Hai tempo que os climatólogos din que o cambio climático converterá o ciclo da auga en máis caótico, agora podemos atopar probas e medicións diso no artigo da intensidade dos eventos hidroclimáticos extremos mostrado polos satélites Changing intensity of hydroclimatic extreme events revealed by GRACE and GRACE-FO (GRACE e GRACE-FO). No País Vasco, sen datos de satélite, ultimamente démonos conta da tendencia: pasamos nun período de dous anos por esgotar varias fontes que eran “de sempre” nos montes (2022), para ampliar as árbores como nunca e recoller patacas podre nas hortas (2024). Aos agricultores resúltalles especialmente difícil adaptarse a este tipo de contrastes, sobre todo se os solos non están suficientemente estruturados en profundidade.

O sucedido a finais de outubro no centro de Valencia é un exemplo extremo do que poderían facer choivas fortes en solos incapaces de absorber auga. As causas deste suceso son múltiples, das cales unha das máis importantes é a artificialización excesiva dos solos, que debemos aprender da Valenciana de ARGIA, núm. 2893: dar aire á terra, tal e como se mostra na reportaxe. Outra das causas é o cambio climático: o mar máis quente evapora máis auga nunha atmosfera máis cálida e as choivas son máis intensas. E outra é a saúde –ou a insalubridad– dos ecosistemas terrestres e a súa capacidade –ou incapacitación– para formar parte do ciclo acuático local, no número 2887 de ARGIA, e se a solución do clima tamén existise nos bosques e marismas? Tal e como se explica no artigo 1, en liña co traballo da atmosfera física Millán Millán.

Bosques e marismas, tamén campos

Un factor crave para facer fronte a esta variabilidade da humidade é a porosidad dos solos, é dicir, a súa capacidade para absorber auga. A diferenza dos bosques e as marismas, a porosidad dos campos é no seu maior parte dependente de nós e pode ser aumentada de dúas formas: biolóxica ou mecanicamente. Nos campos que se arden con frecuencia destrúese a porosidad biolóxica, pero arada e esponxosa substituímola pola porosidad mecánica. A porosidad mecánica ten un efecto inmediato, xa que no solo recentemente montado é máis fácil mesturar, sementar e modificar plantas. Pola contra, esta porosidad non é duradeira e, polo menos, cada ano hai que volver arar e pavonearse. As lombrigas rexeitan esta destrución anual do seu hábitat, e desgraciadamente non teñen a capacidade de facer chegar esa repulsa aos medios de comunicación nin a forma de facela entender aos ambiciosos que viven na superficie. Preferirían deixarlles facer os seus desprazamentos pacíficamente nas conducións subterráneas que construíron con dificultade, e que lles dáramos a comer, por exemplo, con follas de hojarasca ou madeira triturada na pel e sementando plantas que desenvolven unha gran biomasa de raíces, na que traballan ben as avenas, os centeos, as cebadas ou a sorgo, entre outros. Outro dos inconvenientes do arado é a compactación da terra en capas profundas –co peso dos tractores–, o que dificulta o desenvolvemento das raíces e a absorción da auga. Por tanto, cando non chove, con frecuencia os solos rotos quedan sen auga, sobre todo se a materia orgánica foi demasiado deficiente, mentres que no medio de grandes choivas, sen poder absorber toda a auga, poden perder parte da súa superficie derramando barro, ou se o barro está alí, deixar a superficie sen aire, forzando aos vermes a fuxir. É evidente que estas terras non están ben provistas para as condicións climatolóxicas extremas que se aveciñan.

Trátase de que, a diferenza da porosidad mecánica, a porosidad biolóxica necesita tempo para desenvolverse, sobre todo se parte dun solo moi desestructurado, e que durante o desenvolvemento atópanse obstáculos como herbas involuntarias, tranquilas ou escaso N nos primeiros meses. Este tempo de transición é variable segundo o tipo de terra, o clima local e a historia de cada campo, pero adoita oscilar entre os dezaoito meses e os catro anos, segundo o agricultor-investigador François Mulet, que desenvolveu estas técnicas na horticultura nas dúas últimas décadas. Por tanto, para quen ten que sacar partido da súa terra a curto prazo, a cambio de ampliar a cuadrilla de vermes, deixar o arado en cuberto non é unha decisión fácil, aínda que ten moitos beneficios a longo prazo.

En lugar de sufrir secas e choivas, crear nubes

En solos estruturados a biomasa esténdese máis profundamente no solo, incluíndo as raíces vivas e as bacterias que viven en simbioses con elas, as raíces mortas e os fungos que as consomen, os actinomicetos, as lombrigas crave na construción e mantemento desta estrutura, e outros moitos seres. Esta biomasa complexa, que se estende máis profundamente polo solo, tamén ten que ver coa atmosfera: grazas a unha porosidad biolóxica profunda, é máis capaz de absorber grandes choivas. Grazas a esta porosidad, en épocas de seca a auga procedente de capas profundas é tamén accesible e axuda a compensar a que non chega do ceo. A mellora da capacidade de desenvolvemento das raíces tradúcese nunha maior biomasa vexetal, que evapora máis auga, alimentando o desenvolvemento das nubes e o ciclo de auga local. Ademais das secas, os ciclos de auga locais evitan que o vapor se acumule en capas máis altas e de aí o desenvolvemento das grandes tormentas observadas en Valencia, como explica Millán Millán, que as desenvolven.

Máis aló do nivel local, a rexeneración das nubes baixas cobra especial importancia hoxe en día, xa que nos últimos anos foron desaparecendo. Segundo o artigo Recent global temperature urxe intensified by record-low planetary albedo da revista Science hai pouco (Recentemente aumentou o aumento da temperatura nas albetas máis baixas de todos os tempos), este pode ser o motivo das temperaturas medidas en 2023, ademais da redución das emisións de aerosois de xofre. As nubes baixas son moi importantes porque, ademais da choiva, reflicten parte dos raios do sol ao espazo, reducindo así o quecemento da atmosfera baixa. Se desaparecesen, o quecemento aceleraríase co risco de superar niveis sen retorno. Os vermes vivirían estupendamente sen bíceps aromatizantes. Nós, en cambio, non podemos prescindir deles: non só traballan para a nosa produción alimentaria, senón tamén na fabricación de nubes.