtetara, nola laburbildu daiteke Mixel Labéguerie izan zena eta egin zuena balorazio orokor batean?

JEAN-LOUIS DAVANT. Lehenbizi, kultura gizona zen Mixel Labéguerie. 40ko hamarkadan sartu zen politikan, baina lehenagotik asko ari izana zen. Aintzina mugimenduan adibidez; gerra aitzineko mugimendua. Gero, Eskualtzaleen Biltzarrean agertu zen, eta lehendakaria izan ere. Kantu berrien sortzailea izan zen Iparraldean; baina orokorki Euskal Herri osoan ere bai. `Ez dok Amairu' eta gaineratikoak berantago agertu zirela uste dut. Hautetsia izan zen naski, baina alde horretatik ez dut uste kulturan bezain beste emankorra izan zenik. Batez ere, goi-mailako politikan. Parisko Asanblea Nazionalean oposizioan egon zen, beraz, alde horretatik ezin zuen mozkin handirik atera. Pauen, bestalde, Kontseilu Nagusian izan zen, baina badakigu, han ere euskaldunak gutxiengoa gara. Bertzalde, eta batez ere, erran bezala, Kanboko auzapeza izan zen, frango luzaz; han biziki eragingorra izan zen. Baina, kantuaren berriztatzailea eta abertzalea izan zen oroz gainetik. Politika eta kulturaren juntan lehenbiziko abertzalea agerietarik Iparraldean.

MIXEL ITZAINA. Kanbori oroz gainetik ekarri zion ospe eta lana. Klimatismo edo erietxeen salbatzea eta iraunaraztea, konparazione. Bestalde, ur onak edo termak, eta bainu-etxeak oro har, hari esker sortu ziren. Ez da dudarik gizon eraginkorra izan zela. Aurten, adibidez, 10.000 jende pasa da Kanbotik. Urte guziz goiti ari da, eta lekuko ekonomiarentzat biziki inportantea da. Kultura aldetik ere asko ekarri zuen; bertsolaritzan konparazione. Nik hurbiletik segitu baitut eremu hori. Politikan gauza gutxi erdietsi zuen, naski. Eskoletako euskarazko lehen hiru irakasleak (ibilkariak), erraite batendako, ez zituen Mixel Labégueriek erdietsi, Mixel Intxauspek erdietsi baitzituen. Frantziako Gobernuak pagaturiko lehen euskarazko irakasleak, hots.

ALEXIS INTXAUSPE. Nik ez dut gauza berririk erraiteko Jean-Louis eta Mixelek erran dutenaz gainerat. Ados naiz beren ikusmoldeekin

XIMUN HARAN. Nik badut ene ikusmoldea, ez dakit zuen ezberdina ote den. Erran nahi baitut, sortzen garenean oso haur inteligente gara, eta abar. Etorkizuna biziki da polita; berebizikoa. Hiltzen garenean, berriz, egin ditugun gauzak ere berebizikoak dira. Sortze arotik eta hil garaia artean, gauza asko iragaten dira. Mixel Labéguerie jujatzen dugun arren -nik errespetatzen dudana, eta asko miresten dudana-, berak egin zituen gauza onak, baita hain onak ez ziren beste batzuk ere aipatu behar ditugu. Nik uste dut objektiboki behar dela jujatua izan.

Bigarren Mundu Gerraren ondorengotik 60ko hamarkada arte ezagutu nuen Mixel. Artean, ez ginen abertzaleak, bagenuen pertenentzia sentimendu bat, herriari atxikimendu bat, euskaraz hitz egin zuen komunitate batekiko atxikimendua, alegia. Nik oroitzen dut pilotari nintzela, Ipar Euskal Herria osoa ibiltzen nuela, leku orotan mintzatzen zen euskara, eta nik ikasi dudan euskara bakarra -etxean edo eskolan ez bainuen ikasi- herrietan ikasi nuen. Hizkuntza belarritik ikasten baitzen orduan.

Aldi hartan, pertenentzia sentimendu hura Eskualtzaleen Biltzarrak sustatua zen batez ere. Elkarte zahar eta handia; 1901etik existitzen dena. Urtero egiten ziren festak, eta gogoratzen naiz, nolaz Heletan eginiko batean 800 pertsona bildu ginen. Gauza izugarria zen. Iparraldean notableak edo politikako jaunak bezala ezagutuak etortzen ziren alde guztietatik. Eskualtzaleen Biltzarraren lehendakaritza oso zen garrantzitsua politika egin nahi zuenarentzat.

Eskualtzaleen Biltzarreko Louis Dassanceren ondoko lehendakari izan zen Mixel Labéguerie; haren segida hartu zuen. Ez zuen hartu era normal batez, baizik eta hartu zuen konplot baten ondorioz. Mixel Labéguerie ez da haatik kondenagarria, beste gaineratikoek bezala berak ere bazituen anbizio politikoak, naski. Orduantxe iritsi zen Mixel Labéguerie-ren unea nik uste. Poeta eta abertzale gizonaren ondotik, azkenik gizon politikoa agertu zen. Bera ez zen beha egon politiko abertzale agertzeko gainera. Aintzina mugimenduan aritua zen jada. Bere nortasuna osatzen zuten ezaugarriok tupust egin zuten, eta Enbata mugimenduaren korrontean barrena eramana izan zen.

Berarekin izan nuen lehen harremana Telesforo Monzonen bitartez izan zen. Garai hartan, maleruski, ohartu ginen bazegoela kulturaren galtze izugarria. Zuberoan bazegoen «Belatsa» izeneko kantu bat, eta Queheillek ostatu batean kantatzen zuen batean, Mixelek erran zidan: «Ximun, gizon honek baizik ez du abesti hau kantatzen gaur egun. Hilko delarik, kantu hau hilko da». Erran nahi dut, euskal kulturaren gainbehera agerian antzematen zela. Gu ohartzen ginen hartaz.

Hartatik landa, Telesforo Monzoni hauxe esan nion: «Kultur ekintzetatik politika ekintzetara pasa behar dugu». Monzonek Mixel Labéguerie-rengana joateko beharra eta egokitasuna aipatu zidan. Mixel Eskualtzaleen Biltzarrean zegoen, eta ongi hartu ninduen. Piarres Larzabal Sokoako apezarengana joan beharra zegoela erran zidan Labégueriek. Hartatik goiti bilkurak hasi genituen. Mixel Labéguerien etxean lehenik, «Enbata» kazeta egiteko.

Harrituta egoten ginen, bere kitarra hartzen zuela, eta liluraturik ginen hari beha. Inprobisatzailea zen. Guk behin eta berriz erraiten genion: «Zuk behar duzu kantatu publikoki, kantari agertu». Hark berriz: «Hitzak ekar iezaizkidazue eta nik musikatuko ditut». Une hartan, Larzabalek hartu zuen egiteko hura. Bere kantuak argitaratuak izan ziren eta Mixel Labéguerie fenomeno bat bihurtu zen. Ez hemen bakarrik, Hegoaldean ere bai. Frankismoa zen bestaldean, euskaldunak zanpatuak eta euskara galerazita. Hegoaldeko gazteak zetozen diskoak erostera. Ikaragarria izan zen hura. Poeta eta abertzale handia zenak, ordea, politika zeraman zainetan. Karrera egin behar zuen, eta politika eta musika artean politika hautatu zuen. Eta behin hasita Parisera joan behar zuen, jakina, hemen bestela ez zen deusik. Gaur egun, edo orain gutxi arte zaila izan bada abertzale gisa agertzea, orduan ezinezkoa zen.

Bere baitan zeuden hiru pertsona edo nortasun artean politikoa gailendu zen, eta abiatu zen politikan, eta diputatu atera zen hautatua modu harrigarrian. Alde izugarriarekin, eta gainera lehen itzulian pasa zen. Frantses irratiek bera lehen diputatu separatista zela erraiten zuten. Une hartatik gurekiko -Enbatakoekiko- distantzia hartu zuen, alabaina. Guk segitu genuen gure lana eta bidea, baina bera aldendu zen guregandik. Labégueriek karrera politikoa egin zuen, mediku lana bigarren mailan utzita. Aitzitik, poeta eta kantari gisa segitu izan balu, gure inguruan, ospe izugarria erdietsi izango zuen, Jose Antonio Agirrek bezainbat. Ezin dezakegu imajinatu Labégueriek Hegoaldeko abertzaleen artean izan zuen eragina eta inportantzia. Nik bizi izan nuen ospe hura ondo-ondotik. Zuberoan izan genuen bilera batean, Pasaiako enpresario batek Jose Antonio Agirre lehendakariaren segida hartzera gonbidatu zuen, baita gomendioak eman ere: «Zuk agindu eta guk segituko dizugu».

Bere baitako hiru nortasunen artean politikaria gailendu zen nolanahi ere. Poeta marginalizatu zen, abertzale segitu zuen, baina konflikto handi artean. Gero, gainera, ETA sortu zen. Mixel Labéguerie Paristik itzulian zetorrela, handik zekartzan txostenak haien eskuetan uztea nahi zuten ETAkoek; beren lanari buruzko kontuak haiekin zertzea alegia. Labéguerie ez zen boz abertzaleen ordezkaria, ordea, baizik hautesleen % 60ren ordezkaria zen. Miresten ahal dugu eta jujatu ere bai. Behar da jujatu.

Gizon abertzale bat, euskaltzalea, kultura handikoa eta kultur mugimendu guztietan nabarmendua. 60ko hamarkada hasieran aurkitzen gara. Gaurko gazteek ezin pentsatuzko egoera dirudi. Nola esplikatzen duzue une berezi hori?

M. ITZAINA. Politika aldetik nik azpimarratuko nuke Piarres Lafitteren gizona izan zela. Uztaritzen hitz honekin azaldu didate bien arteko harremana: «Lafittek hatzeman zuela bere gizona». Eta demokrazia-giristinoen bidetik sartu zen hartaz. Demokrata-kristauek nazioen Europan sinisten zuten, eta Mixelek ere bai. Lafittek beraz, pusatu zuen Labéguerie politikan sartzea eta demokrazia-kristauaren ildotik segitzea. Giristino gisa, bortizkeriaren kontra zen, Pierre Lafittek hala nahita, bistan dena.

A. INTXAUSPE. Ni ez naiz Ximunen ideia arrunt berekoa. Erraiten duzu, abertzalea, poeta gizon eta politikaria elkarren kontra bezala zirela momentu batez. Niri iruditzen zait politiko gizona zela errotik, odolean eta zainetan zeraman politika. Baina, politikarengatik bere nortasuna atxiki zuen nonahi eta ahal bezainbat. Ni lekukoa nintzen, eta 67an ere, Mixelek nahi ukan balu diputatu pasatuko zen beste behin ere. Nahi ukan balu, Mixel Intxauspe ez zen presentatuko.

67ko bozken aitzinetik, Frantziako Estatuaren «Renseignements Generaux» delakoek burutu ohi zituzten inkestak Departamenduan; partikularki diputatu gaullistak ez ziren eskualdeetan. 1967ko bozkak izan zirelarik, orduko gaullistak UNR (Batasunaren Aldeko Batzar Nazionala) alderdian zeuden. Haien xedea zen hautes-barruti bakoitzean gaullista bat izan zedin. Hala izanik ere, baziren alderdi barnean errotik gaullistak ez zirenak, baina sustengua ukaiten zutenak alderdi haren partetik. Sustengu hori zuten diputatuek ez zuten gaulisten laguntza behar aitzina egiteko: Maurice Schumann eta Marine-Magdailene Dieneche, biak presentatu ziren, zentristak ziren. Batek nahiz besteak zernahi egin zioten Mixel Labéguerieri bide beretik joan zedin. Haiekin presentatzen baldin bazen, ez zuela hautagai gaullistari buru egin behar garantizatuz. Mixel Labégueriek bazekien De Gaullen jarraitzaileek zein emaitza handiak ukaiten zituzten.

Honekin erran nahi dut, ez zuela bere burua ukatzen, politikero zen, baina atxikitzen zuen bere nortasuna, bere leialtasuna. Egia da, aitzinera eramateko hartu zituen engaiamendu guztiak ez zituela bururatu. Baina, zuk Ximun, erran duzu diputatu zela % 60arendako, eta nik erraiten dut diputatua zela populuaren % 100arendako. Jende guztiarendako izan zen diputatu; nahi ala ez, hala behar baitzen. Nire irudiko ez zituen bere barne ahalak eta nortasuna arras ukatu, inola ere. 67 urteko bozken aitzineko urteetan Mixelek errana dakit: «Zer nahi duzu Alexis? Ebanjelioak erraiten du, altxagarriak ez duela pasta edo mamiaren ondoan behar, altxagarriak behar du mamiaren barnean izan. Ni entseatuko naiz altxagarri horren izaiten». Orduan, abertzaletasunari buruz pentsatzen zuela.

Ari gara heltzen 67ko garaira. Bere diputatu kargua galtzen duen garaira. Itzul gaitezen 60ko hamarkarkadaren hastapenera. Orduko pasta ez zen oraingoa. Zer zen diferente orduan Ipar Euskal Herrian?

A. INTXAUSPE. 62an, Mixel diputatua atera zelarik, diputatuek bota zuten Frantziako Gobernua. Mozio zentsuraren bitartez. Orduan, eskualde honetako diputatua Alexandre Camino zen; Kanboko auzapeza izan zena ere bai. Caminok bozkatu zuen zentsura mozioa, hots, De Gaullen kontra bozkatu zuen. Beraz, 62an, Camino diputatu presentatu zelarik, nahitaez, difikultate hori zuen berekin, De Gaullen kontra ibiltzeagatik `irabazia' nolazpait. Orduko emaitzetan, erreferendumean nahiz gaineratiko bozketan agertu zen jada Ipar Euskal Herrian ez zela Camino berriz hautatua izanen. Mixel Labéguerie aldiz ez zen presentatu gaullista gisa, ez kontra zela ere. Gainera Enbata zen tarteko. Separatismoaren aldekoa zela erraiten zion zenbaitek. Alabaina, gaztea zen, eta orain kazetak zabaltzen diren ber moldean, orduan herriko biltzarrek balio zuten biziki. Mixel Labéguerie segitua zen herriko biltzarretan. Haren eleak eta karra biziki aise pasatzen ziren jende artean, gazte baten eleak ziren. Ximunek arrazoi du Eskualtzaleen Biltzarraren laguntza ukan zuela. 62ko kanpainan lagundua izan baitzen, baina bada beste puntu bat ere, gobernua behin botaz gero, bozetarako kanpaina arras laburra izan zen. Legeak manatzen duen denbora laburrean, fite egin zen kanpaina, ez zen urte bat aitzinetik prestatzen den kanpaina horietarik. Tipus-tapastean izan zen, eta hori ere lagungarria Labéguerierendako.

J.L. DAVANT. Alexandre Camino eta René Elizabide UNRn eskutik pasa ziren. Eta gero ez ziren ados De Gaullek Aljerian eramaten zuen politikarekin. Beraz, berezi ziren orduan. Jokoz kanpo gelditu ziren hartara. Eskuin zaharra ere, Ibarnegarai ere jokoz kanpo gelditu zen. Petainen aldekoa zen. Eta bestalde, sozialistak gaizki ikusiak ziren. Haiek igorri gintuzten gu soldadu Aljeriara; gure belaunaldiko gazte denak armadaren zerbitzua egitera Aljeriara, alegia. Bistan da, arras deskalifikatuak izan ziren sozialistak. Anartean Mixel Labéguerie agertzen da, izugarriko mintzalaria zena, izugarriko dohaina zuena; bai euskaraz bai frantsesez. Izugarri ederki mintzo zen bi hizkuntzetan. Bikaina zen. Eta ongi lagundua, Herriko lagunek eta Enbatako gazteek, ez ginen biziki agertzen publikoki, baina kanpainan parte hartu genuen, afixatzen eta beste. Eta bozak bildu zituen, erditik eta ezkerreko andana bat ere bai. Hola gertatu zen. Egoerak lagundu zuen, ustekabeko gauza izan zen. Mirakulu bat bezala gertatu zen.

Eñaut Etxamendik Mixel Itzainari buruz dioenez, "urte haietan halako haize berri bat atera zen, mintzaira eta baserrien berpiztea sustatzen zuena". Jean Errekartekin gehiengo abertzale bat bidean zela ikusten du Labégueriek, René Ospital, Etxeberri-Aintxart, euskal gazteria giristinoaren inguruan. Apezeria bat gaitza ere ikusten du ideia hauen inguruan. Errekartek esaten omen zuen: "...tiro bat tiratu gabe Frantziako legeak baliatuz, gure buruaren gaintasun zerbaitetara hel gaitezke" Honelakoa zen Iparraldeko giroa? Abertzale eta euskaltzaleen arteko amets giroa zen?

J.L. DAVANT. Orduan hala uste genuen. Amets bat izan zen hura nolabait. Baina ametsak ez zuen luzaz iraun. Zeren eta zuk (Ximun-i dio) aipatu jaun zahar haien ondotik etorri ziren jaun edo notable berriak. Lehenbizi uste genuen De Gaullek ez zuela luzez iraunen, eta haren ondotik gaullismoak ez zuela iraunen ere, eta horretan tronpatu ginen. Hegoaldean ere gauzak gogortu ziren, eta frankismoak ez zuela luzaz iraunen uste genuen ere bai, baina analisi hartan ere tronpatu ginen. Iparraldean indarrak zatitu ziren. Errekart eta Labéguerieren ondotik Intxauspe etorri zen, eta beste jaun bat ere bai, ez dela ahantzi behar, Francais Dubosq da. Biziki garrantzitsua. Hura norbait zen laborantza munduan. Lur-Berriko buruetarik bat zen, eta Errekarten maila berean zegoen Lur-Berri laborantza kooperatiban. Lur-Berri ez zuen Errekartek sortu, baina indartu zuen. Dubosq baina Ipar Euskal Herriko laborantzaren garapenaren buruan buru zegoen, hark zituen manatzen laboratzan ari ziren perito eta kontseilari guztiak; haren meneko zeuden nolazpait. 67an, Dubosq gaulistekin joan zen. Beraz, Intxausperen lagun egin zen. Gure lagun asko joan ziren Labéguerierekin, eta gu -Enbatakoak- bestalde jarri ginen. Beste batzuk berriz, Dubosq eta Intxausperen ondora joan ziren; bereziki Zuberoan. Gazte andana bat zen, laborantzan ari zena aitzinatzen; gazte progresistak ziren. Ametsa berehala hautsi zen.

X. HARAN. Oraingo gazteek orduan gertatu zena konpreni dezaten hauxe erranen nuke nik. Garai hartan, notable eta jaun politikarien -gehienak demokrata-kristauak zirenak- garai batean atera ginen gazteria berri bat. Enbataz beste ez zen iritzi korronterik, salbu Eskualdun Gazteriak mugimendu giristinoaren inguruan; Elizaren ildokoak, baina ez laikoak. 60tik aitzina, ez soilik Ipar Euskal Herrian, baizik eta Europa osoan mugimenduak hasi ziren antolatzen nortasunaren defentsan, hizkuntzaren alde. Kultur mugimenduak talde politikoak bilakatzen hasi ziren, eta une hartan, ez soilik ongi kokatuta zeuden notable eta jaunen kontra, baizik eta Frantziako Gobernuak ezarria zuen statu quo-a hausten saiatu zen belaunaldi berri bat jalgi zen. Izan zen gazteriaren iratzartze bat. Anartean, barnealdean laborari gazteak ez ziren politizatuak. Gure egunetara etorriaz, berriz, gazte denak, ELBri (Euskal Herriko Laborarien Batasuna) esker, eta gazte erakunde berriei esker politizatuak daude. Ezin dugu, beraz, konparatu garai hura eta gaurkoa. Diferentzia izugarria dago bi garaien artean.

M. ITZAINA. Ibarnegarai eskuintiarra lehenik, eta Errekart demokrata-giristinoa gero, konparazione, ez ziren jarraituak notableak zirelako alta.

A. INTXAUSPE. 62 urtean bi kandidatu ziren Intxauspe eta Labéguerie. Jean Errekarten etxean bildu ziren kontseilariak. Kontseilariek bozkatu zuten zein behar zuten hautatu kandidatugai izateko. Nik entzun nuenaz -egundaino ez dut frogarik ikusi alabaina- Mixel Intxauspe nagusitu zitzaion Labéguerieri, baina familiaren egoera zela, edota nik dakita zein beste aferengatik han berean urratu zuten boza. Mixel Labéguerie kandidatua izatea erabaki zuten.

J.L. DAVANT. Caminoren askazia zen Intxauspe; ezkontzaz edo. Afera eta interes batzuk bazituzten elkarrekin. Baina nekez izaten ahal zen hautagai Intxauspe. Caminoren suhia, Leon Intxauspe, Mixel Intxausperen lehengusua zen, eta orduan Bankuan elkarrekin ziren. Mixel Intxauspek nahi zuen ofizioa politikan egin, eta bestea bankuan geldi zedin.

M. ITZAINA. Nik uste dut haize berri bat hedatu zela urte haietan. Baserri eta mintzairaren berritzea sustatzen zituenak. Momentu hartan utopia guztiak baimenduak zeudela uste dut, haizu eta zilegi zirela. Gerlaren ondotik dena posible zen, amets bat bazegoen laborantza berritzeko; progresoa zen hitza, dena zen egiteko. Esperantza izugarria zen. Errekarten gibelean gizon politiko azeri bat zen, eta bere hitzetan, errebolta posible baten beldurrez-edo, tiro bat bota gabe aritu behar zela aditzera eman nahi zuen, alegia. Beraz, politiko azkarra gaitza zen. Arriskuari aitzinean hori bota zuen badaezpada ere.

A. INTXAUSPE. Jean Errekartek ikusia zuen Kontseilu Nagusian ez zela deus egiten ahal euskaldunen mesedetan. Guttiengoan baikara beti ere. Gure gaintasunari buruz zer erran nahi zuen Jean-Louisek badaki zerbait menturaz.

Erraiten zuelarik gure gaintasuna hartzeko zerbait egin zitekeela zeintzuk ziren ideiak?

J.L. DAVANT. Ez dut konprenitzen zer erran nahi zuen horrekin. Hark lan asko egin zuen, hala ere, bere kantonamenduarendako gehienik, Donapaleuko Kantonamenduarendako. Zuberoko parte bat sartzen da ere hor. Izan ere, palanka han zuen, Lur-Berriko kooperatiban; Donapaleun.

Camino eta Errekart: belaunaldi horrek zer utzi zuen?

J.L. DAVANT. Caminok ezer ere ez. Errekartek asko. Caminok Kanbon beharbada, hango auzapeza izan zen.

A. INTXAUSPE. Jean Louisek kantonamenduarendako dio, nik erranen nuke Departamendu osoarendako egin zuela Errekartek. Eta horren froga da Biarnoan boz asko biltzen zuela. Elektrika hedatu, bideak garatu, garapen izugarria eraman zuen mendialdera Errekartek.

J.L. DAVANT. Bai. Arrazoin duzu. Erran daiteke hamar urteko aitzinamendua ekarri zuela.

M. ITZAINA. Nik hamarkada hura ametsen hamarkada gisa izendatuko nuke. Egun ez da ametsik gehiago. Nik uste dut, ametsa hil dela. Laborantza munduan mekanikak erostea aitzinatzea zela uste zuten laborariek, eta egun ikusten da ezetz.

J.L. DAVANT. Diferentzia zen orduan dena egiteko zela. Laborantza berri batera pasa behar zen, ez Ipar Euskal Herrian solik, baina Errepublika guztian. Baina hor Pisani kontseilaria tartekoa zela, laborantza berritu zen errotik. Lur-Berri dugu horren lekuko. Egun modernitatean gaude, erdiz erdi. Zer egin behar da, are fiteago joan aitzina? Ez dago fiteago joaterik, orduan bazen fiteago joaterik, nora joaterik, egun berriz...?

Nortasun edo pertenentzia atxikimenduaz mintza gaitezen eskatzen dizuegu. Aspektu hori sakondu zen garai hartan?

M. ITZAINA. Galde polita da baina erantzuna ez da aise emaiten ahal.

J.L. DAVANT. Ez dakit nik ere. Baina aipatu ahaleginetan Indarberri mugimendua sortu zen. Ez zuen segida handirik ukan. Bi urte iraun zuen...

1967an Labégueriek galdu zuen bere diputatu kargua Mixel Intxausperen aurrean. Galera horren sustraian, Itzainak 1966an euskal hautesleei buruz egindako ikerketa psiko-sozial baten emaitzak ipintzen ditu. Iturria «Renseignements Generaux» izaki, Espainiako polizia sekretuaren homologoa. Itzainak laburtzen duen ikerketa horretan, Euskal Herri laborari eta atzeratu bat irudikatzen da: ia koloniala, euskal herritarrek kultur politikorik ez dute, horren hutsunea erlijioak betetzen duelarik. Konparazione, boza "ongia"ren eta "gaizkia"ren haritik ematen du herritarrak. Asko aldatu al da Ipar Euskal herria 60ko hamarkada hartatik gaurdaino, eta zein aldera?

J.L. DAVANT. Hor ez da ahantzi behar pertsona bat: Charles De Gaulle. Horrek izugarrizko pisua ukan zuen Frantziako anitz eskualdetan, eta hemen orobat. Demokristauen artean izugarrizko grina hedatu zuen, bozkazalengana aise iristen zen hura. Jende denak hari buruz itzultzen ziren. Kontra ziren edo alde, baina populua ohartzen zen politikaz.

A. INTXAUSPE. 58tik De Gaulle presidentea denetik. Laborantzan ari nintzen etxez etxe. Maite nuen laborariak kitzikatzea, eta jendea hala zen. De Gaullen alde edo kontra, errotik. Hark inarrosi zuen politika, edo helarazi zuen politika jende xumearengana bederen. Aldi berean, «Herria» kazeta zen etxetara heltzen zen bakarra. Hura zen iturria euskaldungoarendako. Geroago ere, abertzaletasuna «Enbata zikina» esamoldearen arabera sortu zen; betiere "gaiztoa" eta "txarra"ren artean. Egun, politika molde hori aski gainditua dela.

M. ITZAINA. Politika kultural eskas bat zen, eta erlijioaren eragina hor zen. Bere neurrian erran nahi dut. Erlijioan ari direnek ez dute kultur politikorik, orduan bereziki, alegia.

J.L. DAVANT. Erlijioak bizkar zabala du, baina ez naiz ziur haren bizkar ezarri behar denik dena. Zeren eta, erlijioak moldatzen gaitu, baina guk ere gure beharren arabera moldatzen dugu erlijioa. Voltairek honela erran zuen: «Jainkoak egin zuela gizakumea bere irudimenaren arabera, baina gizakumeak ondo erantzun dio». Erran nahi baitut, oportunismo handia erabiltzen dugula, fededunak izanik ere, eta erlijioak erraiten duena ez bazaigu egokia, gure interes edo ustekerien arabera makurtzen gara.

Ez da erlijioak zer egiten zuen baizik bozkazaleek ez zutela boza ematen interesen arabera, baizik kategori erlijiosoaren arabera naski.

A. INTXAUSPE. Aitzinean zen zuria eta gorria. Eta beste momentuan, De Gaullen alde edo kontra. Gero ezker eta eskuin.

J.L. DAVANT. Zer nahi gisaz, izaitekotz, gaizkia beti ezker. Baina, denbora batzuez, gorriak indartsuak izan dira Ipar Euskal Herrian. XIX. mendeaz ari naiz; Xahoren denboran naski. Orduan emazteek ez zuten bozkatzen. Eta baliteke emazteek ez ukaitea orduan politika kulturarik, baina ikasi dute haiek. Hori da, azken 40 urtetan aldatu dena. Emazteek gizonek bezain bat kultura politikoa dute gure Euskal Herrian, eta kanpoan ere bai. XIX. mendeaz geroztik boza eskuinera joan ote zen ez dakit, baina aldatu zen bozka harrezkero, nik uste.

M. ITZAINA. Gaizkia eta onaren auzira etorriaz, berriz, badakit horrela bozkatzen zela. Apezek horrela galdeturik. Jendeak bazekien nor zen "ona" eta nor zen "txarra".

X. HARAN. Arrazoin duzu. Garai hartan kultur politikoa biltzen zen xuri eta gorri artean. Eta gaur egun hori aldatu da. Nik ezagutzen ditut gazteak zinez burgesak, eta tradizionalki bere herrian ezkerrean jarrita daude, alta bada, inor baino burgesagoak dira. Ezkertiar jotzen dute beren burua hala ere. Orduan kultur politika apezek eta maisuek zabaltzen zuten. Ez zegoen kultur politiko propiorik. Oso primarioa zen kultur politika.

Oixtian aipatu polizia zerbitzuek landuriko txosten hori zerbaitengatik eginen zen. Erreboltaren beldur ziren frantsesak, antza.

M. ITZAINA. Bai laborariei buruzko txostenez gain, Enbata-ri buruz idatzia da zerbait. Erraiten du Enbatak eskaintzen zuen aterabidea jendeak onartzen zuela. Jendeak ez baizuen ikusten beste aterabiderik. Aldi berean, ordea, txostenak erraiten du jendea beldur dela Enbata-ren bidetik joateko.

A. INTXAUSPE. Galdatzen eta aipatzen duzue giro hartan beldurra bazen, izua ontsa hedatua zen. Badakizue? De Gaullen alde ez bazenuen bozkatzen laguntza familiarra ukatzen zizuten. Jendea beldur zen hura galtzeko.

J.L. DAVANT. Hazparnen bagenuen mediku bat Petite izena zuena. Antilla uhartetatik etorria, ez beltza baina txuri haietarik bat. Arrunt koloniala, gizon handia, azkarra eta bortitza. Hark atxikitzen zuen jendea eskuinaren alde Hazparnen.

M. ITZAINA. Badakizue Mixel Labéguerie-ren kantua nola famatu zen biziki. «Gu gira Euskadiko» hura. Delako meriku horrek, Petitek eramaten zuen etxez etxe, eta jendeari entzunarazi, Labéguerieren kontra jarriz. Haren hitzak azalduz eta salatuz . Hots, Labéguerie ez zela bozkatu behar. Nahiz, orduko, Labéguerie ez zela separatista errana zuen behin baino gehiagotan.

Gerra aitzineko istorioak dirudite..

J.L.DAVANT. Aljeriako gerrak ekarri zuen gibelapen handia. Gauzak ilundu zituen, eta izugarriko bortizkeria sortu zuen. Orduan, 60.ean Armada Sekretuaren Erakundeak (OAS) atentatuak egiten zituen; bereziki De Gaullen kontra. Gure kontra eta zikinki halako gerra giro zikina hedatu zen ere, hauteskundeetara iristen zena. Biolentzia giro hartan, abertzaleak ere etsaiak ginen.

Intxauspe eta Labéguerieren artean erabakitzailea, hala dakusa Itzainak, De Gaulle izan zen. Zer izan zen De Gaulle Iparraldearentzako? Eta zer izan da Intxauspe (gerra ondotik abertzaleen inguruan ibili zen Mixel Intxauspe hura) urteotan Iparraldearentzako?

X. HARAN. Nik De Gaullen garaian ez nuen politikarik egiten. Erran nezake, ordea, guretzat, euskal populuarentzat, ez zuela ezer ekarri. Haren alde korronte bat indartu zuen bistan da; 69. urtera arte indartsua iraun zuena. Alta, bere ondoan zeuden kristau-demokratak guregandik hurbil zeuden, Enbata-ren borrokatik erran nahi dut. Itsasuko Aberri Egunean Jean Errekart, Jean Etxeberri-Aintxart, René Ospital, Louis Madre, Leon Salagoiti eta Mixel Labéguerie, bistan da, han izan ziren gurekin. Ezin zutenak arriskurik hartu, beren espazio politikoa defenditu nahi baitzuten kosta ahala kosta, baina prest zeuden behintzat, bidean ibiltzeko gure ondoan. Hona pasadizo bat: elizatik ateratzean saltzen genituen kazetak, eta Madrek jende guztiaren aitzinean hartzen zuen ale bat Enbata kazeta irakur zitekeela aditzera emateko. Bestalde, bazeuden ere haien aldetiko hainbat itsuskeri: Mixel Labéguerie diputatu hautatua izan zelarik festa bat egin zen bere etxean. Alabaina, sotoan ezarri gintuen Enbatakoak. Sala nagusira nahi genuen igo, eta Ospital sarreran zela, zera erran zigun:«Zaudete, ez igo. Oraindik ez da Madre anderea joan». Zeren eta Madre anderea, L. Madre politikariaren emaztea, han zegoen. Eta, nonbait, emazte hark ekonomian zuen eraginagatik eta beste, gu ez ginen han agertzeko komenigarriak.

Garai hartan, interesantea da jakitea, demokrazia-kristauak, eta bereziki herrietan zeuden apezek herritarrengan zuten eragina zergatik galdu genuen. Beren bidea Euskal Herriari atxikiriko bidea zen funtsean. Nik badut nire esplikazioa. ETA da esplikazioa. ETA iritsi zen eta ingurua (1962) erradikalizatu zuen erabat. Ez zuen inolako esperientziarik. Hegoaldean borroka gogorra eramanez erregimen frankista bota nahi zuen, armen bidez alegia, eta haien diskurtsoak hemengo gazte euskaltzaleak kitzikatu zituen.

Enbatako erdia ETAren alde paratu zen. Bere diskurtsoa «Irabaziko dugu» delakoan oinarritzen zen. Eta oso azkar irabazi gainera. Enbatan zirenen artean ere zabaldu zen joera hura, gaur egun oraindik bizi duguna. Abertzaleok kontrakarrean jartzen dituena. Batzuek poliki joan nahi dugu, eta beste batzuek azkar. Azkar joan nahi zutenak ETArengandik hurbil zeuden, Klaudio Harluxet, esaterako. Orain dela gutxi, artean EAJko EBBn nintzela, hauxe erraiten zidan: «ETAk irabaziko du bi urtetan». Batere gogoetatu gabe funtsean. Egun ere Hegoaldean gauza bera errepikatzen da. EAJk nahi du poliki joan eta ETAk azkar. Denborari denbora eman behar zaio. Praktikotasun kontua da.

A. INTXAUSPE. Mixel Intxauspek zer ekarri duen erraiteko goiz da oraino. Bere politikari karrera ez baitu bukatua. De Gaullek, 1958an eskola libre eta laikoaren arazoari irtenbide bat eman zion (Itzainarekin batera egindako balorazioa).

J.l DAVANT. Bere garrantzia, ukan badu De Gaullek, baina Euskal Herriari deus ez zion ekarri. Errepublika mailan ekonomia garapena ekarri zuen, baina hura egin zuen beste batzuekin. Egia da industrian presiditu zuela aldaketa ekonomiko izugarria, bere garaian eman zen aldaketa ekonomia eremuan, ekonomia gaia orduko egoera batetik gaur bizi dugun egoera honetara ekarri zuen. Naski, ekonomia nagusiki enpresariek eta langileek egiten dute, nahiz gobernuek eragin eta zer erran asko duten ere bai. Egun, gure diruaren erdiak, Parisko Gobernuak, Eskualde eta Departamenduetako Gobernuek, baita herrietako kontseiluek kudeatzen dituzte, gizarte segurantzarekin batean. Beraz, gure dirutik % 47 kudeatzen dute enpresek. Aldaketa hori De Gaulleri onetsi behar zaio.

M. ITZAINA. Zer nahi gisaz, De Gaullek frantseste bat baizik ez zion ekarri Iparraldeari. Frantzia goratu du munduan bai, eta bota zuen "Gora Quebec libre" famatu hura. Euskaldunak gehiago frantsestu gintuen nolanahi ere.

J.L. DAVANT. Hala izanik ere, bereizi behar dira De Gaulle eta tokiko gaullistak. Euskaltzaleak batzuk baziren, eta beste batzuk arras kontra, eta egun horrela dira. Izan dira, Dausticau auzapez ohia, konparazione. Ez Mixel Intxausperen mailakoa. Baina izan dira, eta badira. Maila apalagokoak, auzapezak gehienik.

X.HARAN. Ni erabat ados nago Jean-Louisekin. Gaullisten lerroetan badaude sinpleki guztiz frantsesak direnak. Baina erran behar da hala ere, Heletako Algiru, esate-baterako gaullista dena, zenbat aldiz eztabaidatzen dugu, eta esaten dit: «Ni zu baino euskaldunago naiz, baina ni gaullista naiz». Jende honek, hala ere, ez du inolako arrangurarik Euskal Herriko etorkizunaz. Inportantea dena da, ordea, Euskal Herriaren geroaz kezkatzen den gazteria. Eta hauek dira bere alde borrokatzen ari direnak. Besteak bai, euskaldunak dira, baina erabat geldoak, hortxe dago arriskua. Garai batean hartu genuen euskal nortasuna defenditzeko bidea, eta gaur egun, hilzorian, abandonatu izan dena. Hor dugu adibide gisa Mixel Intxauspe gaullista eta euskaltzalea izana. Tarteka-marteka, eta ahal dudanean, deitu eta gogoratzen diot 60ko hamarkadan egin genuen bilkura bat. Mixel Labéguerierekin eta Marc Legasserekin batera laurok. Enbata kazeta finantziatzeko -harrigarria bada ere, egin genuen bilkura bat dirua nola bildu aztertzeko- ez du horretaz inola ere hitz egin nahi. Badakizue, bere emaztea Enbataren arduraduna izan zen Parisen. Euskal nazionalista bat, engaiatua, zinez. (Davantek ohartarazten dio, ikasleen mugimenduan izanen zela; Enbata eratu gabe zelarik) Ez Jean-Louis, ez! Parisen ez zen irakasleen Enbata sekula izan. Noel Intxauspe, Mixel Intxausperen emaztea, mugimenduaren arduraduna izan zen. Eta halako beste batzuk ere bai.

M. ITZAINA. De Gaullen eragina erran dut oixtian, hau da, frantsestu gintuela gehiago, baina ere erran behar da, eskualdekatze lana burutu zuela Frantziako estatua bermoldatzeko eta partikularki horregatik erori zela. Senatoreen ganbara nahi izan zuen aldatu, eta lege proposamen harengatik erori zen. Erretretako aferak ere eraldatu nahi izan zituen.

J.L. DAVANT. Baiki. Mixel Intxauspe gaullista izanik ere, ez da euskararen kontrakoa bederen. Irakasle ibilkariak zor dizkiogu berari, eta Departamenduaren auzian, auzapez andana bat askatu du bere posizio irekiarekin; auzapez hauek Departamenduaren alde agertuz. Horiek dira bere ekarpenak. De Gaulle, Frantzia eskualdekatzen saiatu zen, eta jakobinoek -frantses gehienak jakobinoak dira- bota zuten boteretik. Horregatik eta beste arrazoirik bazutelako boteretik botatzeko. Frantsesei eskualdekatzea bost axola zitzaien. Laborariekin mintzatzen nintzenean, garai hartan, laborariek galdatzen zidaten: «Eskualdetze hori zer da, estatu bat beste estatu batean?». Guri, ordea, eskolan erakutsi ziguten ez zela behar estatu bat beste estatu baten barnean. Eskualdetzearen birmoldaketa soil bat estatu bat sortzea zen anitzentzat, hara! Pentsa, une batez -bere eskualdekatze programa horretan eta lege proposamen gisa agertu zen-: «Erregioek badute oinarri etniko bat» erran zuen. Hori ez zen agertu erreferendumean, inondik ere. Baina lehenbiziko lege proposamen batean bai. Ondoren 68ko maiatz famatu hura etorri zen eta, azkenean erabaki zuen diputatuak etxera bidaltzea eta hauteskunde berriak egitea.

X. HARAN. Baiki. Funtsean, Charles De Gaulle, Frantzia probintziaka edo erregioka banantzen hasten denean etorri zen gainbehera.

A. INTXAUSPE. Jean-Louisek aipatu du hautetsi euskaltzaleak izan direla. Ni hautetsi eta auzapezen menean izana naiz, batere menostu edo tipitu gabe, baina gauza bat pasatu da. Mixel Labéguerieren andrea hil zen garaian izan zen, 1964. urtean, kezka gaitza izan zen Frantziako laborantza ganbara guztietan, eta sindikatek galde egin zuten diputatu eta gobernuari oldartzeko. Eta badakit, sindikatuek galde egin ziotela auzapez guziei: «Beren diputatuari izkiria ziezaioten erranez, laborantza afera trenkatzeko heldu delarik bozkatu gobenuaren kontra» erranez. Ez dakit zuzen Labéguerie zenak auzapezen letra eta sinadura ukan zuen, baina badakit, 67an arrabozkak izan zirelarik, diputatu kargua galdu zuelarik, Herriko Etxetako zenbait auzpazek hauxe erran ziotela: «Biziki ontsa baina. Domaia edo pena da, baina ez zara gaullista, hauen kontra ari zara beti. Orduan, gure ideien segida hartu behar zenuen, hau da, gaulisten ideiekin bat egin behar zenuen pizka bat». Nik orduan ezagutu nuen. Auzapezak gaullistak ziren eta berak ezin aitzina egin. Hurrengo bozetan zabaldu zen afitxak honela zioen: «De Gaullek hautatu du Intxauspe». 1963an, Labéguerie diputatu zela eta Itsasuko kartaren idazle, euskal departamendua eta euskararen ofizialtasuna aldarrikatu ziren. Departamenduarenak abiada pittin bat hartu duela dirudi, eta aldiz euskararen ofizialtasunaren aldeko mugimendua ez da oso pozik azken mobilizazioetako norabidearekin. Edozein gisaz, eta duela urtebeteko egoeran jarrita: zer gertatu da 1963an eskuragai ikusten zen departamendua-euskararen ofizialtasuna helburua hogeita hamabost urtez geldirik geratu dadin?

J.L. DAVANT. Euskal Departamendua posible ikusten zen, izan ere, orduan bost departamendu berri egin baitziren. Korsika Departamendua berantago egin zen. Korsikarrek ez zuten galdatzen, baina hala ere, uhartearendako Departamendu bat bi zatitan eman zieten. Guretzat posible ote zen? Bai. Traba handirik ez zen ikusten. Eta nor zen kontra nagusiki? Errekart-en kontrako eragina handia zen. Funtsean errotik kontra zen, zeren eta Ipar Euskal Herrian gaullistak nagusi baitziren. Senatorea zen Errekart, eta hark biarnesen beharra bazuen. Biarnoko zentristen laguntzarekin zen senatore Jean Errekart. Elkartasunez nolazpait, Mixel Labéguerie ere Errekarten gibelean azaldu zen auzi horretan ene aburuz. Geroago, Mixel bera ere izan zen senatore. Jendea ez zen harritua.

Intxauspe kontra zen, eta abertzaleen artean ere ordukotz, batzuk ondo futitzen ziren Euskal Departamenduaz; gazte-gazteak erran nahi dut. Enbatako buruak Departamenduaren alde ginen. Enbatak berak ez zuen behar zen indarrik egin Departamenduaren alde lehenbiziko garaian; 62ko bozen karietara, hots. 67an bai. Kantonamendu guztietan aurkeztu ginen, Kontseilu Nagusirako ere bai. Orduan eraman genuen kanpaina bat fierra Euskal Departamenduaren alde. Baina, naski, eskaera aldarrikatzeko eta lortzeko une egokiena pasa zen.

M. ITZAINA. Gaur egun ez gaude hein berean. Egun Euskal Departamenduaren eskaerak badu sustengu indartsua, zabalagoa. Baionan egin diren manifestazioak orduan ez ziren egin. Aitzinamendu handia eman da. Hein berean gaude, naski, euskararen alde ofizialtasunaren eskaeraren gainean.

A. INTXAUSPE. Bai, hain segur, aldaketa izugarria eman da eskabide horietan. Urrats eta zabaltze handia izan zen ELBk galde egin zuelarik Laborantza Ganbara Baionan izan zedin. Arrapizte bat izan zen. Gisa berean, Mixel Intxauspek alde emaniko urratsa inportantea izan da. Nik uste dut horiek direla bi gertakari gako afera horretan.

J.L. DAVANT. Arrazoi du Alexisek. Jaun edo notable andana bat agertu da alde, eta horiek egin dute jendea eta populua gaiaz arduratzea eta interesatzea. Orduan ez bezala, egun gaia denengana heldu da. Hori da biziki garrantzitsua. Ez dadin izan politiko edo notableen afera soila.

X. HARANA. Baliteke. Izan ere, Enbata sortu genuelarik ez ginen politikoak. Ni, kasu, pilotaria nintzen, eta ez nuen politikaz ideia handirik. Programa bat eratu genuen: Itsasuko Kartan bildua. Desmartxa erabat intelektuala zen. Hartaz landa, ez genuen ia politikarako bitartekoak ezagutzen. Karta izan zen guretzat tresna bat borrokarako, gure printzipio eta jomugak han ziren. Jomuga hauek jende gazteek izan zuten elkarrizketa eta harremanak bideratzeko. Parisera heldu izan ziren helburu eta xede horiek. Erregio eta hizkuntza gutxituez arduratzen zirenekin bildu ziren, eta haren ondorioz Mitterrandek bere programan sartu zuen Euskal Departamenduaren afera. Abertzaleek izan dute harreman bat Frantziako Alderdi Sozialistarekin (PS) baina sekula ez gaullistekin. Orduan, abertzaleak eta sozialistak aski hurbil zeuden. Gero Mitterrandek huts egin zuen 1982an, Baionako Herriko Etxean erran zuelarik: «Euskal Departamenduak bereiziko du Ipar Euskal Herria Frantziatik, eta Espainiako Euskal Herriarekin batuko». Nolanahi ere, lorpen bat izan da. Izugarria. Ez dugu gauza handirik, baina egun badago Hautetsien Elkarte bat, eta, Departamendu Berriaren aldeko Elkarte bat (AND eta AED deituak). Hor ditugu Jacques Saint Martin eta Renaud Delizagarai, denon harridurarako. Bitartean, ordea, gure egunotara, Mixel Labégueriez geroztik, lider bat falta izan zaigu. Eta aurrerantzean ere bai.

Euskarak sofritu duela beraz. Duela hogei urte bazen euskararen aldeko ekimenik?

J.L. DAVANT. Hori beste auzi bat da. Eta niretzat ez da Euskal Departamenduari lotua. Auzi hori askoz sakona eta garrantzitsuagoa da. Funtsezko auzia hori da. Erantzuna ez dugu guk, baina hor dago. Frantziako Estatua eta bere naturaren ondorioa da, errotik jakobinoa dena, eta testuetan baino gehiago frantsesen buruetan, eta erabakitzen dutena ez da hizkuntza guttituen alde. Ez euskararen alde soilik, Hexagonoan badaude beste zazpi hizkuntza, denak zaku berean daude, denek izanen dute ofizialtasuna edo batek ere ez, eta horretarako gehiengoa falta da; orain hogei urte ere bai. Gobernuak nahi balu egin lezake, bere diputatuak behartuz, hori auzi nazional bat dute, arazoa ez da gurea, haiena da. Frantzia demokrazia bat da, naski, baina hizkuntza kontuan faxismo bat da. Hori izugarria da. Nola demokrazia batean funtziona dezake faxismo linguistiko batek, eta hori da funtsezko arazoa. Noiz arte? Ezin onartuzkoa da Europan, bitxia da. Lehen unibertsalismoaren izenean, eta orain salbuespenaren izenean. Harrigarria.

X. HARAN. Euskararen ofizialtasunaren aldeko konbatea borroka politikoak itzaldua edo tapatua dago. Horrek egiten du beti ere euskara galtzaile atera dadin. Zenbait jenderen aldetiko jarrera kontrakoa konnotazio politiko honetatik dator. Nola egin ordea? Ez dago beste gisa batez egiterik. Diozuen bezala, frantsesak hain dira jakobinoak! Alta bada, abertzaleok ezin ditugu bi gaiak ezberdindu, baina erran behar da haiek hala nahi dutela.

J.L. DAVANT. Alta, ezberdintasuna egin daiteke. Euskaltzaleok baditugu gure erakundeak, politikoak ez direnak. Ofizialtasuna galdatu duen lehena Euskaltzaindia da, eta ez da politikoki markatua. Bereizi behar dira bi gaiak, nahiz funtsean lotuak diren. Hala ere, nik gaia lotzen dut kontzientzia hartzeari, eta herria izateko eta bere nortasuna atxikitzeko behar diren tresnei. Horren segida ikusten da hogeita hamar urteotan aitzinatu direla bi mailetan, jendearen kontzientzian aitzinatu da, aldaketa bat ere politikoen diskurtsoan. Baina biak blokeatuak dira botere aldetik. Erran nahi baita, ez badugu erdietsi ez dela gure faltaz izan, etsaiaren faltaz baizik, etsaiaren indarra agertzen baita, eta hark du erabakitzeko ahala. Eta ondorioz, hainbertze urtetan ez badu erabaki, ez behintzat gure alde, naski guk gehiago egin behar dugu erabaki dezan. Hori erranik ere, egina ere hor dago. Lan egin da. Konparazione, ikerketa soziologikoaren emaitzak aipatzean behin ere ez da aipatzen gehiengoak nahi duela euskara sustatua izan dadin. Portzentaietan begiratua, gehiengo hori handiago da ezen eta EAEn eta Nafarroa Garaian baino. Iparraldean baikorrago da jendea alde horretatik, agian beharrak handiagoak direlako ere. Jendeen gehiengoak nahi du euskara sustatua izan dadin.

M. ITZAINA. Ikastolak eta Euskal Irratiak dira hemengo erdiespenak azken hogeita hamar urteotan. Bestalde, aita-amek eskoletan galdatzen dute hezkuntza elebiduna eskola publiko eta pribatuan. Orain dela berrogei urte ez zen eskaera hori. Hala ere, orduan denek, ia denek euskara mintzatzen zuten.

X. HARAN. Erran daiteke azken hogeita hamar urteotan aitzinatu dela bi eremuetan, politiko nahiz linguistikoan, kontzientzia mailan alegia. Bi eremu ezberdin dira haatik. Politikoan ez gara presatuak, euskarari dagokionean hil ala biziko egoeran gaude. Politikoki, Euskal Departamendu bat edo autonomia edo independentzia, hogei, hogeita bost edo hogeita hamar urte barru erdiesteak ez du garrantzirik. Hizkuntza, baina, egungo auzi bat da, gaur bertan konpontzekoa, premiazkoa.

A. INTXAUSPE. Baina lana ere nekeagoa duzu. Gogo afera bat da hizkuntzarena. Gure Mendebalde guztia arras materialista bihurtua da. Euskal Departamenduaren alde egiteko beste arrazoiak daude: ekonomikoak, politikoak, boterekoak, baina hizkuntzarena norberaren izpirituan doa.

Mixel Labéguerie eta Enbatan biltzen ziren abertzaleen arteko etenaz hainbat mintzatu eta idatzi da. Labégueriek bere esplikazioa bazuen horretarako (hitz gutxitan, gizarteak astiroago ibili nahi du, boz emaile guztientzako politika egin behar dut...) eta berekin haserretu zirenek ere bai bakoitzak bazuen berea (erabili egin gintuen eta berehala abandonatu, bera diputatu ateratzea gure garaipen bat zela uste izan genuenean notableen dinamikan erori zen...). Gizonak egin zuena utzirik, zein ondorio izan zituen haserretze hark Iparraldeko abertzaleen artean? Noiz esan daiteke abertzaleak kolpe hartatik beste fase batera pasa zirela?

J.L. DAVANT. Ondorioz ez dakit zer erran. Momentuak oso txarrak izan ziren luzaraz denondako, abertzaletasunarendako orobat. Noiz aldatzen hasi ziren gauzak? Enbata debekatua izan zenetik indar berri batzuk agertu zirela uste dut. Orduan hasi ziren bertze zenbat hautu egiten. Alde batetik, Iparretarrak (IK) erakundea agertu zen. Bestetik Euskal Herriko Abertzale Sozialistak (EHAS). Hura desagertu zen, baina IK-k iraun du orain arte. Harekin batean, eta haren ondoan beste indar batzuk sortu dira: Ezker Mugimendu Abertzalea (EMA) eta Euskal Batasuna (EB). Geroztik Abertzaleen Batasuna (AB) moldatu dutenak. Eusko Alkartasuna (EA) lehen, eta azkenean EAJ-PNB ere bai sortu izan dira. Eta erran dezakegu, gauzak geroztik zinez aldatu izan direla. Politika aldetik abertzaletasunaren eremu politiko osoa badago orain. Orduan bat bakarra zen, Enbata. Egun anitza da, eta gisa guziz aberatsagoa. Euskal mugimendu abertzalearen aberaste eta sakontze bat eman da.

X. HARAN. Enbata bere abiaburuan lagun koadrila bat ginen, ez ginen ez ezker ez eskuin, edo behintzat ez genuen hori eztabaidatzen. Gurea euskal nortasunaren defentsaren aldeko mugimendua izan zen; gure kulturaren defentsa alegia. «Zazpiak bat». ETA da bi urte beranduago mugimendua erradikalizatu zuena, ETA marxista, ezkerreko bat. Enbatak euskal baloreen defentsa baino ez zuen gogoan.

J.L. DAVANT. Txillardegi zen orduko ETAko buruzagia, sozialista bai, baina ez zen marxista agertzen.

X. HARANA. Zer nahi gisaz, ETAren eraginez Ipar Euskal Herriko mugimendu abertzalea ezkerrera lerratu zen. Dibortzio bat izan zen Labéguerierekin eta demokrazia-kristauarekin orobat. Baina, ez dut uste kolpe bat izan zenik, ez bederen gizarte mailan; sozialki alegia. Ez dut uste halako aldaketa edo hutsunerik bizi izan genuenik. Min egin zigun, niri eta Enbatako kuadrilako lagun gehienei. Izan zen nahigabe handi bat gure artean. Gehienok sentitu genuen Mixel Labéguerie gurekin gelditu ez izana, bera lider bat baitzen, eta lider baten beharra genuen. Arzalluz baten beharra edo Otegi baten beharra genuen (irriz). Hemen ez dugu izan, eta ez dakit izanen dugun. Nik ez dut ikusten halako aldaketa edo hutsunea bizi izan zenik sozialki hala ere.

Labéguerieren garaian ez bazen hutsunerik izan, geroztik izan ote da?

J.L. DAVANT. Ondoren ez dut uste nik. Garai beretsuan bai. Luzez erran izan da Aljeriako gerrak hemen ziztatu zuela abertzaletasuna, eta alderantziz izan zelakoan nago. Aljeriako gerra bitartean hemen sortu zen belaunaldi oso bat. Eta alde horretatik, arriskuan bizi nahi izan ez zuena. Gure adinekoek ez dugu etsairik ukan, ez eta oso zaharrek ere.

Zaharragoak etsairik ere ez, baina euskaltzaleak ziren bederen. Frantziako gerretan parte hartu zutenak, De Gaullekin gerlan parte hartu zutenak, bereziki bigarren gerlan. Alta, horiek bortizki aurka izan ditugu. Mehatxuak ukan genituen haiengandik. Gure adinekoek ez dugu etsairik ukan ez laguntzailerik. Belaunaldi izoztua izan zen gurea.

M. ITZAINA. Nire irudiko, aldaketa handiena gure gizartean 68ko mugimenduaren ondorioz etorri zen; izugarria izan zen mugimendu hura. Orduan hasi ziren zenbait egitura hausten. «Eskualdun Gazteria» esaterako; Elizaren inguruan ziren elkarteak. Gazteek ez zuten gehiago nahi bere inguruan antolatu, berauek nahi zituzten hautatu beren egiturak. Elizaren gibelapena hasi zen ageriago oraino ikusten. Ez apezpikuen edo apezen eragina soilki, elizkoiak gizartea bertze gisa batez ikusten hasi ziren.

Iparretarrak (IK) hortik goitik hasi zen ernatzen. Garai berean, Eskualtzaleen Biltzarraren bilakabideari so egiten badiozue, Mixel Labéguerie bera ere uzten zuten bazter gazte berriek. Eskualtzaleen Biltzarra hura ere gainbehera etorri zen. Orduz geroztik, IKAS, Euskal Irratiak eta herri elkarteak beren kondu hasi ziren funtzionatzen eta eratzen. Belaunaldi horrek ez zuen gehiago onartzen lehendakari baten azpiko izatea. Bakotxak bere gaintasunaren arabera nahi zituen bere proiektuak garatu.

J.L. DAVANT. Gainera, Mixel Labéguerieren fenomenoarekin deus ikustekorik ez duen beste zerbait dago. 1967 urtealdean; Baionako apeztegi nagusian izan zen gatazkaz ari naiz. Apezgai batzuek euskara sartu nahi izan zuten beren formakuntzan, baina beren buruzagiek ukatu zieten eskubide hori, baita apezpikuak ere. Eztabaida bat izan zen, batzuk kanporatuak, beste batzuk berak joan ziren. Horrek ere badu zer ikusirik beste mugimendu baten sorreran nire irudikotz. Orduan ere, ondoko euskal mugimenduen haziak erein eta hedatu ziren. Hausketa bat izan zen funtsean. Erran dezakegu ondorioz, 68ko maiatzaren ondotiko belaunaldiak -guk- ez zuela deus lortu izan, eta haiei iruditu zitzaien gure mugimendua geldoa zela. Beste bide bat hartu behar zutela.

M. ITZAINA. Zentzu horretan, Bixente Vrignon-en «Les anneés oubliées» liburua balio du irakurtzea. Berean ikusten da zenbat eta zenbat mugimendu sortu eta hil ziren, etengabe, sortu eta hil zenbait urtetan. Harrigarria, ez nuen uste hamar urtez hainbeste mugimedu sortu izana zenik.

X. HARAN. Egin dugu 60ko hamarkadari buruzko hainbat gogoeta, eta nik uste baligarriak izan direla oso. Hori erranda ere, uste dut ez dugula hainbeste aitzinatu emaitzei dagokienean. Hots, ideia eta mugimenduen sorrera ugari ikusi dugu, baita mobilizazioak ere. Baina emaitzak ez dira alimaleak izan, ordea. Etxeberri-Aintxarten garaian emaitza gehiago erdietsi zen, naski.

Funtsean, maila batetik gora ez dugu egiten, beti hein berean gara abertzaleok. Eta beti itzultzen gara anaiarengana, dena itxaroten dugu Hegoaldeko anaiengandik, eta ez dugu hainbeste biltzen. Hara goazenean anaiaren etxera goaz, haiek hona datoz, euskal frantses lehengusuarengana. Nik nahiko nuke Hegoaldeak izan zezan benetako gogoeta bat Iparraldeari buruz. Elkar ezagutu behar dugu oraindik, asko ezagutu. Gu kartesianoak gara, eta haiek ez dute gure gogoeta kartesianorik egiten. Gure hautuak ezberdinak dira.

M. ITZAINA. Gauza bat aipatzeko dut azkenik. Gure historian ezagutu ez dugun kanpotiarra ari dela sartzen Ipar Euskal Herriko kulturan. Frantximent arrotzen eskuetara doa gure kultura. Batzuen arabera -barnealdean naski- gehienek hartzen dute gure kultura. Itsasun ikusten dut eta ez da hola. Eta pentsatzen dut berdin dela kostaparte guztian. Luhusu herriraino egin izan diren etxeen ondorioz gibelapen gaitza etorri zaio euskalduntasunari.

 

Mikel Asurmendi - Pello Zubiria

(Larrun 28. zenbakia)
(1999-12-26. 1743.alea)