Pasaron once anos desde Euli-ambiente —o teu segundo libro de contos—. Notei claramente a sangría.
Nos últimos anos fixen un esforzo consciente para aprender a ler e escribir mellor. O primeiro libro, Aulkbat elurretan (Elkar, 2007), escribino aos 20 anos; tiña unha gran paixón pola lectura e a escritura, pero escribía ás apalpadelas. Tiña moitas ganas, pero non sabía o que quería escribir. Nos procesos creativos sempre hai unha fase palpable, necesaria, porque hai que camiñar por camiños descoñecidos. Pero, a medida que lía máis e mellor, tratei de afinar as miñas ferramentas e intencións. No ambiente de moscas partín dunhas poucas ideas ou sensacións, e non sabía onde ía.

En Hetero, antes de escribir, fixen un gran traballo de aproximación tomando notas, facendo exercicios de memoria, buscando estruturas narrativas, recompilando material. Tiña algunhas historias que chamaba —dinámicas entre personaxes, paisaxes, linguaxes, escenas— e busquei a maneira máis honesta de contalas para min. E foi un gozo. Escribín oito contos en tres anos, pero igual 500. É difícil botar unha ollada atrás á propia evolución, pero creo que son contos máis conscientes e cun percorrido lector moito máis amplo.

Nos libros publicados desde Euli-xiro a audición está moi presente.
Dis de oído, e non sei como se atarán, pero creo que ten algo que ver: Creo que os libros sobre o ambiente de moscas son máis atrevidos. Nos traballos que levara até entón, escondinme máis tras as palabras. A escritura pode ser cortina ou xanela. Realmente paréceme que a primeira condición para contar algo ben é querer contar, atreverse a contar. Os recursos técnico-artísticos pódense utilizar para mostrar ou ocultar en calquera disciplina artística. Mostrar dá medo, pero admiro aos escritores que se atreven a mostrar a súa lea por encima dos seus medos. Todos somos un caos, ninguén está absolutamente seguro de nada; todos temos contradicións, todos somos amuletos e belos. Por iso, paréceme importante que a xente se atreva a dicirnos algo sobre o risco de collernos, de estar en desacordo connosco, de gustarnos e de non gustarnos. Creo que empecei a ser máis ousado en Jenisjoplin, e atrevinme a dicir que en Garganta Contra, en Dendaost e en Hetero existe ese movemento. Que é o que quero contar? Que é o que me impresiona? Ao principio, escoitei dentro de min mesmo.

Púxolle o título Hetero. Como influíron as lecturas teóricas no teu traballo? Para
empezar, debo dicir que non me atrevería a pór o título Hetero a este libro se non fose por ti. Iso é así. A medida que entregaba os contos a Leire [Lopez Ziluaga, editor de Susa], medio avergoñado dicíalle: “É moi heteroxéneo”. Había un modo de dicilo: “Isto é o que me saíu, pero doume conta”. Ao cabo dun intre pensei: “E si isto é o que me están contando estes contos?”. Entón mireinos desde outro sitio. Fun creando eses contos a medida que me pedía o interior, e, cando me atopei co título, xurdíronme ao mesmo tempo o medo e a preocupación. É un título potente, bastante empotrador. Che recostó contra a parede. Non é o mesmo pór nun libro A auga que nos toca, todas as idades do Home ou Hetero. Os demais podían ser belos, simbólicos, pero non dicían moito, non proxectaban unha luz específica sobre a colección. Hetero si. Ao ler Hetero, creo que todos nos pomos un pouco de alerta. Que nos quere dicir con este título? Tamén me daba medo, porque sabía que ía ter que falar do título. Pero no interior dicíame que si, con todo o que non entendo. Este título non é algo moi controlado. Hai cousas que vexo e hai puntos cegos que aínda non pasei do todo polo meu corpo. A escritura, para min, é unha maneira de pór en movemento cousas que aínda non entendo completamente, emocións que non domino do todo.

O meu punto cego co título ten que ver coa heteronorma: cando estás no lugar de poder dun sistema, non tes que pensar tanto del. Pensei moito na invitación que fai McKenzie Wark a pensar no Amor e o diñeiro, o sexo e a morte, traducido por vostede, máis que en ser hetero. De feito, primeiro asociamos a heteronorma co desexo, pero é moito máis. E eu creo que, a pesar de seguir deitándonos coa mesma persoa ou persoas similares, podemos facelo máis hetero-menos hetero-e pode haber movementos máis aló da cama.

É un réxime político.
Si, e un simulacro, un teatro, unha estrutura económica e psicolóxica… Eu trato de ser cada vez máis consciente cando e en que estou a xogar ao hetero. Estou a esperar, aínda non me preguntou ninguén: É vostede heteróneo? Pensei moito niso, no que son moi heteroxéneo e no que creo que non son tan heteroxéneo. En que me hei desheterogéneo e en que non.

No libro, moitos dos personaxes encádranse dentro da heteronorma, tanto nas relacións afectivas sexuais como, por exemplo, nas relacións cos pais e os pais biolóxicos, culturais e políticos. Son heteroxéneos na relación coa autoridade. Grazas ao transfeminismo tentei facer algúns movementos de deas-hetero-culturalidad: non paso os meus traballos aos pais culturais para o contraste, non busco a autoridade, senón que trato de compartir as miñas ferramentas e o capital cultural acumulado coas irmás, e quero escoitar, ler, entender as miñas compañeiras femininas, bolleras, maricas, para situarme na conivencia con elas.

Moitos dos nós dos contos tamén están relacionados coa heteronorma.
Si. Moitos personaxes están tensos entre dúas forzas opostas: queren matar ao seu pai e manter vivo ao seu pai, están incómodos pero non deixan o xogo, ao mesmo tempo queren estar aí e non estar aí. No conto “Todas as idades do ser humano” aparece unha familia que quere manter vivo e forte ao seu pai. Organizan un reto de natación para que participen o pai e os seus dous fillos, e a familia prepárao todo para que o pai gañe. A filla sente un gran alivio cando ve que o seu pai aínda pode vencerlle, sóltaselle algo no peito. Escribín este conto a partir da impresión que me produce a vellez do meu pai, pero se o abrimos á sociedade, non é sempre o xogo o que organiza o pai para que gañe?

A pesar destas lecturas máis teóricas, non é ningún libro panfletario.Un
amigo escritor escribiume en canto terminei as “Leccións literarias”, dicíndome que lle pareceu triturador: “Odiei ao editor, odiei ao escritor e odieime porque me sentín identificado con el e enredeime neste tipo de relacións”. En canto a este conto, o editor non ten nada que dicir, pero o escritor tampouco se vincula co editor desde un lugar que poida presumir. Estaba a escribir desde a garganta oposta, tiña a cabeza chea de teoría feminista; sabía a teoría, pero caín igual. Encadeámonos nas nosas arterias, nos nosos buracos. Ademais dos personaxes masculinos que funcionan por empoderamiento nos contos, tentei mostrar o que os personaxes femininos pon nesas relacións, en lugar de sacalos da ecuación.

É difícil mostrar a cara coqueta do despoderado.Cando falamos de ruptura ou de superación da
familia nuclear, cando criticamos a heteronorma, como en moitas outras loitas, ocorre unha cousa: aquilo que queremos superar ou romper ou cambiar construíunos, sobre iso vivimos uns máis que outros. Necesitamos política, necesitamos teoría e eslóganes, un pensamento rigoroso, pero a literatura non ten por que ser un lugar para dicir como deberían ser as cousas, senón para completalas e ensinalas. Como nos movemos? Que ocorre nas nosas augas interiores? Como o aman os personaxes? Como o desexan? Que queren, pero que fan? Creo que a literatura é un lugar para ser complexos, non para dar leccións.

Por exemplo, en Annie Ernaux leo Paixón pura e, para empezar, enfádome co título, porque para min non é paixón, é unha obsesión, un encadenamiento e un sitio enfermo; e ao mesmo tempo, paréceme un libro incrible. Ao ler sufro, a miña cabeza non fai máis que gritar ao narrador, non importa! pero, por que escribiu Ernaux? Era porque non se marchou. E é importante dicir que as feministas tamén nos enganchamos nas relacións asfixiantes, poderosas, que o noso amor non é puro, que todos temos buracos. Ninguén é independente, todos somos dependentes, e é importante ter toda esa literatura feminista a man. Pero máis importantes son os bos amigos que che dirán: sal de aí. E que cho dean para ese tempo.

A forma na que xogan os personaxes dos contos non é exemplar, pero ao mesmo tempo non están tan cegos como para estar cómodos. Doutra banda, dentro deste marco hetero tamén hai personaxes que aman e senten tenros, que por dificultades fan exercicio de coidado mutuo.

Non querería terminar a conversación sen mencionar o traballo do idioma. A marca de casa é o rigor e a riqueza no seu caso, pero esta vez pareceume que deu un paso máis, especialmente na “Auga que nos toca”.
“A auga que nos toca” é, en certo xeito , a precariedade de Jenisjoplin. Foi unha gozada escribir. Quería captar a paisaxe sonora da nosa adolescencia: o que di a forma de falar de personaxes e de épocas. Os contos están escritos en eúscaro unificado, pero están salpicados en euskañol, en eúscaro occidental, en sukalki. Para min é moi importante que a lingua estea ben focalizada —sintaxe, o arroio de abaixo—, que saiba como funciona o eúscaro. A linguaxe é un animal vivo.

Temos que coñecer o idioma de escritura, saber de onde toma o aire, coñecer a súa potencia e posibilidades, ver por onde podemos ensuciarlo ou rompelo. Creo que hai unha chea de libros en eúscaro que non teñen nada de castelán e que, ao meu xuízo, están mal escritos. Digo mal escrito porque o idioma non baila, non di nada, porque é de cartón. En cambio, creo que o que necesitabamos para levar a novela Pleibak, de Miren [Amuriza] Pleibak, á seguinte fase. Creo que el é un dos escritores que mellor sabe escoitar ao eúscaro, ten unha orella impresionante e, precisamente por iso, pode incluír frases como “me veu unha pollalapiz” ou “estes foron sempre unhas notas”, porque á vez cho di “un tipo narrativo”. Sabe construír á narrativa, e poncho, pero cando teña que dicir a débeda dirá a débeda, por que non podemos dicir a débeda en eúscaro nun libro?

Do mesmo xeito que en calquera outro ámbito, si coñeces ben a túa ferramenta, tes moitas máis posibilidades de acceder á liberdade. A linguaxe pode romper da responsabilidade ou da irresponsabilidade. Creo que temos que distinguir entre libros que están escritos con forza en eúscaro, manchados, salpicados ou obrigados, pero que teñen movemento, ritmo, cor, vida, oído… e que, supostamente, están escritos en castelán aínda que estean escritos en eúscaro. Falouse moi pouco disto, pero paréceme urxente. Facer ben en eúscaro non significa en cartón e todos igual. Focalicemos a ferramenta en profundidade e logo rompela como cada un queira, xoguemos coa linguaxe para que entren máis xente, e abramos a imaxinación.