Hai vinte anos, un 15 de xaneiro, un milleiro de persoas reuníronse en Ainhize-Monjolos (Baxenabarre) para celebrar a constitución da Cámara de Agricultura do País Vasco EHLG. Con todo, días antes o prefecto dos Pireneos Atlánticos enviou unha carta ao sindicato ELB, aos alcaldes de Iparralde, ao presidente do Consello Xeral dos Pireneos Atlánticos e aos parlamentarios: Ao dicir que "a natureza, os obxectivos e a organización" da EHLG son ilegais, preguntoulles si debían retroceder na creación da estrutura. Tamén daba instrucións aos electos de non comparecer no acto fundacional.

Meses despois, o 8 de xuño, o prefecto interpuxo a denuncia e catro anos máis tarde iniciaríanse os xuízos contra a EHLG e o que fose presidente da asociación, Mixel Berhokoirigoin. O representante do Estado francés dixo que se prohibiu o uso da denominación de cámara de cultivo, alegando que ese nome era dunha institución pública e que era ilegal porque podería ocupar o lugar da cámara de cultivo departamental. Xunto ao prefecto instalouse parte civil a mesma cámara de cultivo do departamento que está en mans do sindicato FDSEA. Existía o risco de ser expulsado de forma definitiva ou temporal (até cinco anos) e de ser encarcerado durante un ano en Berhokoirigoin. O proceso durou cinco anos, xa que a sentenza favorable á EHLG foi recorrida en todas as ocasións polo procurador. Finalmente, chegoulles o recoñecemento definitivo o 6 de maio de 2010: A sentenza absolutoria da EHLG foi confirmada polo Tribunal de Pau, que ditou sentenza. "A ratificación da sentenza ten unha dimensión histórica para Euskal Herria, pero tamén social e territorial", afirmou Berhokoirigoin ao coñecer a sentenza que emitiu Garzón.

A época do xuízo, mellor dito, a da EHLG, onde tamén foron procesadas as Casas do Pobo, foilles desastrosa. En total foron xulgados vinte e sete persoas, que se atopaban nunha situación financeira precaria e con dificultades no traballo diario da asociación. Pero lle sacaron valor: “Tróuxonos complicacións tremendas, pero deu moita forza á estrutura e ao proxecto”, lembra Iker Elosegi, coordinador xeral da asociación.

Porque EHLG foi construído sobre unha protección social forte e ampla. Por unha banda e o máis importante, o apoio dos agricultores. Durante anos, o sindicato ELB reivindicou unha cámara de cultivo para Ipar Euskal Herria, e ese berro púxose en primeiro lugar para as eleccións departamentais de 2001: No caso de que Ipar Euskal Herria resultase vencedora, deixaron claro que crearían esa estrutura pública. A campaña foi moi cálida e instaláronse por primeira vez en Ipar Euskal Herria. Unha vez máis se propuxo aos do FDSEA que controlaban a cámara do departamento un paso para chegar a un acordo, pero recibiron un rotundo rexeitamento de Pau.

Deste xeito, as cadeiras gañadas a nivel departamental víronse comprometidas co reto de deixar buxán as cadeiras e crear o aparello por si mesmas. Tanto o clamor institucional como a imperiosa necesidade de dar resposta á realidade dos agricultores. Apoiar aos agricultores locais, promover un modelo agrícola que priorice a calidade e o benestar, garantir a instalación de mozas e o futuro das pequenas granxas, incorporar un cultivo sostible e popular nun proxecto territorial máis xeral... tiñan identificadas as necesidades. Para iso, creouse unha cámara de cultivo alternativa que aspira a ser oficial algunha vez.

Tamén contaban co apoio dos electos e dos cidadáns en xeral: Dos 158 alcaldes de Lapurdi, Baixa Navarra e Zuberoa, 110 mostráronse a favor da creación desa estrutura e na época dos tribunais recibiron a adhesión de 7.000 cidadáns e 1.000 cargos electos.
Pasaron vinte anos desde entón e EHLG é o principal impulsor da agricultura popular e sostible. "Convertémonos/Convertémosnos nunha referencia, para os agricultores, para os electos e para a cidadanía en xeral. É o resultado do traballo que se levou, a xente está contenta cos servizos que recibiu na EHLG", di Elosegi.

Desde 2005, 2.870 agricultores pasaron por Ainhize-Monjolos, que en 2024 contan cunhas 650 asistencias, das que 89 aparecen por primeira vez. "Sempre aumenta o número de agricultores que axudamos. Vendo que o número de agricultores vai diminuíndo, queda claro que estamos a tomar sitio", di Elosegi.

Obviamente, EHLG non é a única estrutura que se move no campo da agricultura sostible; tamén están as estruturas que se unen dentro da Federación Arrapitz –por citar algunhas, a Asociación BLE, promotora do cultivo ecolóxico, o AFOG, que acompaña aos agricultores na xestión e contabilidade, o Lurzaindia e a estrutura de apoio á posta en marcha do proxecto de quen queren ser agricultores–. Pero salvo excepcións, todos veñen das ideas e da audacia dos agricultores da ELB, e non das oficinas da Cámara do Departamento.

Como cada ano, o 18 de xaneiro celebraron vinte anos en Ainhize-Monjolos. Pero desde hoxe xa teñen data para a gran festa: o 5 de abril en Heleta.

A estrutura pública, sempre insuficiente

Trátase dunha asociación de EHLG, que conta cun persoal de vinte traballadores e unha estrutura eficaz que conta cun orzamento de 1.710.000 euros. Por iso, os agricultores da OCDE seguen reivindicando unha estrutura pública. Entre eles atópase Maritxu Lopepe, que figura na lista do ELB polas eleccións á Cámara de Agricultura do departamento que se celebran este mes de xaneiro: "Vendo as dificultades que teñen os agricultores, a prioridade de hoxe en día é asegurar unha remuneración digna. Nós dicimos que hai diferentes maneiras de conseguilo, e entre elas a de ter ferramentas preto de nós. Por iso vemos con bos ollos a posibilidade de ter unha estrutura para Ipar Euskal Herria". Pon como exemplo a subvención que o ano pasado votou o Colexio Vasco de Centros Urbanos de face ás pequenas granxas.

Oficialmente, a EHLG fixo pública a súa petición da Oficina Pública de Agricultura e Alimentación na súa asemblea xeral de 2017. Ese ano nace a Mancomunidade Única de Iparralde e, asumindo a competencia da agricultura, fáiselles máis factible que nunca. En apoio desta estructuración, a Mancomunidade Única de Municipios Vascos-Euskal Etxeak elaborou un estudo xurídico en 2020 co fin de analizar as posibilidades e limitacións que o dereito comporta. "Non pomos en cuestión a cámara de cultivo [do departamento]. Pero somos a metade do departamento, é dicir, unha estrutura que representa a 158 pobos, e temos competencias en materia de agricultura. Para poder levar a cabo esta política necesitamos un instrumento xurídico", afirmou o presidente da Mancomunidade de Iparralde, Jean- René Etchegaray, na asemblea xeral da EHLG dese ano.

Pola contra, os representantes de FDSEA néganse a dar este tipo de probas. Trátase, din, dun "doblón" que responde as necesidades das testemuñas agricultores desde a sede da cámara de agricultura do departamento en Donapaleu (Baixa Navarra). Puxéronse claramente en contra. Con todo, desde 2017 as liñas movéronse. En definitiva, non se trataría dunha estrutura pública, senón dunha asociación. Pero dá igual: están en contra. O 12 de novembro do ano pasado presentáronse por primeira vez os estatutos da asociación na comisión de agricultura e alimentación da Mancomunidade. Etchegaray querería reunirse con todos os axentes do sector agrario e fundarse a principios de 2025.

Esta estructuración está traballada en detalle. Inclúe colectividades públicas (colexio urbano, departamento, rexión e estado), estruturas do sector primario (coa mesma cámara de cultivo que EHLG), estruturas dedicadas ao desenvolvemento dos cultivos (sindicatos de agricultores, federación de Arrapitz, fundacións, cooperativas, sindicatos de montaña...) e a sociedade civil (estruturas medioambientais, sindicatos de traballadores, consumidores, Consello de Desenvolvemento do País Vasco...). O obxectivo é ser un espazo de debate e propostas sobre as políticas agrarias e alimentarias da CAV e Navarra.

2025: ano de votación

Entre tanto, os agricultores de Lapurdi, Baixa Navarra e Zuberoa están chamados a votar nas eleccións da cámara de cultivo do departamento. Realízanse durante seis anos, e este ano pasan do 15 ao 31 de xaneiro. Deberán elixir entre os sindicatos ELB, FDSEA/JA e CR Coordination Rural. Tres sindicatos, tres modelos agrarios: o cultivo popular e sostible por parte da ELB, o da agroindustria aberta nas últimas décadas pola FDSEA, e o CR que xurdiu de ser crítico a todo o mundo e que ás veces ten unha lectura fácil para a extrema dereita. Coa maioría absoluta, o gañador será quen se encargue de dirixir o liderado da cámara de cultivo e de orientar a política de agricultura a nivel departamental. É o FDSEA no poder a nivel departamental e en case todos os departamentos do Estado francés: Conta con 84 departamentos, 3 de CR e un de Confederation Paysanne, que engloba á ELB. Unha vez máis, non se esperan sorpresas, xa que a ELB en Iparralde e a Confederation Paysanne en Biarno son capaces de gañar a Bandeira da Cuncha. A participación foi do 54,2% en 2019, e a pesar de que o ELB recibiu preto do 54% dos votos de Ipar Euskal Herria, situouse en segundo lugar a nivel departamental, cun 24,2%.

Son dous os sentidos nos que xogan un papel fundamental nestas eleccións. Por unha banda, verase a que vai dedicar a profunda crise que sufriron os campesiños: serán eleccións para castigar ao FDSEA que sempre está no poder ou a agroindustria sairá tan rápido? Sairán reforzadas as alternativas ELB e Confederation Paysanne? Que resultados vai obter o novo sindicato CR que tenta extraer o seu mollo desta crise?

Doutra banda, os resultados en Ipar Euskal Herria teñen a súa importancia: Seguirá a OCDE sendo a primeira forza? Estes resultados son de gran importancia para chegar ao logro da estrutura pública de Ipar Euskal Herria. A reivindicación do FDSEA baséase nunha "cuestión política", que ten que ver coa loita abertzale. Con todo, a OCDE trae o debate á realidade da agricultura: o sector primario é radicalmente diferente en Iparralde e Biarno –as granxas pequenas e o cultivo da montaña principal no noso país e as grandes granxas, a cerería e a monocultura en Biarno–. Por iso Ipar Euskal Herria necesita unha estrutura propia que responda á súa realidade. Por iso crearon o ELB en 1982 e por iso gustaríalles esa estrutura pública, como en 2005, tamén en 2025.