No momento en que o reino de Dahomey [o actual Benin] atopábase nun estado de exterminio, foron roubados 27 obxectos ao rei Béhanzin aquel 17 de novembro de 1892 por soldados baixo o coronel francés Alfred Amédée Dodds. Cadeiras, estatuas, paus reais, altar, portas de paleta, tronos… Máis que o roubo da fortuna de Béhanzin, tiñan o símbolo da apropiación desa terra africana, como trofeos da vitoria. Francia atopábase colonizando o mundo desde o século XVI, centrándose neste continente sub-europeo no século XIX.

O 27 de xullo de 2016, o presidente de Benín, Patrice Talon, fixo a Francia unha petición oficial para devolver o diñeiro roubado a Francia. Catro anos máis tarde, tramitáronse unha reforma legal para permitir ese retorno –seguindo a lei, porque esas propiedades son os "patrimonios intransferibles" de Francia- e devolvéronselles 26 delas. Precisamente, o museo Quai Branly de París carecía dun que tivese en inventario e non sabía onde estaba... Era o reflexo do recoñecemento e a consideración que o Oeste ten para a arte africana. Tres anos despois, foi capturada pola insistencia e a procura de Marie-Cécile Zinsou, presidenta da Fundación Zinsou de Benín, dedicada á arte contemporánea: No soto do museo nacional de Finlandia estaban a famosa real cadeira Katakle, cambiada algunha vez por outra obra de arte. Este 4 de novembro devolveron ao pobo de Benín a testemuña do pasado reino de Dahomey e da colonización sufrida. "Este obxecto non o botarán de menos nin os finlandeses nin os franceses. Imaxínese, [sen saber] tíñano en reserva. Só nós podemos ver a importancia e a beleza da cadeira real de Katakle. Tiñamos que recuperala porque estamos a falar do dereito a ter a man a cultura e o patrimonio de cada un. Baséase no diálogo entre continentes", di Zinsou.

En 2021, as 26 obras foron devoltas a Benín, e ao ano seguinte Alemaña tiña outro vinte obras en bronce en Nixeria, e o museo Horniman de Londres, pola súa banda, tamén outras 72 en Nixeria. Ao final, as antigas colonias tiñan en conta o que os pobos africanos habían preguntado durante décadas: "[A arte roubada] era o final da negación colonial" estabamos ante os ollos do historiador Bénédicte Savoy.

Pero, a pesar do cambio de actitude, o camiño desde a restitución simbólica –e non é pouco, porque até agora non se fixo– até o verdadeiro proceso acordado pode ser aínda longo: "Os pobos de África e a mocidade africana teñen que facer ouvir as súas voces, porque non é unha prioridade para Francia, e porque poida que ninguén de Francia senta obrigado a asumir", di Zinsou. 27 desas obras, 20 de aquí e 72 de alá... porque eses números son ridículos no que se refire ao total: -É simple: O 90% do patrimonio cultural subsahariano téñeno en coleccións europeas", di Savoy. Imaxinemos que se trata de 90.000 obras roubadas a África nas reservas dos museos franceses, das que só 70.000 serían no Quai Branly de París, e dous terzos delas "recollidas" nos anos 1885-1960, é dicir, na época da colonización. Son preto de 500.000 obras de colonias africanas en museos de toda Europa. A base destes números está na investigación realizada por Savoy e o escritor senegalés Felwine Sarre en 2018.

Pronuncia claramente o informe Sarr-Savoy

Coma se solucionase o problema de décadas cun chorro de sangue, o presidente francés, Emmanuel Macron, ofreceulles un discurso esperanzador desde a capital de Burkina Faso en 2017: "Non podo aceptar que gran parte do patrimonio cultural de moitos países de África atópese en Francia. Hai explicacións históricas, pero non hai unha xustificación duradeira válida e incondicional". En canto ao seu estilo, deu aos burkinafasios e aos do África continental unha promesa que non cumpriría: "O que quero é que as recuperacións, temporais ou definitivas, cúmpranse nun prazo de cinco anos". Pasaron cinco anos. Fermosas palabras que o vento se levou, outra vez, ao estilo de Macron!

Con todo, temos entre mans o carismático informe Sarr-Savoy, que foi preguntado polo propio Macron. Os dous investigadores consideran as obras de arte roubadas violentamente durante a colonización, así como as adquiridas no pasado "a baixo prezo" por comerciantes, soldados, misioneiros e colonos. Tamén se mencionan obras roubadas na época da colonización, pero que foron comercializadas no mercado da arte desde entón, pero que complican o asunto, porque a propiedade pode ser reivindicada por quen o recibiu a cambio de diñeiro.

Con todo, Sarr e Savoy falan sen pelos: Francia ten que destinar "ao retorno incondicional e definitivo". "Sería o camiño para establecer novas relacións culturais baseadas nunha ética relacional repensada". No informe pídese "unha modificación legal" para poder dar paso á "desescalada". O goberno iniciou a súa andaina en 2023, pasando dúas das tres leis: Sobre os bens roubados aos xudeus durante a Segunda Guerra Mundial e o retorno dos restos humanos nas coleccións dos museos. En canto ás obras de arte, tiñan pendente a súa firma para abril deste ano, pero non se fixo; non se atrasou até outono, pero non se produciu. Segue sen realización –e con poucas mencións– neste final de ano.Por suposto
, o informe Sarr-Savoy conclúe que as opinións contrarias aos argumentos da organización terrorista non son suficientes. Stéphane Martin, que foi director do Quai Branly, con máis de 70.000 obxectos entre as súas mans, cualificou a investigación como "un berro de rancor contra o concepto de museo". Entre os argumentos, a miúdo escóitase a infraestrutura dos pobos de África e o auténtico escaso interese artístico. Zinsou non comparte este punto de vista e tamén ve un toque racista: "África tamén ten a capacidade de xestionar o seu propio patrimonio. (...) Non hai que deixar lugar ao discurso da inferioridade que se abriu por parte dalgunhas persoas de Occidente. De ningún modo. Que algúns sexan racistas e pensen que os africanos, e no noso caso os benéficos, non saben coidar o patrimonio, iso é un problema educativo europeo".

1965: "Devolvédenos a arte negra"

En 2025 cumprirá 60 anos no revista Bingo o manifesto "Retornádenos a arte negra" escrito polo escritor benemérito Paulin Joachim. En 1978, o director da Unesco, o senegalés Amadou-Mahtar M’Bow, sinalou o seguinte: "Aos pobos que sufriron estes saqueos (algúns sucedidos no século pasado) non só roubar a memoria, que lles axudaría a coñecerse mellor, senón tamén a entender mellor aos demais".

O xornalista Philippe Baqué, Un nouvel or noir, afirma que esa actitude de furto segue existindo na actualidade, coma se non fose suficiente o roubado durante séculos, e sobre todo durante a colonización. Le pillage deas objets d´art en Afrique. Un ouro negro novo. Roubo de obras de arte en África] en investigación. A pesar da prohibición legal e da existencia dun instrumento internacional contra o roubo, afirma que as obras en África non serven: "Os mercadores de arte e coleccionistas poden seguir o seu negocio igual, cunha boa conciencia polo visto. Non se lles pide nada e os seus negocios nunca foron tan bos.

E así avanzan as obras no tempo e no mercado da arte: tomando cada vez máis valor no camiño, ademais de dar pouco poder a quen querería recuperar a memoria e a arte do seu pobo, engádenselle novos obstáculos.