A paisaxe é espectacular nesta beira da Ribeira. Deixando o pobo de Sartaguda ás costas, o río Ebro debuxa grandes meandros á nosa dereita. A extensa horta regada por unha densa rede de canles –horta regada de orixe islámica– acolle as planicies da zona: froiteiros, invernadoiros e plantacións de espárragos ata que se perde o ollo. Unha liña de árbores marca a dirección do río; alén, como din aquí, Castela. Á nosa esquerda, en cambio, un xigantesco barranco formado por yesos vermellos e grises vixía o camiño, en constante cambio, baixo a erosión do vento e da auga.

Entre o barranco e a planicie, a atención céntrase nun pequeno outeiro. Mirando ao Sur, ten unha magnífica vista sobre todo a contorna, e está protexido por un precipicio nas costas. Hai tempo só andaron por alí pastores e cazadores, pero desde 2018 os desprazamentos aumentaron considerablemente: a poboación, os estudantes universitarios e os arqueólogos da Sociedade de Ciencias Aranzadi traballan con frecuencia na limpeza de restos de antigas paredes en po. Estamos no xacemento arqueolóxico de Resa.

Pedras, ósos e viño

O nome Resa non é alleo a Andosilla e aos pobos de ao redor. Na comarca son moi frecuentes os apelidos Resa e Resano. Ademais, tamén está moi presente na toponimia da contorna do Ebro: ás ribeiras do río denomínanas Soto de Resa, e aos pasteiros situadas sobre os cantiis, Val de Resa. Así, entre os veciños foi coñecida a presenza dun pobo desaparecido na zona, a pesar de que a súa localización exacta, tamaño e carácter é un misterio.

Co obxectivo de recuperar esta memoria, o Concello de Andosilla e Aranzadi iniciaron en 2018 os rexistros arqueolóxicos baixo a dirección de Juantxo Agirre Mauleon. Non tardou en sacar á luz unha historia máis complexa do que se esperaba: Os restos da Idade de Hierro, as ruínas dunha rica vila romana, os indicios dunha crise climática no século III… pero, sen dúbida, os restos máis significativos que deu Resa até agora son os da Idade Media.

No centro do xacemento apareceron restos dunha igrexa de grandes dimensións. Está construída en yeso e está fortemente afectada pola erosión, pero aínda é evidente que no seu día foi un edificio monumental concibido para ser visto de lonxe. O estilo da construción mostra que en Navarra o románico é anterior á súa apertura. Ten planta rectangular con acceso principal ao sur. Baixo os panos caídos, aparecen varios postes e dovelas de varios arcos, o que indica que o interior estaba dividido en naves lonxitudinais. Ademais, na parte oriental han aparecido restos dun presbiterio, da ábsida e do altar. Isto mostra que na igrexa practicábase o rito mozárabe –Capítulo XI No século XX ampliouse o anterior ao rito romano ao reforzar a autoridade dos Papas, o que coincide coas dataciones obtidas por radiocarbono: o edificio X.-XI. Utilizouse principalmente durante séculos.

No lugar onde está a igrexa adoita estar o cemiterio, e Resa non é unha excepción: contra o muro norte apareceron dúas caixas de pedra superpuestas unha sobre outra. No de abaixo había pegadas dun bebé de dous ou tres anos e no de arriba, dunha muller adulta. De momento, é un misterio que exista algún tipo de relación familiar entre eles.

Pero a necrópole de Resa abarcaba un ámbito moito máis amplo e, até o momento, identificáronse máis de 40 tumbas e escaváronse 13, todas elas enterradas segundo o rito cristián. As dataciones realizadas sorprenderon: as máis modernas son as do século XII, que coinciden coa época da igrexa, pero as máis antigas van até o século VIN, e os datos arqueolóxicos desta época son moi escasos en Navarra. Trátase, por tanto, dun descubrimento importante para comezar a coñecer mellor as sociedades da Alta Idade Media.

A escasos metros da igrexa, tamén apareceron restos dunha laca dedicada á elaboración de viño. Dispón de dous cubetas grandes para pisar a uva, desde onde parte un tubo para levar o mosto a un depósito. Aínda que desde o punto de vista actual pode resultar sorprendente, na Idade Media era habitual que este tipo de cousas atopásense ao redor das igrexas. O edificio podía estar en mans dun propietario privado, o que lle daba dereito a adquirir bens de todo tipo (campos de cultivo, viñedos, muíños…), por suposto, tamén a obter un beneficio económico.

Unha paisaxe despois da conquista

Grazas á escavación sabemos que hai mil anos o asentamento da Resa de Andosilla era importante. Estes séculos foron unha época de expansión para o Reino de Pamplona, que conquistou varios territorios ao redor do Ebro aos musulmáns. O nome de Resa aparece escrito por primeira vez nesa época, entre as conquistas do rei Sancho I en 908. Nos anos seguintes, este pobo converteríase nunha fortaleza fronteiriza estratéxica, con sede nunha tenencia, con castelo, 1045.ean até a conquista de Calahorra e Tudela en 1119. Por tanto, os resultados da investigación arqueolóxica son moi valiosos para analizar como os reis de Pamplona reorganizaron o territorio na época posterior á conquista.

Grazas aos vellos documentos sabemos que os reis de Pamplona tiveron intereses económicos en Resa e que estes intereses se articularon ao redor das igrexas. Os reis Sancho IV e Plazencia atópanse en posesión dunha igrexa dedicada a Santa María, situada “na beira do Ebro, á saída do forte pobo de Resa”, cedida no ano 1071 aos monxes de San Millán e con ela varios viñedos e hortas, entre outros bens.

Probablemente, a igrexa que se menciona nese documento é a escavada polos arqueólogos. Pero, vendo que a necrópole é moito máis antiga, é posible que a igrexa non se constrúa desde cero. De feito, si nesta localización xa existiu anteriormente un templo, é posible que tras a conquista de 908 os reis de Pamplona promovesen a súa reconstrución como símbolo do novo poder. E non sería sorprendente que o novo edificio pasase á propiedade da monarquía para controlar os bens económicos no territorio conquistado, é dicir, os viñedos e hortos aos que se refire o texto, e para xestionar os seus beneficios.

Dous reinos, unha fronteira

Pero a historia de Resa non acaba aí. O rei Sancho IV foi asasinado poucos anos despois da doazón, no barranco de Peñalén, debido a unha trama de nobreza do reino. Inmediatamente, as tropas castelás e aragonesas invadiron e separaron o reino de Pamplona, e non recuperou a súa autonomía até 1134. Desde entón, Resa detívose na fronteira entre os reinos de Pamplona e Castela e foi obxecto de sucesivas trasmisiones, quedando definitivamente en 1221 en mans de Navarra, coa fronteira estabilizada no Ebro.

En 1246, os monxes de San Millán entregaron a Igrexa de Santa María á Catedral de Calahorra, con todas as súas propiedades. Para entón, parece que Resa xa estaba en decadencia, perdéndose a función límite antiga. En 1350, só habitaba o San Juan de Gazteluza, e pouco despois os veciños de Andosilla e Cárcar asinaron un acordo para a repartición das terras do pobo e a súa utilización como pasteiro.

O xacemento de Resa, por tanto, pode dar máis sorpresas no futuro. Os arqueólogos teñen a intención de seguir traballando, xa que moitas das preguntas aínda non foron contestadas. Onde estaba situado o casco medieval? Que características tiña? Como vivían os seus habitantes? Como era o castelo e cal era o seu dominio? Cambiou a traxectoria do Ebro ao longo do tempo? Que consecuencias tivo isto na conservación do rexistro arqueolóxico? Só a investigación dará respostas a estas preguntas. E, ben no camiño, tamén xerará novas preguntas.