Gaurko Hauspoa generoari, patriarkatuari eta feminismoari buruzko irakurketari eskainiko diogu. Aurreko testu batean dominazio sistemaren ulerkera orokorra azaldu genuen, eta bertan txertatua zegoen patriarkatuaren posizio eta funtzioa nola ulertzen dugun. Hala ere, uste dugu gaiak berariazko testu bat merezi duela, egun pil-pilean dagoen eztabaida delako, eta bide iraultzailean berebiziko garrantzia duen askapen prozesua delako.

Hautsak harrotzen dituen eztabaida da egun, hainbat arrazoi direla medio. Alde batetik, urteetan mugimendu iraultzaileetan ezkutuan egon den gaia izan da, garrantzirik izan ez duena eta gehienez ere, “benetako iraultzaren” ondorengo etxerako lan gisa atzeratu dena. Azken garaietan, mugimendu iraultzaileetako emakumeek zapalkuntza honen garrantzia azpimarratu izan dute, agendaren lehen lerrora ekarriz. Beraz, nahiko eztabaidagai berria dugu, ideia asko azaleratu dituena eta oraindik ere eraikitze prozesuan dagoena.

Patriarkatuaren sorrera eta bilakaera

Hasteko, patriarkatuaren jatorriaren auziari helduko diogu. Argitu behar da gaur egun gure eskura dauden teoriak ikuspuntu jakin batetik idatziak direla, eta ez dietela munduko beste toki batzuetako errealitate eta ikerketei erantzuten.

Hemen aipatuko ditugun teorietan, patriarkatuaren jatorri posibleen oinarrian, hasteko, ontzat ematen da nolabaiteko emakume eta gizon kategoriak bazeudela; hain zuzen ere, erditzen zutenak eta erditzen ez zutenak bereizten ziren. Banaketa horrek eragiten zuen bien arteko desberdintasun bat bizitza prozesuetan; izan ere, erditzeak hilabete luzez dakartza kondizioa eta honen ondorengoak (haurdunaldian, erditzea, erditu ondorengoak...), eta horren ondorioz, haurraren zaintza bere gain hartu beharra eta beraz denbora gutxiago bestelako lan kolektiboetan.

Lehen teoriari dagokionez, eta aurreko hori horrela izan zela onartuta, orokortuagoa zen “gizonak” ehizan aritzea (nahiz eta badauden arrastoak erakusten dutenak ehiza ariketa kolektiboa zela, eta “emakumeek” ere parte hartzen zutela). Ehiza prozesu horretan pentsamendu estrategikoa eta izaera oldarkorrak garatzeko giro egokia sortzen zen, eta bereizte horrek eragin zuen emakume eta gizon genero-kategorietan sakontzea, eta gizonen izaera menperatzailea garatzea, emakumeon kaltetan. Hortaz, lehen teoria honek haurrak izateak dakarren lan banaketa mailakatuta azpimarratzen du, eta hortik ondorioztatzen da, izaeren garapen ezberdinari lotuta, dominazioa/menperakuntza/zapalkuntza. Teoria honek ez digu argitzen zer gertatzen zen erditzen ez zuten emakumeekin, edota horiek ere emakume kategoria sozialean sartzen ziren.

Bigarren teoria batek dio giza lanaren garapenean pentsamendua gailenduz joan zela eskua/lan fisikoaren aldean. Hipotesi honek ontzat ematen du emakume eta gizonen arteko banaketan oinarri fisiko bat badagoela, gizonak indartsuago eta emakumeok ahulago egiten gaituena. Horregatik, indar fisikoaren garrantzia gutxitu ahala, emakumeon garrantzia handitu zen; hau da, emakume eta gizonen arteko desberdintasunak (sozialki garrantzitsuak zirenak) gutxitu ziren, eta horrek gizonen erreakzio bat eragin zuen, euren boterea mantentzeko borroka piztuz. Teoria honek, hortaz, aditzera ematen digu patriarkatua lehenagotik ere bazegoela; izan ere, gizonen erreakzio hori eragiteko, gizonek lehenago ere botere sozial orokortua izango zuten.

Aztertuko dugun azken teoriak Neolitiko garaiko sedentarizazio prozesura jotzen du. Horren arabera, bizimodu nomada utzi eta nekazaritzaren existentzia puztu ahala, ekoizpen bitartekoak garatu eta ekoizpena eraginkorragoa egin zen, soberakinak egotea ahalbidetu zuelarik. Soberakin horiek lehia-elementu bilakatu ziren, abantaila baitzeukan horiek produzitzen zituen komunitateak. Horregatik, gainprodukzioa babesteko bitartekoak sortu eta jabetza gisa ulertzeko pentsamendua errotzen hasi zen. Jabeak hil ahala, jabetza hori mantenduko zuen ondorengoa bermatua izan nahiko zuten; eta horra hor gakoa: ondorengotza hori haurren bitartez ematen da, eta haurrak, erditzen dutenen bitartez. Hala, bada, erditzen zutenak kontrolatu eta norberetzeko prozesua abian jarri zen, ondorengotza eta jabetza norberetu eta kontrolatzeko bitarteko gisa. Horrela, gorputz horien gaineko kontrol esplizituaz gain, gorputz horien egiteko soziala inposatu zen; horretarako guztirako, genero rolak bereizi eta transmititzea beharrezko zen, diziplinamendua orokortu eta emakumeon askatasunak murriztea. Horrela, bada, emakumeon apropiazioa bilakatu zen jabetza pribatu orokorturako bitarteko eta oinarri. Hortik aurrera, jabetza pribatuaren araberako lehia eta klasifikazioa dator, hau da, klase banaketa. Klase horiek elkar dominatzen dute, eta dominazio horretarako beharrezkoa da, bien artean, emakumeen dominazioa bermatzea. Menperatzaileak bere lurrak landuko dituen langileak behar dituelako etengabe, eta bere jabetza nori pasatu izan behar duelako; menperatuak ere, ondorengotza nori pasatu behar duelako, eta gainera, sozialki boterea izateko aukera topatzen duelako emakumeen azpiratzearekin, eta hori nahi du, dominazioaren logika txertatua baitu. Hala ere, ulertu behar dugu klase banaketa baino lehenagokoa den dominazio honek gaur egun egin dezakegun irakurketa arrazionaletik haragoko inplikazioak dituela, eta ezin dugu interes kontzienteetan soilik bilatu zapalkuntzaren sostengua. Mendeetan zehar garatutako mentalitateak mekanismo asko behar izan ditu garatu ahal izateko, eta horien jatorria ikuspuntu ekonomikotik “irrazionala” ere bada. Horretan datza dominazioaren logika: norbanakoen sakonenean txertatua izatea, gaineko interesak ia ikusezin bilakatuz.

Esan bezala, ez dugu bere horretan teoria hauetako bat ere defendatuko, baina esan dezakegu, sekuentzia logikoa jarraituz, patriarkatua dela dominazio sistema eta klase jendartea inauguratzen duena. Patriarkatua bere horretan existitu daiteke: ez du behar bestelako klase banaketarik existitzeko, eta bera da lehen klase banaketarako bitarteko; bestalde, klase jendarteak, bere erreprodukzioa bermatzeko, beharrezko du erreprodukzio horretaz zuzenki arduratzen den elementua (erditzen dutenen gorputzak eta bizitzak) kontrolpean izatea.

Elementu horri emakume deituko zaio bere rol soziala garatu ahala: bere bizitza haurrak izatera bideratua dago; horretarako, beharrezkoa da, esan bezala, diziplinamendu orokortu bat, eta horretarako, emakume kategoria beraren sorrera. Rol nagusi horrek historian zehar iraun du.

Emakumeak haurrak izan eta zaintzera bideratu izan bagara ere, ez gara, oro har, bestelako lanetatik salbuetsiak izan. Hau da, lanaldi bikoitzera kondenatuak izan gara beti eta orokorrean esanda: bakarrik aritu behar zaintza lanetan, eta zaintza lanetatik kanpo ere jardun behar. Baina etxetik kanpoko lan horietan baldintza txarretara kondenatuak izan gara beti, dela gure balio soziala ez delako aitortua, dela lan-kargak ez digulako denborarik eta indar nahikorik uzten bestelako lanetan aritzeko. Hori dela-eta, pobreziaren subjektu nagusi izateko baldintzak izan ditugu Erdi Arotik (behinik behin). Erdi Aroaren bukaeran eta Kapitalismoaren hastepenekin, XVI. mendean lurren itxituren prozesua abiatu ahala, egoera hori gordindu zen, gizonezkoen kontrolatzaile papera bultzatu eta jendartearen baitan klase-eraketan sakondu baitzen. Prozesu horretan emakumeon pobretzea izan da ondorioetako bat, eta pobrezia/gose horrek eragin izan ditu askotan altxamendu ugari, emakumeek gidatuak edota piztuak. Federiccik dioskun bezala, horrek eragin zuen, halaber, gosea eta pobrearen aurkako ideologia zabaltzea (gosea deabruarekin lotzea), bazekitelako goseak altxamendu soziala eragin zezakeela, eta gosea bera ekidin beharrean, atxamenduak ekiditeko modua aurkitu zuten klase sozial altuek, aberatsen kontrako eraso ugariak ekidite aldera. Hortaz, emakumea izan da historikoki iraultzarako subjektu aktibo; eta potentzial horri erantzuten dio emakumeon diziplinamenduan sakontzeak.

Garai bertsuan finkatzen da familia instituzio bezala, Europak bizi zituen izurriteen aurrean populazioa mantentzeko tresna, eta zorroztu egiten dira emakumeon sexualitatearen gaineko kontrol neurriak, haur-fabrika funtzioa gogor txertatzeko. Beharrezkoa da gure denbora horri eskainiko diogula bermatzeko ideologia-aparatua: etxeko andre figura, familiarekiko atxikimendua, heterosexualitatea eta bizitza publikoari ateak ixtea (bai materialki, bai mentalki); beste modu batera esateko, heteronormatibitatea, familia eredu patriarkala eta lan banaketa sexuala. Ideologia hori hainbeste barneratu zen, ezen gizon langileek ere askotan egin baitute emakumeak etxean ixteko eskaera, lantegietara hurbiltzeko aukera berriro zabaltzen hasi zenetik.

Puntu honetara iritsita, lan produktibo eta erreproduktiboaren arteko banaketa eta ulerkerari hel diezaiokegu. Orokorrean eta azkar hitz egiten denean, esan ohi da lan produktiboa langileak soldatapeko lanean egiten duena dela, eta lan erreproduktiboa, langileak biziraun eta berriro lanera joateko egin behar duena. Aldiz, bestelako ulerkerarekin bat egiten dugu guk: lan erreproduktiboa da langileak bere burua birproduzitzeko egiten duen oro, tartean, soldatapeko lanera joatea. Hori gabe, ezingo bailuke janaririk erosi, sukaldatu ezta haurrik zaindu. Era berean, lan produktibo izendatu ditzakegu orain aipaturikoak, langilea produzitzea baita sukaldatzea edota haurrak zaintzea. Baina, termino horiek soldatapeko lanaren araberako kategoriak dira soilik. Horiek gainditu nahi baditugu, ezin dugu horien arabera pentsatu. Emakumeok orokorrean bideratuta gauden lan-mota erreproduktibo gisa izendatutakoa izan da. Aldiz, aurrera begira pentsatzean, ez du balio esatea emakumeok lan produktiboaren parte izan nahi dugula. Alde batetik, bagarelako, eta bestetik, aldarri hori ez delako eraldatzailea bere baitan. Izan ere, esfera batean edo bestean, genero rolek biziraun dezakete (eta bizirauten dute); era berean, soldatapeko lanaren kategorien baitan gabiltzan bitartean, lan askerik ez. Argi dago emakumeon askapena soldatapeko lanaren bukaerarekin eta jendarte feminista batekin soilik erdietsiko dela, non generoak ez duen egin beharreko lana eta bete beharreko rol soziala markatuko.

Patriarkatuaren tentakuluak

Orain artekoan aipatu ditugu jada patriarkatuak historian zehar garatu dituen zapalkuntza forma ezberdinak, bizitzako arlo anitzetan. Gaur arte biziraun eta oraindik ere garatzen diharduten zapalkuntza erak dira horiek, eta horrela laburbil genitzake: soldataren apropiazio maskulinoa, emakumeon lan salmentaren debaluazioa, gure gorputzen gaineko apropiazioa, heteroarautik kanpoko gorputzen gaineko bazterkeria eta mentalitate dominatzaile patriarkal orohartzailea, gainontzekoak birproduzitzeko beharrezkoa. Hauek aipatu genituen jada dominazio sistemari eskainitako testuan, beraz, hemen errepasatu eta pixka bat sakonduko ditugu.

Soldataren apropiazio maskulinoari dagokionez, gizonek etxetik kanpo lan egiten dutenean, bere lan-indarra birproduzitzeko emakume batek edo gehiagok egindako lana apropiatu duela esan nahi dugu. Hau da, etxean egiten diren lan gehienak emakumeon esku daudela jakinda, gizonek lanera joateko behar duten prozesu guzti hori ezkutuan geratzen da, nomina euren izenean jasotzen dutenean: prozesu kolektibo baten ordaina norbanako gisa jasotzen dutenean. Baliteke askok pentsatzea etxeko lan banaketan aurrerapausoak eman direla eta hortaz prozesu kolektibo hori zinez dela kolektiboa. Gizonezkoek lan horietako batzuk egiten dituzten kasu gehienetan, ordea, horien ardura bere gain dutenak emakumeak izan ohi dira. Beraz, esan liteke soldatapeko lanetik kanpoko lana emakumeon esku dagoela egun.

Emakumeon lan salmentaren debaluazioari dagokionez ere, badago esaten duenik gainditutako auzia dela. Hori pentsatzea mendebaldar jendarteko langile klaseko geruzarik altuenei begiratzea da. Izan ere, beheragoko kapetan gaudenok egunerokoan sufritzen dugu lanean generoaren araberako bereizketa. Zenbat neska gazte ezagutzen ditugu gure inguruan, haurrak zaintzearen truk miseria kobratzen dutenak, oso nagusi izan arte? Gama altuagoko lanpostuetan ere, badira oraindik soldata ezberdintasunak. Zenbat emakume nagusik, ikasketak izan ala ez, lan egiten dute beste etxe batzuetako edadedunak zaintzen, baldintza kaskarretan? Zenbat emakume ezagutzen ditugu gure inguruan etxe-barneko erregimenean, euren bizitza osoa soldatapeko lan gaizki-ordinadu bati eskaintzen? Kasu honetan, ekidinezina da arrazaren eta migrazio-fluxuen faktorea aipatzea. Noski, kolonializazio eta arrazakeriak oinarrizko papera betetzen du prekarizazioan. Milaka emakumek euren herrialdeetan familia uzten dute beste emakume batzuen esku, eta euren bizitza-denbora osoa salduz, irabazitako apurrak bidaltzen dituzte jatorrizko herrialdera, bertan familiak baldintza hobeak izan ditzan. Kasu horietan, erreprodukzio ziklo osoa familiako emakumeen esku geratu ohi da, eta patriarkatuak paper bikoitza jokatzen du: jatorrizko herrian familiako gizonak desagertuak daude, haurren zaintza osoa emakumeen eskuetan utziz, eta lan hori bete ahal izateko emakume migratuei esleitutako lan prekarizatuetan murgildu behar dute, bikoizki debaluatuak daudenak, emakume eta migratuek betetzen dituztelako. Azken analisi hau oso orokortua eta azalekoa izan daiteke, eta aurreiritziz osatua dirudi, baina ez da behintzat salbuespenezko egoera, deskribatu berri duguna.

Jaio bezain laister gure gorputzen araberako banaketa binarioa egiten da. Horrela, gizonak eta emakumeak definitzen dira gainontzeko identitateentzako inolako zirrikiturik utzi gabe. Sexuak eta generoak bat egiten dutela jakintzat emanez sexu bakoitzari genero zehatz bat esleitzen zaio, gizonari maskulinoa eta emakumeari femeninoa, eta genero bakoitzari rol multzo ezberdinak dagozkie.

Bestalde, gure gorputzen gaineko apropiazioaren beste zutabe garrantzitsu bat sexualizazioa da. Bai neskato zein mutikoei rol sexual jakina esleitzen digute txiki-txikitatik. Gizonen kasuan harrapari, akosatzaile, erabakidun, eta emakumeon kasuan sentsual, seduktore, hautagai. Gizonen jabetza izateko aukera horrek gure bizitza osoa zeharkatzen du, gure eguneroko jarrera txikiena moldatzen du eta gure autoestimaren txokorik txikiena iluntzen du. Bizitzan ditugun aspirazioak apaltzen ditu, izan beharreko harremanak zedarritzen ditu eta gure desioa deusezten du. Nola ez, beldurrez bizitzera garamatza, bakarrik ibiltzeari beldur izatera eta gizonekiko harremanak desitxuratzera. Edozein momentutan erasotuak izan gaitezkeela gure garunen eta gorputzen sakonenean txertatua daramagun ideia da, eta horrek mugatzen gaitu askotan erabakiak hartzeko edota gure izaera garatzeko. Gure inguruko gizonen (balizko) jabetza pribatu da gure gorputza, eta gure bizitza.

Heteroarautik kanpoko gorputz eta praktiken gaineko jazarpenak gure rol sexuala ez betetzearen gaineko zigorrari erantzuten dio. Emakume jaio, emakume izan, emakume bizi. Horrek esan nahi du aurreikusitako estereotipo eta eginbeharrak betetzea: izaera eta itxura femeninoa gordetzea, familia heterosexuala sortu eta haurrak izan eta horiez arduratzea. Horietako bat bera ez badugu betetzen, emakumetasuna zalantzan jartzen ariko ginateke, guk bete beharrekoa den ama eta zaintzaile papera beste norabide batean bideratzen edo beste norbaiti pasatzen, beharrezkoa den ondorengotza ez produzitzen, gizonezkoentzako objektu ez izaten… Zalantzan jartzen du jendartea goitik behera egituratzen duen genero dikotomia, eta horrekin batera, jendartearen egituraketaren zutabeetako bat.

Funtsean, aipatu zapalkuntza-ideologia guztia sostengatzen duena orohartzailea den mentalitate dominatzailea da, patriarkatuan oinarritua. Mentalitate honek ahalbidetzen du emakumeon posizioa debaluatua izatea, familian zein familiatik kanpo, lan merkatuan zein lan merkatutik kanpo. Harreman pertsonaletan zein kategorizazio orokorretan, emakumeon gaitasunak mespretxatzea, ahulago eta babesgabe gisa ulertzea, egiten dugun lana baliogabetzea eta gure gorputzekin nahi dutena egiteko zilegitasuna izatea.

Emakumeon borroka esperientziak

Mentalitate dominatzaile patriarkala aski ezaguna da emakume ororentzako, egunerokoan bizi baitugu. Eta gure rola azpiratua izateagatik, dominazio mota hau ez da zilegitzat eta baliozkotzat hartu izan, ez da aztertu eta ez zaio aurre egin, ezta mugimendu iraultzaile deiturikoetan ere. Hala ere, historian zehar emakume borrokalari ugari izan dira, eta modu askotara egin nahi izan diote aurre sufritzen zuten zapalketari (ez soilik patriarkalari). Horietako adibide batzuk ekarriko ditugu hona, garrantzitsua baita emakume gisa borroka desberdinetan izandako parte hartzea, rol garrantzitsua eta iniziatiba berreskuratzea, gure memoria kolektiboa eraiki eta presente izatea, egun ditugun erronkei aurre egiten lagunduko digutelakoan.

Historiako momentu urrunetatik hasita topa ditzakegu adibideak. Lehenago aipatu bezala, lurren pribatizazioari begira itxiturak eraikitzen hasi zirenean, lurra lantzen zuten komunitateetako kideek horien kontra egin zuten. Euren artean emakume asko joaten ziren hesiak erauztera, eurek izaten ziren sarri deialdiak egin eta lehen lerroan zihoazenak. Baina patriarkatua ezarria zegoen jada jendartean: emakumeak ez ziren subjektu juridikotzat hartuak, eta beraz, delitua egin arren, ezin delitugiletzat hartu. Beraz, gizon asko emakumez mozorratzen ziren ekintza horiek egiteko, salatuak ezin izateko. Baina legegileek tranpa ikusita, gizonen gaineko mehatxuak jaurtitzen hasi ziren, euren emakumeak kontrolpean izan zitzaten. Emakumeek, hortik aurrera, gizonengandik ezkutuan joan behar izaten zuten hesien kontra egitera; zigor bikoitza eta borroka bikoitza, beraz.

Garai bertsuan finkatu zen sorgin-ehiza diziplinamendu tresna orokortu gisa. Hasiera batean estatuen ordenaren kontra zihoan edozein zen sorgintzat hartua, gizon zein emakume. Denborarekin, emakumetu egin zen sorginaren figura, eta jendartearen ordena mantentzeko beharrezko zen rol horri eusteko mekanismo bilakatu sorgin-ehiza. Horrek erakusten digu emakumeak zirela nagusiki jabetza pribatuaren, klase zapaltzaileen eta gizonen ordenari aurre egiten zietenak. Gainera, izandako epai kolektiboei erreparatuta, ikus dezakegu emakumeek batuta jarduten zutela sistemaren kontrako ekintzetan. Eta hainbat tortura pairatuta ere, ez zituztela euren ahizpak salatzen sarritan. Tortura horien erresistentzian emakume horien indar fisiko eta ideologikoa islatzen da nabari; euren komunitatearekiko eta bizitza askearekiko maitasuna, eta euren borroka gaitasuna.

Ondorengo mendeetan ere, emakumeen erresistentzia eta politizaziorako saiakera nabaria izan da, baina era berean, zapalkuntza eta diziplinamenduak gora egin izan du; ez soilik emakumeen gaineko diziplinamenduak, baizik jendartearen burokratizazio eta alienazio integralak. Horrek zaildu egin du emakumeon izaera propioa eta kolektiboa garatzea, baita gure paper aktiboa islatzea ere. Hala ere, historian zehar emakume asko egon dira autodefentsa zein ekintza aktiborako antolatu direnak, modu lokal eta zabalago batean, modu klandestino edo publikoago batean. Horien artean, aipatu beharra dugu alderdi eta talde sozialista/komunistetan beti egon direla emakumeak, eta askotan egin dituztela ekarpenak emakume izateari lotuta, dominazioaren esfera hori agerian uzteko. Eta alderdi iraultzaile horietan ere, sarritan isilarazi dituztela. Eta dominazio horren gainetik ere, emakumeek euren ahotsa altxatzeko saiakera konstanteak egin dituzte.

Beharbada historiografia burgesari dagokio sufragisten borroka lehen borroka feminista gisa ezagutzea. Izan ere, lehen borroka sufragistak baino lehen (1840ko hamarkada) asko izan ziren, aipatu bezala, emakumeen antolakuntza markoak eta aldarriak. Edonola ere, sufragismoari zor diogu emakumeok subjektu politiko gisa errekonozituak izateko ideia ozen entzun izana. Nahiz eta helburua motz geratu eta erreformismo gisa hartu ulertzen dugun, emakumeen egoera juridikoa aldatzeko beharrezko borroka izan zen. Hortik haratagoko helburuak zituzten emakume iraultzaileak ere inplikatu ziren borroka horretan, beste helburu batzuk lortzeko baliagarri baitzen mugimendua hartzen ari zen indarra eta oihartzuna. Hortaz, mugimendu sufragista kondenatu baino, gure interesen bidean jartzeari interesgarri deritzogu, ez baita berdina erreforma eta erreformismoa: ez da berdina helburu gisa estatuaren legearen araberako lorpen txikiak izatea, edo horiek helburu handiagoen baitako tresna taktiko gisa ulertzea. Langile borroketan borroka nagusi izan da lan-ordu kopuruaren murrizketaren aldekoa, 8 orduko lanaldiaren aldekoa adibidez, hori bere horretan erreforma baino ez dela jakin arren. Eta hala ere, iraultzaren bidean beharrezko pauso gisa ulertzen da. Bada, horrelaxe ulertzen dugu sufragismoa ere; interes desberdinek modu desberdinean erabiliko duten gertaera historikoa.

Historian zehar, hainbat ikuspuntutik heldu zaio genero auziari. Jarraian zertzelada batzuk aipatuko dira.

Feminismo marxista edo sozialistak klasean eta lan erreproduktiboan jarri zuen arreta. Ez dago adostasunik lan erreproduktiboak erabilera balioaz gain truke balioa ere erreproduzitzen duenaren inguruan, baina baietz defendatzen dutenek, lan erreproduktiboarentzako salarioa aldarrikatzen dute. Feminismo beltzak intersekzionalitatearen eta zapalkuntza hirukoitzaren teoria ekarri zituen. 70eko hamarkadako feminismo beltzaren kanpainen ardatz nagusiak izan ziren: eskubide erreproduktiboak, espetxeen deuseztatzea, bortxaketak, lesbianen eskubideak, derrigortutako esterilizazioa... Anarkofeminismoak jo puntuan jarri zituen jabetza pribatua, aberria eta familia eredua. Emantzipazioaren defentsan, askatasunean, sexuen berdintasunean eta maitasun askean. Ez zuten dena zentratzen tailer eta fabriketako esplotazio ekonomikoan, zapalkuntzaz hitz egiten zuten modu zabalagoan, Estatua, Eliza edota Ejerzitoa bezalako instituzioak barnebilduz, baina baita familia patriarkala ere. Feminismo liberalak 1789ko Frantziako iraultzak ekarritako berdintasun juridikoa eta askatusun zein eskubide politikoak emakumeentzako ere izan zitezen aldarrikatu zuen. Transfeminismoa feminismoaren subjektua irekitzera datorren teoria da, zisgeneroa den emakumetik harago doan subjektuari bide emanez. Emakumearen askapenetik harago doa transfeminismoaren xedea. Segregazio sozialaren desagerpena bilatzen du. Feminismo erradikalak feminismo liberala kritikatu zuten, berdintasun formala soilik bilatzen zutela leporatuz, botere harremanetan sakondu gabe. Feminista erradikalen aburuz, boterea non, analisi politikoak behar du han egon, eta ez soilik eremu publikoan, baita pribatuan ere; hortik “pertsonala politikoa da” leloa, publiko-pribatu ezberdinketarekin apurtzera zetorrena.

Euskal emakumeon borroka

Ezker Abertzaleko antolakunde mistoetan kontzientzia feministaren garapena 1960ko hamarkadan hasi zen ehuntzen. ETAn, esaterako, nabaria da idatzietan ageri den bilakaera. Hasiera batean emakumeak etxekoandre eta ama paperera mugatzen ziren diskurtsoan; aldarri hori egiten zen, emakumeon plazer-objektu izaerari kontrajarrita. Gerora, emakume-gizon rolak ondo bereizita bazen ere, emakumeoi espazio publikoan parte hartzea onartu zitzaigun: kultura eta jendarteari lotutako lanetan ardura genuela azpimarratzen zen. Denborarekin betebehar politikoen espektroa zabaldu eta nazio askapenerako borrokan subjektu gisa interpelatzen zen. Hala ere, diskurtsiboki emakume-etxekoandre-ama figurak bizirik iraun du egiten ziren aldarrikapenetan; adibidez, etxeko andreentzako soldata exijitzea, jendartean betetzen zuen papera errekonozituz, “etorkizuneko hiritar euskaldunen hezkuntzaren arduradun” gisa. Baina esan beharra dago 1970eko hamarkadarako eztabaidari gogor eutsia ziotela, eta aurretik aipatu bezalako adierazpenak gutxiagotzen joan zirela. Aurrerapen diskurtsibo hori aintzat hartuta ere, kontuan izan behar dugu zein izan den militanteen praktika, diskurtsoarekin bat zetozen euren ekintzak edo ez, eta emakumeek beharra izan zutela egitura propioak sortzeko. Hortaz, diskurtsoari erreparatuz baina praktika begi bistatik galdu gabe aztertu behar dugu historia, hortik ikasi behar baitugu.

Euskal Herrian emakumeen askapenaren beharra 1970eko hamarkadan hasi zen antolatzen. Ipar Euskal Herrian izan zuen hastapena, Europatik zetorkion eragina eta Hegoaldean bizi zen errepresioa medio. Abortu libre eta doakoaren aldeko borroka izan zen nagusi hastapenetan, frantziar estatuan 1975ean legalizatu zen arte. Ezker Abertzaleko emakumeek talde autonomoa sortu zuten Iparraldean eta Euskal Emazteak Bere Askatasunaren Alde -EEBAA- taldeari zor diogu ENAMen barneko lanketa feministaren lehen pausoa eta zapalkuntza hirukoitzaren teorizazioa.

Euren hausnarketetan honako galderak zeuden: zelan ulertu emakumeok pairatzen dugun zapalkuntza? Zelan egin aurre era praktikoan zein teorikoan? Zelan ulertu egoera soziala marxismotik zetorren eskema klasikoetatik? Berehala konturatu ziren korpus ideologikoa osatzeko beharraz eta munduko beste leku batzuetan garatzen ari ziren prozesuetara eta teorizazioetara begira jarri ziren. AEBn garatzen ari zen zapalkuntza hirukoitzaren teoriak (arraza, klase, sexu zapalkuntza) eragin handia izan zuen gure herrian gorpuzten ari zen euskal feminismoan. Gainerako herrialdeetako teoriak gurera erakarri eta gure egoera sozioekonomikoari begira moldatu zituen euskal feminismoak.

Euskal emakume iraultzaile horiek marxismora hurbildu ziren eta materialismo historikoak eskaintzen zuen marko teorikoak hemengo arazo sozialei erantzuna ematen ziela ikusi zuten. Materialismo historikoak sexuen arteko botere harremanak egiturazkoak zirela ulertzen lagundu zien eta zapalkuntza hori ideologikoa eta politikoa eta beraz ekonomikoa zela ikasi zuten.

Jendartea aztertzean, Marxek ikerketen objektutzat zein iraultzaren subjetutzat gizona jarri zuen, gizon burgesa eta gizon langilea, hain zuzen ere. Egoera oso antzekoa zen euskal komunisten edo sozialisten artean. Edozelan ere, teorian eta praxian aldagai berria gehitu zuten: emakumeak. Teoria marxistan sakondu zuten, azterketaren objektua zein iraultzaren subjektua euskal emakume langileak zirela azaltzeko eta onartarazteko. Horrela, euskal emakume haiek, ukatutako nazio bateko langileak, euren zapalkuntzaren kontzientzia hartu zuten eta hiru zapalkuntzen gaineko teorizazioa garatu zuten.

Hortik aurrera etorri ziren KAS Emakumeak, KASen helburu estrategikoei -Euskadi independentea, sozialista, batua eta euskalduna- “ez patriarkala” gehitu ziotenak. Horrela definitzen zuten borroka anti-patriarkala: sexuaren araberako lan-banaketa indargabetzea, nork bere gorputza kontrolatzea, afektu eta sexu-harremanen garapen librea, berditasunezko partehartzea jendartearen kudeaketa ekonomiko eta politikoan.

Ildo beretik eta borroka berarekin jarraitzeko sortu ziren Aizan! (KAS alternatibatik kanpo baina horri eragiten eta antzeko helburuekin), eta ondoren Egizan (KAS alternatibaren barruan). Antolakunde horiek ezker abertzalearen kanpotik eta barrutik jardun zuten, beti ere mugimendu feministari lotuta, eta hainbat topaketa garrantzitsu antolatu zituzten horiekin batera.

Azkenik, Euskal Herriko Bilgune feminista sortu zen, egun ere bizirik dagoena, eta talde feministen saretzeko funtzioa egin nahi duena.

2010eko hamarkadatik, ostera, gauzak asko aldatu dira eta espresio antolatu ugari agertu dira, batzuk maila lokalekoak, beste batzuk nazionalekoak.

Feminismoaren ulerkeraz eta beharraz

Gure memoria feminista osatuta, feminismoaren ulerkera argitzera pasa gaitezke. Feminismoak konnotazio asko izan ditu eta ditu egun, horietako asko negatiboak. Ez dugu uste kasualitatea denik jo-puntuan egotea, hasieran aipatu bezala, emakumeon askapena bultzatzen duen mugimendua kontrolpetik ihes egiteko saiakera den heinean, kontrolpean nahi gaituen orok susmo txarrez hartuko baitu. Baina ez dugu horrekin gotorlekua eraiki eta bertan ezkutatu nahi. Argi dago feminismoak aurpegi asko dituela, eta horietako batzuk baino ez zaizkigu baliogarri iraultza integral batean sinisten dugunoi. Horregatik, hasteko, uste dugu feminismoa antikapitalista eta antiarrazista dela berez. Klasetan banatutako jendartea patriarkatuak sortu eta sostengatzen du hein batean, beraz, patriarkatuarekin amaitzen dugunean, klase jendartea bera, jabetza pribatuaren logika, errotik erauzteko bidea zabalduko dugu. Eta noski, sostengua patriarkatua izango ez balitz ere, ezinezkoa da emakumeok aske izango garela pentsatzea, patriarkatuarekin bukatu duen kapitalismo batean (hori posible balitz). Gure ulerkeraren arabera, feminismoak errotik aldatu behar du jendartea, harreman forma oro kuestionatzen du eta jendarte antolakuntza goitik behera astindu behar du. Horregatik, ez luke inolako esplotaziorik, konkistarik, egiturazko botere-harremanik onartuko.

Feminismoa prozesu, helburu eta borroka da. Prozesua da, mugimendu iraulzaileek, jendarteak bezalaxe, generoaren gaineko irakurketa eta lanketa zorrotza egin behar duelako. Berehalako egitekoa da emakume langileon bizitzako eta borrokako esparru guztietan jasaten dugun gutxiespena gainditzea. Borrokaz eskuratuko dugu emakumeok gure askapena, jendarte osoaren askapenarekin batera, eta horretarako, ingurua gure borroka onar dezan prestatu behar dugu. Horri deritzogu despatriarkalizazioa: patriarkatuaren arrastoak pixkanaka-pixkanaka gure izaera eta harremanetatik ezabatzen joatea; gaurdanik hasi beharreko lana.

Gainera, askapen prozesuaren bermea izango da. Askapen prozesu orokorrak generoaren auzia lehen lerroan, beti begi bistan izango duela ziurtatuko duena. Eta are gehiago, borrokaren ibilbidea zapalduaren begiradatik aztertuko dela ziurtatuko duena, bi, hiru aldiz zapaldua denak, hobeto ulertuko baitu dominazio sistema bere osotasunean. Horregatik, emakume iraultzaileok izan behar dugu borrokaren gidari, gure baitan daramagu askapen arnasa.

Eta noski, feminismoa helburua da; deskribatu bezala, feminismoak klase eta zapalkuntzarik gabeko jendartea bilatzen du, komunismoak bezalaxe; baina gainera, esplizitatu egiten du emakumeon askapena ezinbestekoa dela jendarte aske bat sortzeko, orain arteko askapen prozesuetan zenbaitetan ahaztu egin baikaituzte.

Lan hori guztia egiteko emakumeon subjektibazio eta ikuspegia azpimarratzen dugu: lehenago aipatu bezala, alde batetik zapalduaren begirada txertatua daramagu, emakume jaio izanagatik beragatik bizi osoa hartzen digun diziplinamendura jazarriak gaudelako; bestetik, zapalduaren kulturan, sarritan jotzen dugulako gure artean saretzera, sufrimendua eta lana elkarbanatzera, egoa eta protagonismo beharra gutxiago garatzera, indibidualtasunean eta lehiakortasunean murgilduago egon den gizonen kultura baino. Jabetza pribatua gu geu garenez, beste batzuk jabetza gisa ulertzeko joera txikiagoa daramagu barneratua. Elementu horiek kultura kolektibo eta umil baterako oinarriak izan daitezke, finean, kultura komunistarako oinarri egoki.

Beraz, munduko emakume langileok, batu gaitezen, egin diezaiogun gure ekarpena gaurdanik abian den iraultzari. Euskal emakume iraultzaileok, har dezagun Euskal Herriaren askapenean lanean aritu diren emakumeen lekukoa, eta ekin diezaiogun borrokari!