Levantados ás portas de Bilbao, miles de loitadores vascos dirixíronse a Artxanda en xuño de 1937, para deter ao inimigo temporalmente e así atrasar o momento no que a capital quedaría nas súas mans. O Exército Vasco sufriu grandes perdas e Federico González non foi unha excepción. Afiliado a UXT e afiliado ao batallón número 48, foi tiroteado na ermida de San Roque de Artxanda (Bizkaia). A partir de aí, tivo que vivir unha odisea, día a día, para ser atendida nos centros de saúde da zona republicana. Finalmente acabou no hospital dA Roseraie, onde se lle curaron as feridas, pero perdeu para sempre a mobilidade dun brazo.

Durante a Segunda Guerra Mundial, en 1940, Federico volveu ao mundo laboral, concretamente á fábrica de dinamita de Bordeus, ata que foi ocupada polos nazis alemáns. Foi un momento moi incerto para os exiliados e moitos tentaron volver a casa. Federico tamén o fixo e en Hendaia volveu cruzar o Bidasoa unha vez máis, pero esta vez en sentido contrario.Na
fronteira, foi detido polos franquistas e encerrado no campo de concentración de Miranda de Ebro. Quince días máis tarde quedou en liberdade, baixo custodia, o que significaba que frecuentemente tiña que ir á comandancia da Garda Civil para pasar a inspección. Permaneceu en tal estado nove anos. O que estamos a contar non ten moito misterio, é o destino de moitos outros que quedaron no bando dos perdedores, pero Federico tiña un pequeno secreto para todos nós.

Oito décadas máis tarde, a principios de 2022, o fillo de Federico González, tamén chamado Federico, visitou o Museo da Memoria do Cinto de Hierro en Berango. Con todo, non acudiu cunha man chea de nada e outra cousa de ningunha: o pai entregou durante todo ese tempo en doazón unha documentación conservada no faiado. Neste arquivo, o excombatiente conservaba indicios do seu paso pola guerra e a posguerra, e negábase a revelar os seus achados.

O director do Museo, Aitor Miñambres, analizou detalladamente o contido da doazón, entre os que se atopaban documentos e fotografías. Así, dáse conta de que as imaxes son inéditas e chama ao fotógrafo e xornalista Mauro Saravia, asinante deste artigo, para que lle explique o achado e coñeza a súa opinión. quedarán coa boca chea: Trátase de fotografías da estancia de Federico Bidarte no hospital dA Roseraie, en Madrid, como probas gráficas que ofrecen unha valiosa información sobre este centro sanitario difundido polo goberno de José Antonio Agirre.

A partir dese momento decidirán que ese patrimonio se debe mostrar á cidadanía e comezarán a traballar na organización dunha exposición fotográfica. As fotografías foron expostas no Photomuseum de Zarautz entre outubro e decembro de 2024, baixo o título de Odisea 1937, e ao longo de 2025 tamén se exporán en diferentes lugares, entre eles o de Erandio, berce de Federico.

Un hotel Art Decó ao servizo dos republicanos

O hotel A Roseraie foi inaugurado o 14 de agosto de 1928 nun lugar privilexiado entre Bidarte e Biarritz. Foi deseñado polo arquitecto Joseph Hiriart, e os expertos en arte afirmaron que Art Decó era o conxunto arquitectónico máis belo da costa vasca. Tiña seis plantas e 150 espazos, incluídos dormitorios, salas de servizos e áreas de esparexemento. Con todo, estas instalacións só utilizáronse até mediados de 1930, xa que o hotel non era rendible para os seus accionistas.

O edificio continuou neste estado de incerteza até a súa apertura como hospital o 28 de xuño de 1937. Para iso, o Goberno Vasco xa pagara previamente 100.000 libras de peso na Comunidade Autónoma Vasca.

No novo hospital atendíanse en perfecto estado aos enfermos e aos inválidos, até o punto de que a prensa da época sinalaba “as mellores calidades para a organización dos vascos”. O contexto tamén era o seguinte: Entre 1937 e 1940, a guerra e a posguerra empobrecieron por completo a situación da poboación vasca e 116.000 refuxiados recibiron o apoio dos servizos sociais do Goberno Vasco.

O Hospital A Roseraie, xestionado polo getxotarra Juan Otaola, foi dirixido polo cirurxián Gonzalo Aranguren, coñecido urólogo jeltzale de Bilbao, con experiencia no Hospital de Basurto ou no Hospital Militar de Sangue de Amorebieta. En 1940 o Dr. Román Pereiro asume a dirección dA Roseraie. Tiñan un equipo de 70 profesionais, tanto homes como mulleres, e o orzamento anual era de dous millóns de libras.

Non foi casualidade que o Goberno Vasco houbese elixido este espazo de Bidart para ofrecer os seus servizos sanitarios. Contaba con amplos espazos e eran moi axeitados para a montaxe dun hospital e outras actividades. En setembro de 1938 recibiron a visita do Lehendakari Aguirre e os conselleiros Telesforo Monzón e Eliodoro da Torre: “A partir de agora seredes todos cidadáns do Goberno de Euskadi”, dixo o lehendakari aos presentes.
Amaetxea, talleres, coro...

O hospital prestaba servizos de cirurxía xeral, ginecología, maternidade, medicamento xeral, dermatoloxía, urología, otorrinolaringología, odontoloxía, análise e masaxes. Esas atencións e servizos non eran só para os soldados, senón para todos os refuxiados civís que viñan do sur da fronteira.

Pero non se trataba de ofrecer unha atención sanitaria, senón de tentar “reinsertar” ás persoas refuxiadas, tanto no social como no laboral. Así, organizaron talleres escolares: espartería, zapatería, ebanistería, carpintaría, gravado, xoiaría, ortopedia, cestaría, mecánica e electricidade. Tamén se mostraron moitos temas académicos, desde o ensino básico, a ortografía e as matemáticas, até a mecanografía, a contabilidade e o debuxo.

As instalacións eran tan grandes que os residentes do hospital podían realizar outras actividades, como a natación e a pelota vasca, pero o Coro de Feridos de Guerra e Inválidos de Euskadi tivo o maior éxito: Máis de 75 persoas participaron na iniciativa e ofreceron numerosos concertos nos pobos de ao redor.

O número de persoas atendidas é unha mostra da importancia que tivo o hospital. Un total de 804 soldados foron hospitalizados mentres permaneceu aberto nA Roserai e outros 862 civís foron atendidos no centro hospitalario, onde permaneceu ingresado desde o 1 de outubro. Ademais, neste tempo, 143 nenos e nenas naceron na Casa de Nais do Hospital de Basurto.

Reflexo do traballo das mulleres

Aínda que até onte foron case invisibles, hoxe sabemos que a achega das mulleres foi fundamental durante e despois da guerra. Nos testemuños gráficos podemos ver o mesmo que funcionou como hospital para refuxiados no barco A Habana , como nA Roserai: as mulleres dedícanse á vixilancia, a axudar a miles de persoas a ser tratadas e a facer de formiga para curarse. Esta achega queda acreditada nas estatísticas do propio hospital, onde se atenderon case 1.700 feridos e só 56 dos pacientes faleceron.

Pero a función das mulleres que se exiliaron en Ipar Euskal Herria vai máis aló. Tamén participaron no esforzo bélico aliado para facer fronte aos fascistas, traballando en arsenais e fábricas, entre outros. As fotos que nos deixou Federico González ofrécennos unha cara oculta que moitas veces quedou oculta, xa que son imaxes tomadas ao final da xornada laboral.

Desgraciadamente, moitas destas fotos non reflicten historias persoais. Quen eran? Que lles pasou a esas mulleres despois da guerra? Como viviron no medio da Segunda Guerra Mundial? Fáltanos información, e ese baleiro non só xérase porque na Historia xeral contárono os homes –na maioría dos casos tamén o contaron os defensores dos gañadores–, senón que hai outro factor fundamental: as accións das mulleres non se valoran e mídense coa mesma épica que os homes.

O final en mans dos nazis

Ao comezo da Segunda Guerra Mundial, o ambiente é moi confuso. En maio de 1940, Alemaña lanzará unha ofensiva contra Francia, e aproveitando esta ocasión, o ministro ultradereitista Jean Ibarnegaray porá no punto de mira aos refuxiados republicanos chamados Indesirables e ordenará as detencións masivas. Moitos dos gudaris e combatentes que pasaron polA Roserai terminarán eses días no campo de concentración de Gurs. Con todo, Francia vai sufrir unha derrota inminente ante os nazis, que cualificaron de inminente. O 22 de xuño de 1940 asínase o armisticio de rendemento e entón o país divídese en dous, Ipar Euskal Herria queda na zona ocupada polos nazis. Isto volverá pór en grave situación aos miles de persoas que fuxían do terror franquista, e moitos non terán máis remedio que atravesar a fronteira ou exiliarse por segunda vez máis lonxe.

Moitos deles decidirán entón fuxir a Gran Bretaña ou a América do Sur, e moitos outros volverán ás súas casas, a propósito de que terán que sufrir a represión franquista, como lle ocorreu a Federico González. Pero tamén houbo quen se puxeron ao servizo da resistencia francesa e continuaron loitando sen perder a esperanza de recuperar a súa patria algún día.

A Roserai tivo que suspender a súa actividade como centro de saúde e os alemáns ocuparon o edificio o 27 de xuño de 1940, a poucos días do armisticio. Federico González faleceu o 1 de maio de 2006 aos 89 anos, pero nos deixou como legado esas fotografías que lembran a resiliencia e a xenerosidade, para que as novas xeracións non esquezan que aos refuxiados que pasaron por alí ofrecéuselles unha segunda oportunidade.