Escondida tras a súa fachada neoclásica, a catedral de Pamplona é testemuña de máis de dúas mil anos de historia. Desde a década de 1950, as escavacións arqueolóxicas realizadas tanto no templo como nos edificios da contorna puxeron de manifesto vestixios de varias épocas: Localización dos vascones sobre o Arga na Idade de Hierro, planificado o urbanismo da cidade de Pompelo durante o Imperio Romano, o proceso de cristianización da Antigüedad Tardía e as influencias culturais dos visigodos, árabes e francos na Alta Idade Media... Os vestixios máis antigos da igrexa remóntanse ao século IX.-X. Son de séculos, pero en 924 foi completamente destruído por orde do califa cordobés Abd ar-Rahman III. Foi reconstruída en estilo románico no século XII.

No ano 1086, instaurada a regra de San Agustín, o servizo da catedral pasa a mans dunha comunidade monástica, como Lei ou Iratxe, e comeza a recibir vivendas na zona. Así, o claustro foi levantado a finais do século XIII e principios do XIV, no estilo gótico que se estaba estendendo en Europa, e sorprende o seu parecido co da catedral de Baiona. O 1 de xullo de 1390 derrubouse a catedral e foi reconstruída en estilo gótico, dando lugar á totalidade do interior do edificio actual.

A maioría dos edificios da Catedral foron creados pensando unicamente en ser vistos polos cóengos. E é precisamente alí onde se atopan algunhas das manifestacións artísticas máis interesantes da Pamplona Medieval, para o goce da elite intelectual da época. Pero tamén nos dan a coñecer visións e formas de vida do mundo de entón.

Un dos exemplos máis belos foi estudado hai case un século polo etnógrafo Xullo Caro Baroja: si miramos cara arriba nas bóvedas do claustro, dispersos por aquí e por alá, o visitante atopará imaxes da vida cotiá dunha sociedade rural, adornada con nomes de meses escritos en latín. Dun salto, completará un ciclo dun ano no que descubrirá como a sociedade navarra do século XIV entendía o tempo como unha realidade cíclica, como unha roda marcada polos traballos estacionais.

Once meses de ciclo

As imaxes alegóricas dos meses aparecen nas claves das bóvedas que rodean o claustro. Son once en total, de xaneiro a decembro, a falta de xuño. A maioría están policromados con tons azuis e dourados intensos, pero moitos deles sufriron un forte desgaste. O visitante terá que estar atento para descubrir todos os detalles de cada escena a distancia.

Xaneiro

Está representado o deus romano Jano, con dúas cabezas, cunha chave en cada man. Dicían que podía mirar ao mesmo tempo para adiante e para atrás, e por iso considerábanlle protector das portas e dos corredores. Ao identificar o mes de xaneiro –ou en latín ianuarius– con el, tras o solsticio de inverno faise fincapé na relación entre o ciclo vello e o novo.

Febreiro

Sábese que o mes de inverno pode ser o máis frío e desapracible. Talvez por iso está representado como un home que se quita o zapato e quéntase o pé, sentado xunto ao lume. Ten aspecto canso e leva roupa pobre, é un cidadán sinxelo.

Marzo

Un traballo clásico deste mes: un home podando viñedos. A actividade vinícola era fundamental en varias comarcas de Navarra. En Pamplona, en torno ao Arga producíase txakoli até a segunda metade do século XX. No monte Ezkaba aínda quedan algúns restos da vellas vide.

Abril

Coa primavera espértase a vexetación. Podemos ver a un mozo –non está claro si é home ou muller– cun ramo de follas en cada man. Ao redor del, follas de carballo e landras. Podemos imaxinar as montañas e os bosques que rodean á cidade líder, espidos no inverno e verdeando na primavera.

Maio

Hai un cabaleiro con roupas elegantes. Nunha man leva un ramo de flores, testemuña dunha primavera en plena plenitude; lembremos que nalgúns dialectos coñéceselle tamén como lorail. Na outra man, o falcón anunciaba o comezo da tempada de caza que tanto gustaba aos nobres.

Xullo

Xullo está mes de colleita e o home da figura está a recoller trigo amarelo con fouce. O pan era un alimento básico da sociedade medieval. O verán, por tanto, era unha época moi importante para asegurar a comida de todo o ano.

Agorrila

Unha vez recollido o cereal, separábase a palla e o gran e facíase fariña con este último. Aparece un veciño no patio, tirando dun trineo ou dunha egua con dous cabalos ou eguas, pisando o cereal e separando o gran. Na zona de Pamplona existen topónimos que reflicten a antiga localización das eras, como As Eras –o antigo nome da rúa Estafeta– ou Larraintxiki.

Setembro

Os traballos de fin de verán consisten en recoller o froito dos viñedos, arrincar o mosto nos lagares ou lagares e despois introducilo nas kupelas para curar o viño. É o que fai a persoa da imaxe. Estas tarefas terminaban con grandes festas antes de comezar o ciclo de outono.

Outubro

Outubro marca o inicio do ciclo cerealista. Vemos a unha muller que dá a volta á terra cun arado tirado por dúas vacas. Por detrás, outra muller colle un gran da bolsa e seméntao no aire. Estes traballos cambiaban radicalmente a forma e a cor da paisaxe, mentres os días se facían máis curtos.

Novembro

Podemos ver a unha muller moribunda cunha machada. O 11 de novembro era a data habitual para matar o porco: O día de San Martín terminaba cos traballos previos ao inverno. Os aserres conservados entre sal e graxa ofrecían proteína durante todo o ano. Desta maneira, creáronse unha serie de produtos que hoxe en día se consideran como moi autóctonos.

Decembro

Unha parella vestida con ricas roupas senta na mesa, mentres outra persoa lle serve os alimentos. Estamos ante un banquete de Nadal, unha das festas máis importantes do calendario cristián e que marcaba o final do ano. Fin dun ciclo e comezo do outro.