Fixestes algunhas eleccións básicas á hora de expor o documental. A primeira foi a independencia, que estivo en Siria. Que é iso na práctica?

Levamos doce anos na produtora Metáfora Visual e durante o primeiros seis anos só fixemos publicidade para outras empresas. En 2019 decidimos facer os nosos documentais e tiñamos claro que queriamos facelo 100% independentes, sen ningún tipo de axuda pública nin colaboración de produtores privados. Por que? Porque iso permítenos ser donos do produto, pensar libremente que queremos contar, como, cando queremos empezar a traballar...

Aforramos unha parte do diñeiro que gana a produtora facendo publicidade para facer os nosos documentais. Pero por suposto, facelo de forma independente ten un risco moito maior, cada un asume o gasto total, polo que logo temos que encargarnos de proxectar moito a película para conseguir o rendemento. Isto obríganos a movernos e axúdanos a crear un público: ao presentar o documental, establécense relacións coa xente, compartimos o día... Esta forma de facer cine é moi enriquecedora. E mirando ao futuro, sabemos que temos un público que quizá lle interese o que imos facer.

Outra opción foi dar a palabra aos cidadáns que están a se mobilizar contra os macroproyectos eólicos e fotovoltaicos, e non falar coas empresas nin co Goberno. Por que?

Cando empezamos a investigar o tema, unha das posibilidades que expuñamos era a de entrevistar a empresas e institucións. Pero a medida que se ía rodando e coñecendo ás persoas, vimos que levaban moitos anos loitando, suplicando que fosen escoitadas, pedindo que fosen tidas en conta, reivindicando un debate, pedindo ver que influían nas súas vidas... e non se lles facía caso. Por iso, decidimos non dedicar nin un minuto ás empresas nin ás administracións, que levan moitos anos facendo de altofalante a todos os medios de comunicación de masas e contando todo o que queiran. Decidimos que este documental sería unha xanela para as persoas que non teñen voz.

Dixéronvos que é un documental parcial.

Non creo que sexa parcial, porque a impresión que temos a maioría –e eu tamén pensaba que ata que comecei a investigar sobre isto– non hai outra opción, e que hai que facelo a calquera prezo… ese pensamento está xeneralizado e é froito da carraca que nos deron a industria e as institucións. Como esta premisa se basea, decidimos facelo desta maneira, para que se coñeza todo o outro aspecto e así poidamos ter todas as cartas á vista. Coñezamos como afectan as persoas e daquela cada un decide si eses proxectos son bos ou malos.

[Mostra o trailer do documental. Están a prepararse subtítulos en eúscaro e francés.]

Outra opción foi entrevistar a 70 persoas de 11 territorios do Estado español. Tiñades 50 horas gravadas e despois resumístelo a unha hora e media: Son 47 as persoas que aparecen en pantalla.

Decidimos facelo así, porque si só nos centrásemos en dous casos, habería risco de que o público pensase que se trata de casos puntuais. Iso é o que a xente pensa: “Empeñáronse no noso val, enchéronnos de proxectos”... e dígolles, “non, non, empeñáronse en todo, por baixo dos Pireneos non hai terra de 50 quilómetros de radio, por tanto, tranquila”. Pero como a eses cidadáns só dáselles voz nos medios de comunicación da comarca, a xente cre que o problema é seu. O problema é xeral. Por iso decidimos ampliar o espazo para que o espectador sinta que de norte a sur son as mesmas situacións. Creo que o conseguimos.

Rodamos en todos os territorios onde conseguimos pornos en contacto. Non aparece ningún proxecto da CAV, porque estivemos a rodar en 2023 e entón non había practicamente ningún proxecto. Apareceron en 2024, cando nós estabamos a terminar a gravación, e tiñamos tantas horas gravadas e tan adiantadas... En Cataluña pasounos o mesmo, en Baleares e en Madrid tamén.

Notei a falta de Navarra...

Moita xente díxonos, "levan moitos anos con eólicas"... os aragoneses dixéronnos que vaiamos a Navarra pero non conseguimos a ninguén que falase.

Pasounos o mesmo con Estremadura, e somos de aquí! Só aparece un proxecto de alí, o único que fala é avogado e el é de Huesca. Estremadura está chea de proxectos, pero ninguén quería saír.

Por que non ían aparecer?

Porque son de pobos pequenos. Quizá levan moitos anos situados e si ademais aparecen nun altofalante, poida que haxa máis conflito, que apunten... nos pobos créase unha gran brecha.

Hai algunha outra opción que elixades ao facer o documental?

Non facemos guion pecho. En primeiro lugar, documentámonos a través da lectura de prensa e artigos científicos. A continuación, falamos por teléfono coas persoas e dependendo do que nos contan cada un situámolo nuns temas e imos desenvolvendo o guión, pero sen pechalo demasiado. Por último, convivimos cos entrevistados, ímonos con eles, pasamos catro ou cinco días ou unha semana, gravamos ao longo do día de cando en vez... A experiencia ensinounos que cando gañamos a confianza cos entrevistados, contamos cousas moito máis interesantes, por iso, a medida que coñecemos á xente, cambiamos o guión, traballamos de forma moi libre.

Con tantas horas de entrevistas gravadas, tiñamos claro que o importante para decidir que tema meter no documental e que temas deixar fose era como estaba contada, porque iso xera emoción e empatía no espectador. E iso é o único que pode provocar un cambio.

Doutra banda, non utilizamos narradores nin voces en off: o fío cósese a través de conversacións que van enlazando co protagonista. Hai que elixir moi ben para que as secuencias se conecten entre si, para que o fío atrapa ao espectador. Habemos omitido algunhas pasaxes moi boas, porque se perdía o fío.

Pareceume que a paisaxe é o principal protagonista do documental: A riqueza e a masacre, ambas aparecen. Que é a paisaxe para ti, que creciches nun pequeno pobo rural e fixeches este documental?

Como di o geólogo José Simón no documental, a paisaxe é todo o que rodea á contorna: patrimonio natural, patrimonio cultural, persoas, animais, plantas... todos somos parte da paisaxe. O duro cambio que estes proxectos teñen na paisaxe aféctanos a todos. Afecto aos animais salvaxes: deciden marcharse, non se deteñen ao redor dos eólicos, se teñen liberdade para marcharse. Afecto aos animais domésticos porque cambia a forma de xestionalos. E aínda que moitos digan que non, tamén afecto ás persoas: actúa psicoloxicamente na túa relación coa túa contorna. Por exemplo, no documental aparecen dous irmáns pastores burgaleses e o seu pai, de máis de 90 anos, deixou de mirar cara a esas montañas desde que se construíron as eolicas, fai 25 anos. Claro que nos afecta a todos, porque son infraestruturas de gran volume que van condicionar a contorna durante décadas.

A película pon sobre a mesa un tema que normalmente se esconde: os conflitos que xorden nos pobos polo diñeiro. O val de Matarranya, en Teruel, é un exemplo positivo de como a poboación se adiantou ás empresas...

Os veciños de Matarranya observaron como os habitantes de Terra Alta de Tarragona que lles rodeaban levaban máis de 20 anos vivindo con eólicos, e viron como se foron baleirando os pobos. Tamén viron que a outras zonas de Teruel ocorreulles o mesmo. E os veciños de Matarranya sabían que tarde ou cedo as empresas tamén chegarían a eles. Por iso, adiantóuselles e empezaron a informar á xente. Por tanto, para cando chegaron os proxectos, o pobo xa estaba concienciado. Algúns concellos do val, que nun principio estaban a favor destes proxectos, presionaron aos concellos para que realizasen as consultas populares, e conseguiron que os concellos tamén se situasen ao seu favor. Así evitaron o conflito do pobo.

Que é o que provoca o conflito nos pobos?

Falta de transparencia. Existe unha gran opacidade tanto por parte das empresas como das administracións. As empresas acoden no canto de reunirse todas á vez. Nos poucos casos nos que se reúnen con todos, a empresa conta o que quere: que pagará tanto por hectárea, que traerá grandes beneficios, que xerará moitos postos de traballo, que achegará moito diñeiro ao pobo... Cada un fai unha película na súa cabeza e algúns propietarios din que si, outros din que non, outros quedan sen branca... Supoñamos que a un propietario de 20 hectáreas prometéronlle 1.500 euros por hectárea, son 30.000 euros ao ano, e el asinou e desexa de inmediato, e logo sabe que o seu veciño dixo que non e que está a atrasar o proxecto por el. Aí empezan os conflitos.

Si desde os Concellos realizásese un exercicio de transparencia e puxésese toda a información sobre a mesa, non chegaría a estas situacións. Discutiríase con respecto e con calma, non coa présa do que ten o proxecto encima. En varias ocasións, no caso dos montes públicos, a cidadanía tivo coñecemento do proxecto cando os Concellos xa o tiñan todo feito. Nestes casos créase un gran conflito, os que están a favor do Concello defenderán a decisión, os que non están de acordo cos políticos que están a gobernar oporanse... créase un ambiente de conflito grave, e unha vez que rompe a convivencia é moi difícil recompola.

Hai que informar e non impor, que cada un tome a súa decisión, pero, como son as cousas, pagaranlle ao propietario máis de 1.000 euros, pero a este hai que desgravarle; doutra banda, o propietario ten un ingreso máis, e á hora de facer a declaración da renda tamén se ten en conta; o solo pasará do uso rural ao industrial e este ten un Imposto sobre Bens Inmobles, que en moitos contratos tamén se reduce si a renda.

En Cataluña o grupo ecoloxista GEPEC di aos propietarios: "Eu non lle vou a dicir si ten que asinar ou non. O que lle recomendo é que acuda a un avogado e non asine nada antes de que o avogado lea o contrato”. En case o 100% dos casos, os avogados recomendan non asinar o contrato, porque non queda claro quen desmontará as infraestruturas unha vez deixadas de utilizar, quen é o responsable deses residuos...

Todo isto non o contan as empresas nin as administracións favorables.

Outro caso que aparece no documental é que se o propietario non cobra a renda, nin sequera sabe a quen reclamar...

O problema é que estas empresas normalmente son instrumentais, creadas cun capital social mínimo, unicamente para conseguir permisos e tramitación, e unha vez que se crean polígonos eólicos ou fotovoltaicos, venden ou traspasan, tanto a industrias como a fondos de investimento. Á fin e ao cabo, son o mesmo, porque os propietarios das grandes industrias eléctricas e os fondos de investimento son os mesmos.

Á hora de facer o documental coñecemos aos propietarios que deixaron de percibir a renda. Tamén coñecemos concellos que deixaron de percibir a renda dos montes públicos. E non saben a quen reclamar ese diñeiro. Explicaron o problema á Administración e a resposta que recibiron foi “iso é un contrato que vostedes asinaron e vostedes son os responsables”. E moitas veces di que a xente que non cobra confesoulle, que lle enganaron, ou que desde o principio defendeu o proxecto con entusiasmo.

Non sempre ten que ser así, noutros sitios están a cobrar a renda e están contentos, a pesar de que ao principio o que custaban 1.000 euros en realidade eran 700. As empresas xogan moito con este factor: moitas persoas que herdaron hoxe a terra non saben nin onde están. Si a esa xente o agricultor pagáballes entre 100 e 200 euros e agora ofrécenlles 1.000, acéptano directamente e se o que cobran despois son 500 euros, merécelles a pena, non teñen ningunha conexión con esa terra, nunca cultivaron esa terra...

No documental aparece o tema das portas xiratorias. Á democracia cáeselle a máscara nestes temas...

Totalmente. Iso é o máis hipócrita. A miúdo tómanse empresas e está ben, elas tamén teñen que ter un código ético, pero bo, as empresas sempre son empresas. Pola contra, o goberno debe ser o que vele por que non se produzan estes absurdos e que impida a impunidade, e non é así. Os que me desbasten son as administracións públicas, os políticos e os funcionarios, porque se nos deben, están pagados por nós neses postos. Cando unha democracia está tan corrompida, que lle chamen democracia, pero para min xa non é así, porque non se atende ás persoas.

Para levar a cabo estes proxectos denomínanse “de interese xeral”...

100% de interese privado. Se queres pór placas solares na túa casa poranche unha chea de obstáculos, igual si queres facer unha xanela á túa casa ou cambiar catro tezas... e esas empresas transformarán a paisaxe, transformarán a vida de todos e teñen o camiño libre para facer calquera cousa. Hai drones do tamaño do móbil que non se poden utilizar nalgunhas zonas para non danar ás aves, moi ben, pero aí poden colocar até 50 aeroxeradores con brazos de 100 metros, sendo trituradores de paxaros.

Que inflúe o documental nas persoas que o ven?

Hai dous tipos de público. Por unha banda están os que levan tempo loitando, os que se informaron, os que saben o que poden achegar eses proxectos... pero, con todo, o documental impáctalles porque se dan conta do seu tamaño. A eólica ten un impacto na loita da fotovoltaica e, á inversa, o que loita coa eólica cre que a fotovoltaica é máis benigna, pero cando ve ese gran mar de espellos, pensa: “Non se que é peor”. Nesas persoas, o documental tamén xera ganas de seguir loitando, porque ven que non están sós, que hai moita xente que loita na mesma loita.

O impacto que o resto dos públicos, é dicir, os que non loitan, senten ao ver o documental, é aínda máis terrible. Saíu moita xente do cine chorando. Máis dun díxonos que se lle fixo dano de costas pola tensión... a maioría non coñece esta parte dos proxectos, todo está na crenza de que é marabilloso, e cando ve a magnitude da masacre e que afectará a todos os que vivimos na cidade e no campo, salguen moi afectados. Moitos salguen con impotencia e outros mostran a súa disposición a colaborar, por exemplo, tras ver o documental, biólogos e enxeñeiros viñeron a buscarnos contactos, dispostos a pór o seu tempo e os seus coñecementos ao servizo das plataformas.

Catro dos proxectos que aparecen no documental pararon desde entón.

Si, e outros moitos proxectos que non apareceron no documental. Primeiro, porque a xente está a pelexar. En segundo lugar, nesa gran onda, eles tamén saben que aínda que se presenten quince proxectos, os que se van a levar a cabo son tres. Os proxectos paralízanse si lóitase. Pero podemos paralizar un proxecto nun val e ter en quince días outros dous novos. A loita ten moito traballo e fatiga, e por iso, canto máis xente, mellor.

En Euskal Herria estiveches moitas veces dando o documental. Como o ve vostede?

É o territorio que máis loita a curto prazo está a levar a cabo: o que máis plataformas ten –en case cada pobo hai un equipo–, o que máis loita e está máis organizado... É un dos territorios nos que máis se está proxectando o documental. Hai movemento e creo que moitos proxectos se pararán co ruído que está a facer a xente. Porque unha cousa que vimos é que se detén no lugar onde se produce o ruído, porque nin á administración nin ás empresas interésalles o ruído, porque o mensaxe se lles cae, prefiren ir a outro sitio. A loita será dura, pero é un territorio con experiencia na loita.