Euskalkiak Leku eske ari dira euskalkiak

Mahaikideak Mahaingurua

Gora eta behera ibili gara euskalkiekin hamarkadetan, baina batez ere dialektologiaren ikuspuntutik. Arantzazun euskara batzea erabaki zenean ere -euskararentzat jadanik mitikoa den 1968 hartan- ika-mika latza sortu zen batuaren aldeko eta aurkakoen artean. Seguruenik ezinbestekoa zen eztabaida hura gainditua da dagoeneko. Beste eztabaida batzuk datoz, ostera, euskalkiek euskararen normalizazio prozesuan duten leku eta funtzioaz batez ere. Inork gutxik jarriko du zalantzan euskarak euskalkietan duen altxorra. Baina nola erabili altxor hori? Zein eremutan erabili euskalkiak? Familian, eskolan, komunikabideen maila batzuetan... nonahi baina beti ere hizkuntz maila zehatzetan, ahoz zein idatziz. Horretaz guztiaz jarduteko bildu ditugu Miren Azkarate, Josune Ariztondo, Joxe Aranzabal eta Koldo Zuazo. Hausnarketa sakon honen hastapenetan gaude.

Gaur egun, batuak dagoeneko bere lekua hartu du, eta bere zeregina ez du inork zalantzan jartzen. Euskalkiak ere hizkuntz normalizazio prozesuan bere lekua duela esaten da. Zein da, beraz, euskalkiaren garrantzia eta funtzioa euskararen normalizazio prozesuan?

KOLDO ZUAZO. Euskalkia gora eta behera ari gara baina sakoneko arazoa ahozko euskara dela uste dut. Orain arte Euskaltzaindiak idatzizko euskara landu du, irakaskuntzan eta testugintzan ere bai, berdin hedabideetan... ETBko estilo liburua ikustea besterik ez dago: oso azalekoak dira ahozko euskarari buruz ematen diren arauak. Beti ibili gara idatzizko hizkuntza horrekin, ahozkoa landu barik. Zein da kontua? Idatzizko eta ahozko hizkuntzak diferenteak direla. Gaur egun, edozein neska-mutiko gai da eskolako azterketak, lanak, edozeren gainean euskaraz egiteko arazo barik. Baina neska mutiko horiek kalera ateratzen direnean erdaraz egiten dute. Zergatik? Beraiei irakatsi zaien hizkuntz eredua idatzizkoa delako eta honek lagunen artean ibiltzeko balio ez duenez, erdarara jotzen dute. Ahozko hizkuntza lantzea, beraz, edozein lekurako da inportantea, baina Bizkaian, Nafarroan, Iparraldean, ahozko hori ateratzen denean, hor dator euskalkiaren arazoa.

MIREN AZKARATE. Bat nator Koldok esandako gauza askorekin. Euskara batuan euskalkiek ere badute beren lekua. Zer da euskara batua? Euskara batua morfologia baldin bada, morfologian forma baterako dago lekua, baina lexikoan gauza askotarako dago lekua. Batua esan denean jende askok pentsatu du eseri dela batua eta erori ezetz, eta jarri eta jausik ez dutela lekurik. Hori oker bat izan da eta da gaur egun ere bai. Sintaxian ere leku desberdinetako ereduek izan dezakete lekurik. Batua esan denean, eredu bakar baterantz egin dugu guztiok, horrela etorri delako, eta eredu horretan erdialdeko euskalkiak dira nagusi.

Ados nago Koldok esandakoarekin, idatzirako eredua landu da eta ahozkoa gehiegi ez; egia da, eskolara doazen haurrek eredu formala badakite baina ez dira gai gauza bat euskaraz txukun kontatzeko erdarara jo gabe, hogeita hamar bider latigoa gaizki erabiliz... Donostian behintzat hori nabarmena da, ez dakit herri txikiagoetan horrela den.

JOSUNE ARIZTONDO. Desadostasuna eta eztabaidaren bila datorrenak ez dakit hemen ganorazkorik aurkituko duen. Bat nator Koldok eta Mirenek esandakoekin. Ahozkoa dela arazoa diozu, Koldo, baina idatzizkoan ere euskalkiek badute lekurik, bestela euskalkien prestigioak behera egiten jarraituko du, batez ere muturretako euskalkiek, arazorik handiena horiena da eta. Bestetik, ados Mirenekin ere. Ez dakit zergatik pentsatu dugun euskaldun askok bederen esatea batua dela, eta behintzat esatea ez; edo hots bai eta esaterako ez. Euskalkiek bizitasuna eta jatortasuna besterik ez diote ematen batuari. Euskara batuak irautea nahi badugu, bizitasunez eta erraztasunez jantzi behar dugu eta hori euskalki guztietatik jaso behar du. Ez da erraza euskalkien lekua zein behar duen izan adostea baina horren inguruan, zaratarik atera barik, diskurtso bat eraikitzen joan behar dugu apurka. Horrez gain, ondo legoke idazle, euskaltzale eta abarren artean euskalkia batuan sartzeko kanpaina eta praktika bat bultzatzea.

JOXE ARANZABAL. Koldo, zuk aipatu duzunez, umeek erdaraz hitz egiten dute idatzizko hizkuntza irakatsi zaielako baina, nik dakidanez, espainolez ere gauza bera erakusten zaie, hizkuntza idatzia; ingelesez ere bai, eta Quebeceko ikastaro trinkoetan ere frantses idatzia erakusten da. Ni ez nago hain seguru hemengo umeek kalean erdaraz egiten dutela, juxtu hizkuntza idatzia erakusten zaielako, ze hori bera gertatzen da beste herrialde batzuetako hezkuntza sistema guztietan, baina han eurenarekin jarraitzen dute.

K. ZUAZO. Ez arrazoi bakarra, jakina. Beste arrazoi batzuk ere badaude. Gizarte espainiarrean eskolan hizkuntza idatzia ikasten dute eta guraso eta lagun artean ahozko hizkuntza egiten da. Eta zer gertatzen da Bizkaian? Haurrak joaten direla etxera gurasoei esanez, «hori hola ez da esaten». Niri pasatu zitzaidan Mungiako loba batekin, «zelan zagoz» galdetu eta berak «ez da hola esan behar, `nola zaude' esan behar da». Hemen egiten dugu topo Josunek esan duenarekin, prestigioarekin. Gurasoei sinestarazten badiegu beren berba egitea txarra dela, haiek ere hasten dira jatorrizkoaren ordez beste zerbait egin guran. Hitanoa eta horrelakoak zergatik galdu dira, bada? Hogeita hamar urteko kontuez ari naiz. Izan duen desprestigioa kendu behar zaio euskalkiari eta lagun artean, familian, bera erabili.

J. ARIZTONDO. Baina hori nola egiten da euskalkia etxetik ateratzen ez baduzu? Neure buruari sarritan galdetzen diot jende aurrean nola hitz egin behar dudan eta uste dut askok izaten ditugula halako kezkak. Azkenean, erabaki nuen Iparraldean ezik gainerako lekuetan bizkaiera egingo nuela; etxean ondarrutarra egiten dut eta kalean ere bizkaiera egitea erabaki nuen, hori bai, bizkaiera osatua, horrela jendeak ikusi ahal izango du, dotore edo trajez jantzita dagoenak ere egiten duela bizkaieraz. Hori erabaki nuenetik, kalean ondarrutar eta markinar askok esan didate, «zure batua hobeto ulertzen dugu». Euskaldunzahar askok edo euskalkia egiten du edo erdaraz, eta hor ikaragarrizko arriskua dugu.

Familiaz ari gara, bestalde, baina familia aldatzen ari da. Gure gazte gehienak euskaldunak dira -% 50etik gora- eta gehiengoa euskaldunberria. Orduan, gazte askok ez du familian euskara hitz egin izanaren eredurik eta, beraz, berak asmatu beharko du familian euskaraz bizitzeko eredua.

Euskalkiarendako leku bat adostu behar dela aipatu du Josunek. Behar duen lukuarean hausnarketari ekin diezaiokegu. Zein da batuaren lekua, zein euskalkiena?

M. AZKARATE. Batua edo estandarra erabilera formalerako esaten da: eskola, komunikabideak -saio batzuetan besteetan baino gehiago- eta beste zenbait gune. Eskolan berezkoa da eredu formal hori hartzea; kontua da, Josunek esan duen bezala, ume askorentzat eskolako eredua besterik ez dagoela, eredu formal hori besterik ez dutela ezagutzen. Hor ikusi beharko litzateke, eskolan bertan edo eskolatik kanpo antolatzen diren jardueratan euskalkia nola bultzatu; jakina, herri eta ibar batzuetan erraza da eta Bilbo baten nekezago izango da. Ahalegina egin beharko da begirale eta beste aktore gehiagorekin handik eta hemendik gai hori bultzatzeko.

Horrez gain, etxean ikusten dudanaren arabera, gure kasuan adibidez, badago etxeko eredua, batzuetan Donostia ingurukoa dena eta besteetan bizkaierazkoa, baina gazteek beren euskara eskatzen dute: kalean beren artean erabiltzen dutena, telebistako ez dakit zer saiokoa, komiki batekoa... eta euskaraz inon lortzen ez dutena. 8-9 urtetik 18 urtera, eskolako ereduaz gain, gurasoenaren ondoan bere jerga izango dena. Hor, bestela, erdarara jotzen dute, mazo guay eta abarrekin. Euskalkietan egon daiteke forma asko jerga horretara eraman daitezkeenak, baina horretarako gazteak forma hauetara eraman behar dira. Ez da erraza baina hasi egin behar da.

J. ARIZTONDO. Dena den, Joxe, zuk aipatu duzu Quebecen-eta eskolan frantsesez aritu arren, gero kalean ez dituztela hemengo haurren arazoak. Baina, jakina, euskara ez da frantsesa. Frantsesa gutxitua izan daiteke leku batean, baina frantsesa oso hizkuntza indartsua da. Hango umeek badituzte eskolaz kanpo aritzeko jerga eta beste molde batzuk. Horrez gain, han 9 milioiko masa kritikoa dago eta hizkuntz corpus oso indartsua. Zehaztapen hauek egiten ditut, soziolinguistikoki sarritan konparatzen direlako Quebeceko eta Euskal Herriko egoera.

Mirenekin ados nago. ETBko Sorginen Laratza saioan noizean behin agertzen da gazte talde bat eta -aparteko kontsiderazioez gain- oso aproposa izan daiteke gure gazteek ikusteko. Beharbada guretzako merkeak, txarrak edo ez dakit zer diren, baina gure gazteak horrelako gauzekin engantxatu egiten dira. Holako gauzak ere behar dira eta euskalkiek mendeetako hizkuntz herrikoia gorde dutelako, ikertu eta aztertzeko modukoak dira. Bestela, gazteleratik egindako itzulpenetik harantza ez doaz. «Zer pasatzen da zure gorputzarekin», «demasiegi» eta horiek beren ahaleginetatik ateratzen dira, nonbaitetik atera behar direlako. Bizipenak, amorruak, gogoak eta abarrekoak adierazteko ezin duzu militantziaz bakarrik hitz egiten duzun hizkuntza batekin jardun. Halako saioak egitea ezinbestekoa da.

J. ARANZABAL. Bat nator batuaren erabilera formal horrekin. Telebistan, adibidez, zer toki du batuak? Batua erabilera formalerako. Eta euskalkiak? Batua eta euskalkien % 80 enbor berekoa da eta beste % 20 desberdin horrekin batua aberastera jo behar da. Txirri, Mirri eta Txiribitonek, esate baterako, capullo esan beharrean babolio esaten dute, eta Mirrik esaten duen hitz horrek umeen artean beste esanahi bat hartzen du. Andu Lertxundiren «Gogoa Zubi» liburuan hainbat hausnarketa egiten dira eta nik adibide batzuk hartu ditut. Berak dio gehiegikeria batzuk ere egin direla: telebistako saio baten, aitak hitz egiten du nafarreraz, alabak bizkaieraz eta semeak lapurteraz...

J. ARIZTONDO. Telebistan bizkaieraz ertzainek egiten dute batez ere (irribarrez). Lekurik ezin bilatu moduan erabili izan dira batzuetan.

J. ARANZABAL. Azkenean euskara bera da kontua. Euskara eta euskalkiak euskara dira biak eta perspektiba hori ez da galdu behar. Hori zertzeko, berak zera proposatzen du, eta ni ados nago: idazle bizkaitarrek idatzi dezatela batuaz, batua euren altxorretik aberastuz eta gainerako euskalkiek gauza bera. Zuri, Josune, ondarrutar hark esaten dizunean: «zure batua ondo ulertzen dut», arrazoi du, zure bizkaiera batuagoa delako.

J. ARIZTONDO. Euskara hori jasoa da, baina «jausi barik» esan dudalako harentzat errazagoa da. Gertakizunak gertakizun, alfabetatzearen eremuan lan handia egin behar dugu; 35 urtetik gorako euskaldunak asko gara eta, urteak pasatu diren arren, oraindik alfabetatu barik eta, beraz, konplejuz betetako euskaldunak daude.

Beste gai bat idatzizkoa dela eta, ea zuek zer pentsatzen duzuen. Nire ustez, idatzizkoak ere ez dira denak berdinak eta euskalkiek badute lekurik idatzian ere. Esate baterako, Miren Agur Meabe idazleari entzun diodanez, idatzi behar duenaren arabera, berez bizkaiera ateratzen zaio eta berak berezkotasun hori errespetatu egin behar duela idazterakoan ere. Edo ez dakit zergatik ez diren atera behar ipuinen batzuk bizkaieraz, etxean gurasoek umeei irakurtzeko; edo herri aldizkarietan zerbait, edo akaso eleberri batean, sormenerako euskalkiak ere garrantzitsuak direlako. Badira leku batzuk batua bakarrik beharko dutena, baina euskalkiei ez nieke kenduko lekurik idatzian, ez gaudelako hor egon daitekeen aberastasuna eta sormena desaprobetxatzeko moduan.

Surik piztu barik -horren kontura beste garai batzuetan nahiko sofritu duelako hizkuntzak- eta patxada guztiz, aditu, unibertsitate, euskaltzale eta abarren artean euskalkiari leku normalizatu bat egin behar zaio, denborarekin euskara batu aberats bat lortzeko, gaztelerak duen bezala.

J. ARANZABAL. Zer leku idatzian, aipatu duzu, eta hori zer eredu erabiltzea da. Guk zer idatzi behar dugu, ein, iñ, egin... «Arrasate Press»en, Arrasateko azpieuskalkian hitz egiten den moduan idazten hasi behar al dugu? Ez dut uste. Euskalkia herri aldizkarietan idaztearen alde egin denean horrela egin da, eta nik ez dut uste hori ondo dagoenik.

M. AZKARATE. Beti esan izan da euskararen literatur tradizioa euskalkietan oinarritua dagoela. Euskalkiak eta batua aurrez aurre jarri nahi izan denean, Villasanteren jarrera beti izan da honakoa: literatura tradizioa euskalkietakoa da, baina euskalki bakoitzean estandarra lortu ondoren. Bizkaieraz egin denean, ez dago ez Añibarrorik, ez Frai Bartolomerik, ez Astarloarik, ez Mogelik eta ez maria santisimarik iñ jarri duenik, edo gipuzkeraz do dago esateko. Idazteak berak, forma osoak erabiltzea eskatzen du, gero diskutitu liteke dare, dagoz, daude... baina hor ez da hutsetik abiatu behar. Leku bakoitzean, euskalki nagusietan behintzat, literatura tradizionalean badago hartzeko moduko ereduren bat. Gero beste gauza bat da martizen, eguakoitz, bariku... eta horrelakoekin zer egin. Idazteak badauka minimo bat eta hori osorik idaztea da; beti da barik eta ez baik, ez ge, gabe baizik... Edozein hizkuntzak minimo bat dauka idatzian.

K. ZUAZO. Ez bakarrik idatzian. Bertsolari batek ez du berba egiten berdin etxean edo lagunekin.

M. AZKARATE. Jakina. Ahozkoan ere badago maila formal bat eta etxekotik kalekora hiru-lau maila egon daitezke.

J. ARIZTONDO. Beti egon dira. Sermoietan egiten zen ahozkoa eta kalekoa sekula ez dira berdinak izan, eta sermoiak oso ondo ulertzeko egiten ziren, e! Inork ez du espero egungo sermoi moderno bat bere herriko hizkuntzan, «zer txartxo egiten duen» esango luke gainera. Zergatik? Eredu hori jasoagoa delako, berak horri batua edo bizkaiera jasoa deituko dio eta oso ondo ulertuko du. Hizkuntz normalizazioa ez da statu quoa mantentzea, hizkuntz normalizazioan urratsak eman egin behar dira, beste kontu bat da nola.

Idatzizkoei buruz ari zarete eta behar bada, gaur egun euskalkietan gehien idazten dutenak herri aldizkariak dira. Edozein modutan, ez dago araurik, batuan bezala, aipatzen ari zareten berbak nola idatzi behar diren zehazteko. Nola egin behar da hori?

M. AZKARATE. Eredu horiek eginak daude, duela 300-400 urte gainera. Lehenagoko literaturara jo besterik ez dugu euskalkiak nola idazten ziren ikusteko.

J. ARIZTONDO. Praktikatzen duenak halaxe egiten du gainera, eredu jasoa praktikatzen da. Bizirik dagoen idazle ezagun bat aipatzearren, Agustin Zubikarai, sekula ez duzu ikusiko iñ idazten. Ondarroan emateko antzerkiak idazteko ere, euskara jasoan idatzi ditu; gero esango du txo, Ondarroan esaten delako, baina ez du esango «emustazu hori», «emuidazu» hori esango du.

Baina bizkaieraz idazten duten herri aldizkarietan bakoitzak bere modura idazten duela ikusten da.

M. AZKARATE. Hori beste gauza bat da, eta hor bai, hor behar da eztabaida bat, baina ez euskaraz euskalkietan idatzi denean horretarako eredurik ez dagoelako. Beharbada, urte luzeetan beste bide batzuetatik ibili ondoren, ostera atzera begiratzerakoan ereduei begiratzen jakin ez delako edo. Ahozkoan, fonetika, fonologia eta beste gauza batzuk sartzen dira, baina idatzia baldin bada, hor morfologia, lexikoa eta sintaxia -azken finean morfologian oinarritzen dena- daude. Deklinabidean euskalki bakoitzak badauzka bere ereduak eta nik ez dut uste bizkaieran, esaterako, hauek idatzi beharrean, honek idazten bada, mendeetan egin den bezala, ezer gertatzen denik. Alfonso Irigoien zenak prestatu zuen aditzerako eredu batua hezkuntza sailak eskatuta. Lexikoan bakoitzak berea du, hor egon daitezke azpieuskalkietan dauden hitz bereziak, baina horiek erakustea besterik ez da, eta arazo bakarra da forma hori justu nola idazten den. Jakina, bizkaieraz ari garen honek, berdin balio du gainerako euskalkiendako.

K. ZUAZO. Jakina, idatzian ere, ahozkoan bezala, mailak eta mailak daude. Teatro lan baten ahozko hizkuntza bat egingo da eta lagun artean tabernan zaudenean beste bat. Aldizkari batean ere, kooperatiben gainean zabiltzanean euskalki jasoa erabiliko duzu eta txiste bat kontatzeko -horrek ere aldizkarian bere lekua izan behar du eta- beste maila bat.

M. AZKARATE. Literaturan ere, esate baterako, gauza bat da Frai Bartolome edo Felix Bilbao, «Ipuin-barreka» edo San Martinen «Zirikadak». Iparraldeko esperientziari begiratuta, «Herria» aldizkariak 50 urtetik gorako historia dauka eta mailak bereizten dira: editorialak eta antzerakoek maila bat dute eta gero, barrualdean, herrialdeetako kontuetan -nor hil den, jaio, ezkondu...--, Zuberoako berriak era batera ikusten dira eta beste eredu batzuk ere bai; baina denean ikusten da halako jarraipen bat.

J. ARANZABAL. Gehiegikeria gure aldetik etorri dela ikusten da, ez dugu jakin izan eredu literariora joten. Bizkaierak baditu klasiko modernoak -Mikel Zarate, Txomin Agirre, Amuriza- eta egon da fonetismorako joera.

Eta nola eta nork bideratu behar ditu euskalki horiek nola idatzi, esate baterako?

J. ARIZTONDO. Ez dakit, ez dut ausartegi izan nahi, besteak beste ez naizelako gauza hauetan aditua. Ez dut uste orain ikaragarrizko jardunaldi bat egin beharko genukeenik gaiaren inguruan erabakitzeko; horrelakoek ikaragarrizko beldurra ematen didate. Nik uste dut batez ere elkarrekin egotea dela, hau bezalako mahainguruak egin, adituek hitzaldiak eman... Halako ekimen txiki ugariren aldekoa naiz eta ez gauza erraldoiena. Horrez gain, eta honetan badut erantzukizuna, alfabetatzea oso inportantea da eta hor, esaterako, herri aldizkariek ere ez dute ezer egin. Irakurtzen ez dakienak, bere herriko euskara oso hurbil jarrita ere ez du irakurriko, ez dakielako euskaraz irakurtzen.

M. AZKARATE. Beharbada fonetismora hurbildu gara, distantzia handia dagoelako 40 urtetik gorako jendearekin, horiek eskolatuta daudelako baina ez euskaraz. Herri aldizkarietan joera izan da esaten direnetara ahalik eta gehien hurbiltzea horrela errazago irakurtzen dutelako, baina hori ez da horrela.

J. ARANZABAL. Ez da hori bakarrik. Ez da kontuan hartzen elizaren jarduera, adibidez, hor dagoela. Gure inguruan, Arrasate aldean, bizkaieraz egiten dugu baina elizak azken hamarkadetan gipuzkeraz egin du bere jarduera. Horrek badu eragina. Horrez gain, ez dugu kontuan hartzen, herri aldizkarien bitartez --beste gantxo batzuk dauzkatelako-- jende asko ari dela alfabetatzen euskara batuan. Beste maila bateko alfabetatzea izango da, baina ari da...

J. ARIZTONDO. Eta horrek laguntza sistematikoren bat edukiko balu, bada, txarra ez...

J. ARANZABAL. Eta beste arazo bat. Aretxabaletan eredu bat proposatu da «Aretxagazeta»rako, baina gero zer gertatzen da? Eredu hori aplikatu behar dutenek, kazetariek, ez dakitela hori. Beste herri aldizkari batean honakoa ateratzen zen: «Bakoitzak bere ekipua defendiu arren, elkar errespetatzen ikasi dou, edadian aurrera in ahala». Sortzen da eredu bat arazo bat konpondu guran, eta beste arazo bat sortzen dugu. Zerbitzatu nahi ditugun horiei ez diegu eredu hobeago bat ematen.

K. ZUAZO. Edozein modutan, hori ere nahiko normala da, orain hasi dira erabiltzen euskalkiak eta horrelako gauzak gertatzea normala da. Euskara batuarekin ere egon ziren halakoak.

J. ARIZTONDO. Kazetari gazteak esan duzula eta benetan garrantzizko gaia denez, gure artean komentatzen aritu gara nola interesgarria izan daitekeen Xuxen zuzentzaile informatikoan euskalkietako ahal denik termino gehienak sartzea, eta zergatik ez, aditzak ere bai. Horrela, zuzentzaileak ezagutuko luke egitamoa (egitasmoa) eta hori ez dela bekatu mortala. Xuxen apurka aberasten joan beharko litzateke, batetik ahal denik eta gehien uztartzeko euskalkiak euskara batuan, kazetari gazteek euskalkien ekarria modu naturalean jaso dezaten, eta euskalki jasoa horrelako euskarri informatikoan gera dadin. Ditugun aukeren erabileraren txipak piztuta eduki behar ditugu eta Euskaltzaindiaren babesarekin, emaitzak etorriko dira.

M. AZKARATE. Euskaltzaindian, Jagon sailaren egitasmoen artean, badago horretarako lantalde bat sortzeko asmoa. Hori idatzita dago, onartua eta hurrengo hilabeteetan hasiko gara bilerak egiten Euskaltzaindian gai hau nola eraman daitekeen aztertzeko. Gero hitz egingo dugu hizkuntza politikakoekin eta beste batzuekin. Bat nator Josunek dioenarekin, aparteko jardunaldi eta horrelakoen barik, esparruka aztertzen hasi eta jendea lanean jartzea da egokiena. Beharbada guk egin dezakegu akuilu lana eta gero euskara zerbitzuak, udaletxeak, bide batean lanean jarri.

Euskalki desberdinak daudela kontuan hartuz, esan daiteke bateren batek besteek baino egoera okerragoa bizi duela, adibidez? Edo funtzio desberdina izan dezaketela euskalkiek batuari egin diezaioketen ekarpenari begira?

M. AZKARATE. Historiari begiratuz gero, literaturan euskalki guztiek ez dute tradizio bera izan. Batetik hor dago lapurtera-baxenafarrera, mendetan oso indartsua izan dena, idatziz ere mende hasiera arte ondo ibili dena. Gipuzkera eta bizkaierak tradizio ahulagoa izan dute. Batasuna, bestetik, erdi inguruko euskalkietan oinarritu da eta horrek nahitanahiez dakar, euskalki horiek gertuago daudela baturako aukeratu den morfologiako eredutik, muturretako euskalkiak baino. Beraz, beren burua urrunen ikusiko dutenak bizkaiera eta zuberera dira; Nafarroan ere bai, batez ere eredu horretatik zenbat eta urrunago egon. Horrez gain, morfologiarako ezinbestekoa den eredu batu horri, gehituz gero lexikoan hartu den jokabidea, askok pentsatzen du «euskara batua berdin gipuzkera». Horrek ekarri du leku askotan batuarekiko dagoen urruntasuna eta mesfidantza. Gauzak nola joan diren ikusita, Iparraldean batua ez da hemen bezala sartu; haiek beti gorde dute beren ukitua, beste ingurune bat egon delako, administrazio munduan ez delako egon euskara batua hizkuntza ofizialtzat hartu duen autonomia bat... Beste askatasun bat eduki dute gauza asko gordetzeko eta Iparraldeko batek modurik formalenean idazten duenean ere, beti ikusten da nongoa den. Hemengo bat, ordea, batuan jartzen denean, idatziz behintzat ez da izaten erraza nongoa den asmatzea. Iparraldekoa beti izan da errazago, idatziz ere gorde duelako. Telebistarena izaten da beren kexu nagusienetakoa, hor ez dituztelako beren euskalkiak ikusten. Liburuetan, umeentzako testuetan-eta, beste horrenbeste gertatuko dela uste dut. Laburtuz, batetik, tradizioa ez da denondako berdina izan; bestetik, batasunerako egin den aukera egin da, eta gainetik, ezinbestekoa den aukera horri geuk erantsitakoak dira. Une honetan euskalki guztiak ari dira eskatzen, batzuk besteak baino indar handiagoarekin, bereak leku gehiago izan dezan.

J. ARANZABAL. Eta hor ez al dago irrazionaltasun puntu bat? Ez al dira lehentasunak markatu behar?

M. AZKARATE. Baina, Joxe, badakizu zer gertatzen den? Batek eskua altxatzen duenean, gainerakoak ere berehala dira, «nik ere bai», «eta nik»... Nabarmena da ahalegin handiena non egin behar den. Gipuzkoako bati ez diot behin ere entzun telebistako saio bat ez duela ulertzen. Goiti jota izan daiteke oso teknikoa izatea, baina hori alfabetatzen eta ikasketa mailarekin lotzen da. Beste leku batzuetan, ostera, euskara hori ez dela ulertzen esaten da, eta batasunean lekurik izan ez duten muturrekin egin behar da ahalegina batez ere.

J. ARIZTONDO. Seguruenik, bere garaian eztabaida gehiegi zentratu zen «bizkaiera versus batua» horretan. Bataila horren jarrera muturrekoenak Bizkaian gertatu ziren, batzuk tanborrarekin idatzi nahian eta beste batzuk bizkaieraren edozein usain kendu nahian. Horregatik, Iparraldean kontua leunago joan da eta gauza asko gorde egin dira; eta gu ere Iparraldera begiratzean kontu handiz aritzen gara. Testuinguru formalenetan ere, etxe honetako lehendakariak, Haritchelarrek, bere euskalkian hitz egiten du eta ez da ezer gertatzen. Eta, ostera, beste muturrarekin ez da berdin pasatzen. Gabriel Aresti, Xabier Kintana... batean ziren; beste muturrekoen artean, Arenaza bizkaitarra zen...

Euskararen normalizazioan garrantzi handia ematen zaio euskalkiari. Orain arte egindako plangintza, lege, egitasmo eta abarretan -82ko legean, Euskara Biziberritzeko Planean, Kontseiluaren Plan Estrategikoan, hezkuntza legeak...- eman al zaio euskalkiaren gaiari behar duen garrantzia?

J. ARIZTONDO. Euskararen legean aipatzen da euskalkiaren garrantzia -beti ere euskara batuaren kaltetan ez doanean, euskara batua delako Euskal Autonomi Erkidegoko hizkuntz ofizial amankomuna-, eta hitz egiten den lekuetan zaindu egin behar direla. Lege batek hori baino askoz gehiago ezin du eman seguruenik, baina bidea ematen du legeak, adibidez mahai honetan aipatu ditugun guztiak aurrera eramateko eta gehiago ere bai. Euskara Biziberritzeko Plan Nagusian, alor estrategikoen artean badago Gorputz Plangintza deitzen den atal bat eta han, bai diagnostikoa bai neurriak lantzen direnean, aipatzen dira euskalkiak. Indarguneetan, euskararen jatortasuna eta bizitasuna euskalkietan dagoela esaten da, eta hori zaindu eta jaso egin behar dela. Ahuleziei dagokienez, hemen aipatu diren zenbait gauza esaten da, adibidez, euskaldunberriak formalak diren esparruetan sortu direla eta horrek ez duela jarraipenik beste erabilera esparru batzuetan. Hori konpondu behar dela esaten da. Plan orokor bati ez dagokio gehiago esatea, gero etorriko dira hizkuntz politikako arduradunak, Euskaltzaindiakoak, unibertsitatekoak, aditu, euskaltzale eta abarrekoak eta zerbait zehatzagoa adostu beharko dute. Gauzak egiteko bide ematen du. Dena den, ez genuke 40 urtetako eztabaida antzu batean jausi behar; ez gaude horrelakoetan jausteko moduan.

M. AZKARATE. Euskararen legea 82koa da, Euskaltzaindiak Arantzazuko kongresua 68an egin zuen. 68tik 79rako tarte horretan borroka nagusi izan zen eta 1978an Bergaran egindako kongresuan, ortografia, deklinabidea, aditz laguntzaileaz emandako arauak, testuetan betetzen ziren aztertzea zen gai nagusia. 78an Euskaltzaindiak ondorioak ateratzean, badirudi jendeak onartu egin zituela eta «aurrera bide honetatik» esan zela. Urte horretan bada oraindik h-ari buruzko eztabaida gogorra eta kongresu honen ondoren atera zen h-a behar zuten hitzen zerrenda. 82an atera zen lege horrekin -Pedro Miguel Etxenikeri behin baino gehiagotan entzun diot- euskara batua ofizial egin zen; gero hori bat etorri zen eskolan euskarazko hiztunak lortzeko egin zen ahaleginarekin, ereduena eta abar. Beraz, administrazio zein irakaskuntzan estandarraren aldeko apustua egin zen. Oraindik 15 urte pasatu dira.

J. ARIZTONDO. 1982tik hona batua eta euskalkien artean egin den bidea beharrezkoa zen. Gaur egun, ordea, momentu interesgarrian gaude, beste patxada batekin ikusteko zeintzuk urrats eman behar diren euskara batua ahal denik eta biziena eta iraunkorrena izan dadin.

M. AZKARATE. Ez da estatusaren kontua bakarrik izan, hau da, euskara administraziora eta hezkuntzara zabaltzea; aldi berean, urte batzuetako geldialdiaren ondoren, Euskaltzaindia bera, 90etik aurrera batasunerako arauak ematen hasi zen. Hori ez da izan euskaltzain batzuei egun batean berriz arauak ematen hastea bururatu zitzaiela. Ez, ez, 90-92an eztabaida berezia izan zen bide honetatik jo behar genuen ala ez ikusteko; argitaletxeetatik eta beste leku askotatik arauak eta arauak eskatzen ari ziren. Leioan eztabaida handia izan zen orduan. Ez da esatea euskalkiak bakarrik, aldi berean, guztiz osatu gabeko estandarizazio prozesua daukagulako. Batuak aurrera egin behar du hainbat gauza finkatu behar direlako eta, aldi berean, euskara formal horren oinarri diren euskalki bizi horiekin zer egin behar den eztabaidatu behar da.

J. ARANZABAL. Nik galdera bat egin nahi nuke. Zer gertatuko litzateke prozesu horretan, euskara batua indartu eta euskalkiak desagertuko balira?

J. ARIZTONDO. Egunen batean desagertuko dira.

M. AZKARATE. Euskalkia bera abstrakzio bat da, bada herri euskara, azken finean herri batetik bestera aldatzen direlako kontrakzioak, entonazioak... eta hori ez euskararen kasuan bakarrik. Hori desagertuko da? Oso zaila, euskaraz hitz egiten jarraitzen den neurrian behintzat. Austria, Baviera edo Suitzako aleman hiztun bati nongoa den nabaritzen zaion bezala... ahaleginak ahalegin euskaldunari ere ahoa zabaldu ahala nabaritzen zaio nongoa den. Ezagutu ditugun euskara hitz egiteko modu horietan akaso zer edo zer galduko da. Baina herri edo ibar bakoitzean egiten den hori, hori desagertzea oso zaila dela iruditzen zait. Espainolak gutxi gorabehera Cervantesen garaitik du estandarra, eta Zaragoza inguruetara joan eta hango erdara hitz egiteko modua desagertu egin da? Badauzkat hango lagunak unibertsitatean ibilitakoak, erdara dotorean hitz egiten dutenak, eta bere herrira doazenean patú hitz egiten dutela diote. Euskaraz hitz egiten jarraitzen badugu, eta hori ezinbestekoa da euskarak iraun dezan, oso zaila da euskalkiak desagertuko direla esatea.

Baina esaten da erronkariera, adibidez, desagertu zela...

M. AZKARATE. Ez, barkatu, erronkariera ez da desagertu, Erronkarin euskaraz egiten dutenak desagertu dira. Euskaraz hitz egiten jarraitzen badugu eta Zuberoan ez badu inork hitz egiten, euskaldunak desagertu dira eta euskara bera.

J. ARIZTONDO. Zerotik hasita ere, norbera bere ingurunean bizi denetik, handik 50 urtera soinuak edo dena delakoak aldatu egingo lirateke leku batetik bestera.

J. ARANZABAL. Esan nahi nuen, ez ote den gertatuko geure artean beste hizkuntza handi batzuetan gertatu dena. Adibidez, euskalkien erabilera idatzia desagertu, hizkuntza bera indartu eta ñabardurak fonetikan eta horrelakoetan azaleratu.

M. AZKARATE. Euskara estandar indartsu batek, erabilera eta erregistro guztietan erabiltzeko balio gabe, aurrera egingo balu...

K. ZUAZO. Hori normala da, ezta? Hizkuntza batean dialektoak sortzen dira, gure kasuan esate baterako, euskara ofiziala izan ez delako, euskaldunok administrazio aldetik zatituak egon garelako... horrela joan dira sortu eta handituaz. Mitxelenak berak esaten du, XVII. mendean Bizkaiko euskara eta Lapurdikoa XX. mendean baino gertuago zirela. Orduan, gauzak ondo bidean euskalkiak bateratuz edo urreratuz joan beharko lirateke. Baina bateratzekotan badaude zaindu beharko liratekeen gauza batzuk.

J. ARIZTONDO. Arrantzaleen artean beti egon da komunikazioa eta hurbilketa bat. Ondarrutarra saiatzen da getariarrez egiten eta gauza askotarako hurbildu egiten da gainera. Berdin Hondarribikoarekin, eta alderantziz. Nik etxean ikusi dut hori aitarekin. Berak urteetan jaso izan du hori eta gauza asko ikasi. Aldiz, baserrian bizi izan dena beti isolatuago bizi izan da eta kaleko gunetik apur bat urrutiratuta dauden baserrietara hizkuntzan aldea dago.

Koldok aipatu du euskalkien bateratzean gauza batzuk zaintzea komeniko litzatekeela. Zeintzuk dira gauza horiek?

K. ZUAZO. Hemen esan dira gauza batzuk. Euskaltzaindian, esate baterako, ez da sekulan esan lexikoan jausi kendu behar denik euskara batutik, edo «lagun bi» txarra denik eta «bi lagun» esan behar denik. Hori da guk ulertu duguna eta modan ipini ditugun gauzak. Ikasleei jartzen diezu testu bat euskara batuan jartzeko eta «lagun bi» «bi lagun» jartzen dute, adibidez.

M. AZKARATE. Gero galdetzen diezu ea nondik ateratzen dituzten horiek eta «a, hola erakutsi digute» eta horrelakoak esaten dizkizute.

J. ARANZABAL. Irakasle asko dago erreziklatu gabe. Irakasle askok ez daki Euskaltzaindiak 92tik hona eman dituen arauen berri.

J. ARIZTONDO. Ez da izango ez direlako banatu...

M. AZKARATE. Hor badago lan bat egiteko, baina norberak izan behar du interesa, hori ezinbestekoa da.

Miren, zure artikulu batean aipatu zenuen administrazioan, irakaskuntzan eta hedabideetan euskalkiek izan behar duten lekuaz hausnarketari ekingo ziola Jagon saileko lantalde batek. Koldok ere, azken boladan, idatzi du zenbait gauza gaiaren inguruan. Dagoeneko jorratu ditugu esparru batzuk baina gehiago ere sakondu liteke. Bultzatu behar bada, zein eremutan bultzatu behar da euskalkia, zeinetan lehenetsi? Administrazioan, adibidez?

K. ZUAZO. Ahozko hizkuntzarekin lotzen dut. Ezagutzen dudan adibide bat, pediatra batena da. Euskalkia erabiltzen den leku batera, lehen eta behin euskaraz dakien pertsona bat bidaltzen ahalegindu zaitez, eta kontuan izan ezazu euskalkia ezagutzen duen edo ez. Komunikabideetan ere berdin, askoz garrantzitsuagoa da euskalkia irrati baten erabiltzea prentsa idatzian erabiltzea baino. Lehentasun batzuk zentzuzkoak dira.

J. ARIZTONDO. Oso arraroa da pregoia eman behar duen udaltzainak, egunero zurekin dabilenak, gero pregoia euskara batuan egitea. Osagilearengana joatean euskalkia interesgarria da, bai ume zein edadeko pertsonekin. Edadeko jende askori gertatzen zaio erdararekin, jakin badaki baina ez du erraztasunik gauzak azaltzeko. Medikuari «me duele» esango dio eta niri «sekulako mina dut hemen mokorrean...». Hor justizia egin beharra dago, niri behintzat halako egoeratan tripak kanpora ateratzen zaizkit. Horrez gain, administrazioan oso desberdina da autonomikoa edo % 95eko euskaldungoa duen udala izatea. Lehentasunak aspaldi daude ezarrita, betetzen diren gero beste gauza bat da. Gauza asko egin da, baina hutsune handiak ditugu erabileraren aldetik herritarrei zerbitzuak ematerako orduan. Bestetik, oraindik ez dugu lortu euskalduna benetan euskaraz zuzentzea administrazioari; administrazioa oso errespetuzko gauzatzat dugu herritar gehienok, eta uste dugu administrazioan dagoenari erdaraz egiten badiogu ez dugula inolako arazorik izango.

K. ZUAZO. Galdera bat egin nahi nizuke, Josune. Badaude herri euskaldunak, Berriatua, Ondarroa edo dena delakoa. Irakaskuntza alor inportantea iruditzen zait eta irakaskuntzan ikusten dituzu aldenik alde dabiltzan irakasleak, eta ez dela kontuan hartzen horien euskara zelakoa den. Santurtziko bat topa dezakezu Antzuolan edo Ondarroan... Hori ezin da beste era batera antolatu?

J. ARIZTONDO. Hasieran baino aukera gehiago dago gaur egun eta, alde horretatik, gauzak hobeto egin dira. Hasieran, gainera, eskolan batuaz egin behar zen, nahiz eta andereñoa Motrikukoa izan eta klaseak ematen Deban egon. Funtzio Publikoaren Legearen arabera, funtzionario bakoitzak, puntuen arabera aukeratzen du nora joan. Horrelako legeak egokitzea lortzeko, halako gizarte adostasun oso handia behar da. Hori lortzen saiatu beharko genuke, bestela azkenean, helburu dena bitarteko bihurtzen da eta bitartekoa helburu, eta ez gara zurrunbilo honetatik ateratzen. Ea zer egiten duen Usurbilen lau urteko umeekin Barakaldoko euskaldunberri batek. Baina eremu horretan eskuhartzea oso gaitza da. Gauza guztiak batera lortzea zaila da, eta egia da bitartean euskararen muinean diren kontu batzuk sofritu egiten dutela.

M. AZKARATE. Holako egoerak ez dira bakarrik gurean izango, ezta? Kontuan hartuta, gutxienez hiru estatutan aleman estandarra dela hizkuntz ofiziala, han ere gertatuko dira antzerakoak. Hara joan eta akademian ikasitako aleman estandarra erabiltzen hastean, Suitzara zoaz eta ulertu egiten dizute, baina badira gauzak desberdin esaten dituztenak, antzagatik konturatzen zarela. Interes pittin bat badaukazu eta kontu horietan arreta berezia jarri behar dela esan badizute, ez dago alfabetatze ikastaro berezirik egin beharrik. Askotan gauza minimoak nahikoa izan daitezke bertako egitura bi edo hiru hartzeko. Bermeoko bat Donostiara badator, hirugarren edo laugarren astean ez dut uste arazorik edukiko duenik; alderantziz zerbait gehiago. Bakoitzak berea hitz egingo du ez delako hain erraza bestearena hartzea. Zera lortu beharko litzateke: batetik, inguruan erabiltzen den euskararendako sentiberatasuna izatea, ahal den neurrian berau ezagutzeko. Umeek eta bertakoek ikusten badute badagoela bertakoa ikasteko interesik, horrek berak dakar bertakoaren prestijioa. Hitz batzuk ikasi, egituraren batzuk... gehiago bada hobeto, baina horrek gauzak asko erraztuko lituzke.

J. ARANZABAL. Gainera horrek berak komunikazioa errazten du.

M. AZKARATE. Euskara da eta. Horrek esan nahi du euskalkietan badagoela zati handi bat guztiok ulertzeko modukoa; lexiko kontuak gorabehera, barneko gramatika horretan baditugula guztiontzat funtsezkoak diren gauzak eta deutso, dio edo derauko esan, hor nor-nori-nork sistema dago, eta euskaldunak akaso ez du asmatuko derauko esaten, baina badaki hori bere dio edo deutsorekin identifikatzen. Non gauden kontuan hartuko balitz, hori bera besterik barik, aurrerapauso handia litzateke gaur egun dugunarekin konparatuta.

J. ARIZTONDO. Zuk diozun sistemak berdin funtzionatzen du eredu euskaldunetan dabiltzan umeen guraso erdaldunekin. Hasierako kezka izaten da ezin izango diola lagundu umeari etxeko lanetan eta abar, eta gero ikusten du dakien apur hori nahikoa dela umeak hizkuntza hori garrantzitsua dela sentitzeko. Euskalkiekiko ere jarrera hori oso interesgarria da, prestigiodun pertsonak -eta irakaslea prestigioduna da umearentzat- euskalki horretan zerbait egiteak garrantzia ematen diolako umearen aurrean.

Joxe, «Arrasate Press»en aitzindari zarete herri aldizkarigintzan. Arrasaten bizkaiera egiten bada ere, zuek batua erabiltzen duzue; idaztean igartzen duzue garapenik batua eta euskalkiaren dialektika horretan, hasieratik gaurdaino?

J. ARANZABAL. Guk batua erabiltzen dugu hasieratik baina joera desberdinak ere izan dira. Euskalkia erabili izan denean, prestigioa emateko izan da baina une honetan ez da erabiltzen. Gu euskara batua eta ona erabiltzen saiatzen gara. Baina zenbait gauza gurean ez dugu onartzen, adibidez, heinean beharrean neurrian erabiliko dugu, kanpo at beharrean, eta abar. Kazetari gazteak halako euskararekin etortzen dira.

M. AZKARATE. Sarritan gertatzen da hori, guk etxean erabiltzen dugunetik zenbait eta urrinago, hori da hobesten duguna. Euskara batuaren historia, 10-15 urteetan hori izan da. Hegoaldean eta zenbat eta mendebalderago, latzago. Leizarragarena ez da izango, baina Axularrena primerakoa. Axularren eredua primerakoa da baina egokitzen jakinda, ez bere horretan.

J. ARANZABAL. Horrelako asko dauzkagu gurean. Kazetariek igandea beharrean domeka esateko borondatea dute, eta Arrasaten lasai asko esan dezakegu «igandea», hor dagoelako elizako tradizioan, batetik, eta baita beste erabilera jaso askotan ere. Gero, ostera, halakoak idazten dira: «Joan zen domekan halako partidua ospatu zen». Hor dago arazoa, batetik hurbildu nahi dugu domekarekin, eta gero ospatu esaten dugu. Orain HABErekin batera plan piloto bat diseinatzen ari gara, «Arrasate Press»-ARKOko kazetariak modu pertsonalizatuan trebatzeko. Batetik zuzentzaile bat dugu eta gero trebatzaile bat, bi-hiru urteko epe batean kazetarien maila jasotzeko. Oraindik ez da plana abiatu baina zertzen ari gara. Gero gurean ateratzen bada, beste leku batzuetan ere ekingo zaio.

J. ARIZTONDO. HABE hasita dago Euskadi Irradian «Euskara hobetzen» iragarki laburra sartzen. Bizkaia Irratian ere berdina egingo da baina bizkaierarekin.

Dena dela, esaten duzue, batua eta euskalkien gerturatze bat egon behar duela. Denborarekin ez al da gertatuko guztiak berdin izango direla eta berbak eta formak nahasian erabiliko direla? Hau da, testu berean barik, bederen, delakotz, at, beheiti, erran...

M. AZKARATE. Euskaltzaindian batzuetan agertzen da eztabaida hori: euskara batua zer da? Batzuentzat, euskalki guztietatik gauzak hartu eta hori testu batean erabiltzea da batua. Ni neu ez nator bat, hori naturaltasuna galtzea da.

K. ZUAZO. Hori hemen gertatzen da, gaztelaniaz ez da hori gertatzen. Hemen gaztelaniaz arituko bagina nik sekula ez nuke esango: «Vamos al bar Urrejola a comer unos frijoles» (mahaingurukideen barreak). Esango zenukete pedante bat naizela.

J. ARANZABAL. Laburbiltzeko eta gurera bueltatuz. Gure helburua denon euskara maila jasotzea da, denok euskara ona egiteko. Batuaren aldeko aukera dugu baina ahalik eta batu hurbilenekoa. Gure helburua hori da, eta ez dugu egiten, akatsak egiten ditugulako. Hurbileko batua, baina ona, hori da gure lehentasuna.

Amaitzeko, euskalkiak euskararen normalizazio prozesuan duten funtzioaz eta jardun dugunaz hausnarketa txiki orokor bat eskatuko nizueke.

J. ARANZABAL. Euskara batua eta euskalkiak bat dira, euskara; askotan badirudi kontrako gauzez ari garela. Askotan egiten dugun estandar hori oso erdaldundua da eta hor dago arazoa. Denona den altxorra dugu hor eta hori baliatu behar dugu. Artaburua bat da batean eta bestean, eta bere zentzu guztietan. Hori da jakin behar duguna, eta euskalkian zein batuan artaburua esan beharko genuke, adibidez, capullo beharrean. Uste duguna baino askoz gauza gehiago dugu komuna, eta hortara jo behar dugu. Batua bultzatu behar dugu, eta bultzada horretan euskalkiak oso garrantzitsu dira. Horrez gain, ondo bereiztu behar dira ahozko hizkuntza eta idatzizkoa, eta idatzizkoan ezin gara fonetismoan jausi. Hor gehiegikeria bat egon da eta ez dugu jakin izan topatzen gure ahozko tradizioak idatzizko tradizioa ere izan duela. Hori da bilatu behar dena.

J. ARIZTONDO. Ni ados esan duzun guztiarekin. Adostasunak bilatzeko urratsak eman behar ditugula printzipioa kontuan hartuta, zera gaineratuko nuke: batua egiten joan dadin euskalkien aberastasun hori denontzako dela interesgarria, bestela halako deklarazio orokor batean geratzeko arriskua dagoelako. Euskalkiaren prestigioa bilatzeko urratsak eman behar dira guztion artean. Gazteen hizkuntza propioa da hor dugun erronka berria, eta hor ere euskalkiek zeregin inportantea joka dezakete. Bestetik, hizkuntzaren historiari begiratu beharra daukagula, urrats hauek ematerakoan piztu behar ez den surik ez pizteko. Azkenik, adi egon beharko genuke Euskaltzaindiaren gogoetari.

M. AZKARATE. Bat nator Joxe Aranzabalek diagnostikoan esan duenarekin, baina azpimarratuko nuke orain Josunek esandakoa. Horrelako prozesuei buruz, ezin da pentsatu administrazioak edo Euskaltzaindiak egingo dutela; ez, ez, halako prozesu batean jende askok eta maila askotan inplikatu behar du. Baten batek hartu beharko du gidaritza eta proposamenak egiten hasi baina jendea modu askotara bildu beharko da lanera, besteei begira egon gabe. Jende asko dago eskoletan, udaletan, herrietako txokoetan... eta guztien artean gauza asko egin daiteke.

K. ZUAZO. Nire agurra, laburra. Ia dena daukagu egiteko baina aldakuntza handi bat egon da. Oraintsura arte, euskara batua eta euskalkiak gauza antagonikoak izan dira, zenbat bider ikusi dugun prentsan «Euskalkiak versus batua?». Orain, ostera, «Euskalkiak eta batua». Versusetik etara pasatu gara eta hori oso garrantzitsua da.

XABIER LETONA

(Larrun 29. zenbakia)
(2000-01-30. 1747.alea)