Nas próximas liñas o lector poderá confirmar que a alegría de vivir experiencias inesquecibles no mundo da música contrasta coa persecución constante que tivo que sufrir Kortatu desde fai máis de 40 anos por parte da Policía e da extrema dereita. Desde as ameazas de morte até o intento de atentado contra ela.

Pero non o calaron, e xa non o van a calar cos seus 61 anos. A pesar de pasar os últimos anos traballando noutros traballos –cómics, películas de animación e documentais–, a finais de decembro comezará a escribir un novo capítulo da súa biografía, cunha xira internacional na que ofrecerá toda a súa fortuna. Sempre en movemento, sempre en transformación, repasamos a súa vida e o seu traballo.

Naciste en 1963 en casa dos Ugarte. O teu tempo infantil e xuvenil refírese á década de 1960. Cales son os teus recordos de entón?

Recordo a miña infancia no barrio de Lapize, á entrada de Irun. Tiñamos enfronte á Escola Sindical de Formación Profesional e o colexio La Salle, polo que ao redor da nosa casa había moitos alumnos, era moi vivo, pasabamos todo o día na rúa. Recordo, por suposto, que todo era en castelán. Nin sequera sabía que o eúscaro existise. Subiamos e bajabamos polo outeiro co carrete, iamos roubar bonecos ou millo a un horto que había arriba... Teño moi bos recordos.

Cando ti tiñas cinco anos, ETA matou ao torturador Melitón Mazás en Irun e provocou un terremoto xigantesco na política vasca. Tes recordos de infancia de Mazás?

Non podo lembrar ben o que sucedeu cando tiña 5 anos, pero hai unha expresión que o meu pai sempre dicía e que moita xente adulta de Irun utiliza: Mazás está a chover máis que cando mataron. Caera unha choiva ese día. Tras o asasinato de Mazás, ademais, pronto empezaron as situacións de excepción e as detencións, as manifestacións, os estudantes na rúa... Con todo, teño na cabeza imaxes moito máis tardías, cando os alumnos saían coa ikurriña na protesta, e sacar unha ikurriña significaba que a Policía cargaría enseguida, berros...

De onde che vén o interese pola música e a cultura?

Ao meu pai gustáballe moito o acordeón. El non sabía tocar e quixo ensinarnos. Viña Mikel Bikondoa a ensinarnos o acordeón, que fora campión do mundo. Recordo que nos pedía seriedade musical. Podíase tocar a música popular, pero había que ser sempre moi seria. Rexeitaba a forma de tocar o acordeón do Estado francés, coas súas vicisitudes, dicindo que non se trataba de tocar o acordeón. Estaba influenciado pola música proveniente do leste, cunha estética oriental, refírome á época na que existían os bloques. Falei disto algunha vez con Joseba Tapia, que tamén recibiu clases con Bikondoa. Tamén fun a Bonn a un campionato, a Alemaña, co meu irmán maior Jabier. A pesar de ser Alemaña Occidental, era Alemaña e vimos outras formas de tocar.

Antes de crear Kortatu andaches en movementos sociais?

Pouco despois da morte de Franco entrei na salsa, cando recibimos un duro golpe aquí. Josu Zabala foi asasinado nas festas de Hondarribia o 8 de setembro de 1976, coincidindo co Alarde de San Sebastián. Tiña 24 anos e levaba bordada unha ikurriña. Unha manifestación pediu a liberdade do desaparecido Pertur [Eduardo Moreno Bergaretxe] para reivindicar "a amnistía total dos presos á rúa" e a Garda Civil entrou aquí. A tiros, feriron a unha chea de xente de bala e mataron a Josu. Foi moi duro para todos. O meu irmán maior Jabier estaba aquí, e Iñigo e eu estabamos de vacacións cos meus pais en Salou (Cataluña). Chamáronlles por teléfono e recordo que empezaron a falar en eúscaro entre eles, que por primeira vez deime conta de que eles sabían euskera, que as súas nais eran moi poucas, pero que podían falar nun idioma misterioso, sen que nós entendésemolo. Volvémonos deseguido. A Policía Municipal de Irun (Gipuzkoa) ocupara Irun, onde se atopaba o enterro. O meu pai foi á manifestación e nós a unha casa a ver a manifestación. A policía entrou moi forte, e logo tiven pesadelos cos cans, que empezaban a correr detrás de min e da xente. O que vin quedou como un trauma.

Ao ano seguinte empecei a militar. O que se chamaba pre-militancia fíxeno nun movemento chamado Gazte Abertzale Iraultzailea (GAI), un movemento xuvenil cunha tendencia bastante libertaria. Cando entramos no grupo e liamos todos os libros de Marta Harnecker, desvaneceuse. En Irun estabamos unha chea de mozas, e enseguida dixéronnos que tiñamos que organizar KAS Gazteria, que ían creando grupos de pobo en pobo. De feito, cando fomos ao primeiro congreso a crear o que máis tarde sería Jarrai, os nosos relatorios non foron aceptadas. Tocabamos sobre todo dous puntos importantes: un, sen soldaditos, a insumisión; e dous, a legalización de todas as drogas. Non foron admitidos e saímos. Eramos tres grupos en Irun e un seguiu. Entrei no Comité Antinuclear.

Mencionou a de Zabala. Eran tempos convulsos. Represión, terrorismo de Estado, loita armada... Podes citar máis eventos que che marcaron na túa mocidade?

Antes de ir ao instituto de Hondarribia, fixen un ano en San Sebastián, no colexio La Salle do barrio de Loiola. Estando alí sucedeu María José Bravo. Foi violada e asasinada polo Batallón Vasco Español (BVE), e a súa parella foi golpeada e gravemente ferida para sempre en Loiola. Foi terrible, tiña 16 anos e tiñamos a mesma idade. Cando es novo, iso márcache. Recordo que fomos ao Boulevard a facer a manifestación e dixéronnos, “os alumnos e alumnas foron coa pancarta”. Achegámonos a nós e puxémonos en camiño. A policía apresurouse a cargar; nós saímos correndo e os que viñan detrás de nós protestáronos de rabia. Os meus recordos sobre a danza da guerrilla urbana son moi fortes e podo dicir con orgullo que era absolutamente necesario. Conteiche ese detalle, pero vivimos outros mil acontecementos. “Uniformados de día, incontrolados de noite”, gritabamos e así era. Demostrouse, non só no País Vasco, que sempre estiveron implicados militares ou gardas civís no extremo dereito, mire Lucrecia [Pérez] ou de Carlos Palomino.

Teño a liña de tempos bastante marcada. BVE e outros grupos, procedentes do franquismo até 1983, dedicábanse a difundir o terror. Posteriormente, utilizando as mesmas estruturas e mercenarios, creouse o GAL para a práctica do terrorismo de Estado co PSOE. Recordo que o asasinato de Santi Brouard, por exemplo, foi un golpe tremendo. Brouard tiña un gran carisma. Unha vez foi cando Kortatu púxose en marcha. A maqueta sacámola en xuño de 1984 e foi asasinada o 20 de novembro. Ademais, a primeira vez que fomos a Iparralde, [Xabier] Galdeano foi asasinado. Soubémolo despois das probas de son e recordo que a súa filla vén visitarnos, dicindo: “Hai que facer un concerto”. Despois diso sucedeume o hotel Mombar [Josu Muguruza foi asasinado polos GAL en Baiona Ttipia con catro refuxiados e salvouse porque poucos minutos antes acudira a un bar próximo]. Cando te poñas a vivir cousas así... Imaxínache cantos golpes.

(...)

Tamén me falou de loita armada e na liña de tempos xa o definín bastante ben, que en 1979, cando nós tiñamos 16 anos, había un movemento e un debate forte sobre si había que abandonar a loita armada na Esquerda Abertzale. Entón, por exemplo, as polimilias [ETA pm] abandonárono. Había un grupo, entre eles Sabino Ormazabal, da cuadrilla de Gladys do Estal, que dicía que a loita armada non tiña camiño, que se non había que loitar, por desobediencia civil, e que, como estabamos organizados, tiñamos que facelo. Foron eles os que se foron á ponte cando estabamos en Tudela e dixeron: “Non empece a tirar pedras, cortaremos a ponte e si pégannos, pegarannos, pero nós seguiremos aquí”. Colocáronse en primeira liña. A Garda Civil achegouse á zona e disparou na cabeza a Gladys, que se negou a disparar. Iso foi unha lección tremenda para nós e dixemos: non hai camiño para iso, hai camiño para a loita armada, se non, matarannos.

Despois lembro que era un ruído continuo o que se chamaba ruído de sabres e que en 1981 tentouse dar un golpe de estado e sacáronse tanques en Valencia, nunha operación na que tamén estaba implicado o rei de España. Cando eu cumprín os 18 anos veu The Clash ao velódromo de San Sebastián e, ao mesmo tempo, comezou a folga de fame da ira, liderada por Bobby Sands, que deixou dez mortos. Sabiamos mesmo os nomes dos mortos. Recordo que estabamos no instituto de Hondarribia e saïamos do instituto en manifestación cada vez que un preso falecía. Estas cousas márcanche e inflúen no que vas facer despois.

Neste ambiente xurdiu Kortatu. En catro anos ofrecestes case 300 concertos e creastes catro discos. Como era a vosa vida?

Moi intenso. Antes que nós comezou Vómito Social, o grupo de Victor Pérez, o meu amigo íntimo, e despois empezamos nós e Anti Reg, logo Bada, Bolingas Anónimos... Había moitos grupos en Irun e o epicentro do terremoto da cidade estaba aquí, na praza de Moscova. Viviamos na rúa e aquí reuniámonos, camiñabamos xuntos. Na época de Kortatu, tiña moi claro que tiñamos que subir á furgoneta e movernos, onde fóra. Durmiamos moi pouco, en parte porque eu durmía pouco en por si e logo, por suposto, pola anfetamina. Adoitabamos estar días sen durmir; é máis, ás veces dabamos un concerto moi afastado e viñamos a casa, escoitando música, falando sen calar... recordo que había moita intensidade.

Vouche a pór un exemplo de como viviamos. En Hondarribia os pescadores realizaron unha folga e pecharon os dous espigóns. “Aquí hai unha chea de pescadores, que imos facer?”, preguntábase e contestaba: “Imos ao gaztetxe a facer un concerto polos pescadores”. Así andabamos. Os gaztetxes que se ocupaban estaban de pobo en pobo e nós estabamos alí, sempre dispostos a ir e tocar. Así, coñecemos a unha chea de xente, a idiosincrasia de cada pobo, a asemblea de mozas de cada pobo, a problemática de cada un, axudamos a crear radios libres e fanzines...

Comezaron a saír rapidamente de Euskal Herria.

Enseguida comezamos a dirixirnos ao Norte, de alí ao Estado francés e logo a Suíza, Alemaña e Holanda; e ao Sur, ao Estado español. Recibimos grandes leccións. En Barcelona, por exemplo, coñecemos un movemento moi forte en torno ao hardcore e como se estaba organizando o movemento antifascista na “cintura vermella” de Madrid. En política coñeciamos o que era a organización e a loita, pero logo coñecemos o que era iso no mundo da música. Iso vímolo no Estado francés coas discográficas independentes. E cando fomos a Holanda, coñecemos a The EX. Tratábase dun grupo de discográficas independentes, pero tamén publicaban traballos doutros moitos. Foron unha inspiración para despois facer Esan Ozenki. Estivemos na súa casa, vivían xuntos, tiñan estudo, almacén, espazo para invitados, ensaiabamos... flipábamos moito. Que fixemos neses cinco anos? Aprender, pelexar, meterse en todas as leas, escribir cancións, dar concertos, escoitar música...

Tiñades 21 anos cando creastes Kortatu e obtivestes o éxito moi rápido. Vendiches máis de 100.000 copias do primeiro disco. Como xestionaron o éxito? Tiñades os vosos pés ao redor da xente que vos mantiña no solo?

Si. Eramos unha cuadrilla de Cristo, estabamos no barrio, e o barrio non recoñece privilexios. Vouche a contar unha anécdota ridícula. Iamos a unha discoteca na Rúa da Merda de Irun e non nos deixan entrar nunca. Na porta había dous matóns que sabían partir leña e nós, polo si ou polo non, escondiámonos moi rápido. Pero o fundamental, non nos deixan entrar. E unha vez que fomos, ouviamos desde fóra que na discoteca puxeran a música de Kortatu. Dixémoslles, “Ei! estades a pór a nosa música, somos nós”, pero non nos creron e mandáronnos ao traste.

É dicir, non se nos subiu moito á cabeza aquilo de “uau, que somos famosos”, sobre todo porque tocabamos con moitos grupos. Nós, nos primeiros tempos, os dA Polla leváronnos a Galicia e os de Barrikada a Madrid, e nós axudámoslles a facer o camiño á posteridade.

A pesar de que Kortatu mesturaba un ambiente festivo e reivindicativo, as cancións relacionadas co conflito vasco teñen un peso especial. Tiñan medo da policía e da extrema dereita porque estaban a quentar o ambiente?

Isto produciuse sobre todo na década dos 90, coa denuncia de Galindo. Aí empezamos a tomar conciencia. Pero antes nós avanzabamos con forza. Mirade o que nos pasou en 1986, nunca o contei. Iñigo [Muguruza] vivía en Hendaia, nunha época na que a fronteira estaba totalmente militarizada: xendarmes, PAF, Policía Nacional e Garda Civil atopábanse na ponte. O día que iamos tocar nas festas de Moscova, ao pasar a fronteira, espíronse e humilláronse. Tiveron bastante tempo para retelos e ao terminar dixéronlle: “Veña, vaiche de aquí e agora vete a dicirlle ao teu irmán que nos ofrezas, como sempre, Jimmy Jazz, que estaremos alí”. A praza estaba chea até arriba e Iñigo, como é natural, quería acabar, estaba enfurecido, hai que entender como odiabamos aos policías –niso uniámonos/uniámosnos todos os grupos, todos tiñamos as cancións en contra deles, eles odiábannos e nós odiábannos–. Subín ao escenario e comecei: “Para todos eses fillos de puta, os cans, dixéronnos que virán e aquí están, tede coidado, isto é para vós... Jimmy Jazz!”. Seguro que estaban alí, pero empeza a facer algo... se sacas a pistola provocarás unha masacre, pero non sobrevivirás. Imaxina cal era o ambiente no País Vasco na década de 1980. Era duro. E ademais, a anfetamina é un deshinchador do medo, e creo que tamén iso influía en como saïamos ao escenario, ou a inconsciencia, ou a mocidade... e como dicía Hertzainak: “a guerra ao Estado, a guerra sempre”.

Vouche a contar unha nova anécdota: O ano pasado, en 1985, antes da fuga de Sarri, dirixímonos a Martutene. Atopábase no cárcere de Irún [Joxe Mari], en estado de fatiga, e saíu aos poucos meses. Cando tocamos por primeira vez nas festas de Moscova, ofrecémoslle o concerto. Dous días despois, en [extrema dereita], no xornal O Alcázar publicaron un artigo de Cristo contra Kortatu. Esa foi a nosa primeira experiencia de criminalización. Que pasou despois? Ao xefe da comunidade de veciños avisoulle un garda civil que parecía que era un contrabandista, “ouve, van buscarche”. Bilili, un mítico, estivo unha semana escondida na montaña. Ao seu regreso, a Garda Civil aínda seguía buscando a alguén ao que atribuír a responsabilidade do ocorrido á súa expareja. Finalmente presentouse ante un avogado, porque pola contra lle deron unha malleira. Iso era en 1985, imaxinade en que guerra viviamos.

Tres anos despois de sacar o primeiro disco de Kortatu, sacástelo de golpe en eúscaro. Logo fixéchelo durante todo o percorrido durante décadas. Que gañaches facendo o teu traballo en eúscaro?

Gañei un mundo, reunín un mundo, como cantabamos no Big Beñat. Estudamos en AEK no medio dun movemento cultural moi rico para recuperar o eúscaro. Inventouse a carreira, pasabamos a fronteira como pasaron os inmigrantes, gritabamos “non non, non había límites” sen ensinarnos o carné –naquela época, primeiro tiñamos que mostrar o pasaporte e logo o DNI–. Ademais, o eúscaro deume unha gran capacidade para ler, falar, buscar palabras, inventar palabras... Para descubrir de súpeto que o casquillo de bala dise en eúscaro. Che enorgulleces do eúscaro. Ademais, quero dicir que tamén me gusta moito o castelán, así como todas as linguas que aprendín: francés, inglés e catalán. Todos me deron moito, pero o eúscaro deume o orgullo de ser a miña lingua, un dos maiores orgullos que pode ter. Quitáronnola e recuperámola, no noso caso nós eramos o elo perdido, e máis tarde os meus fillos falaron co meu pai con naturalidade en eúscaro. Aquilo foi unha vitoria.

Que pensas cando ouves cantar a músicos vascos noutras linguas?

Enfádome, para min é moi doloroso. Os músicos que optan por cantar en castelán, sendo todos vascos, provocan un choque cultural, o culture shock. Como é posible? Non o entendo. Veño da xeración que fixo un gran esforzo por recuperar o idioma, euskaldunizamos toda a cuadrilla, cambiamos as nosas bromas, bobadas e todo de castelán a eúscaro. Con Negu Gorriak por exemplo, na furgoneta tiñamos un ambiente estupendo. Íñigo e eu eramos euskaldunberris, Mikel Txopeitia e Jitu tamén estaban a estudar. E tiñamos connosco a Mikel Anestesia, euskaldun zahar de Zarauz, cun eúscaro marabilloso, e a Kaki, erudito en eúscaro. Como expresar mellor en eúscaro as cousas que nos axudaban todo o tempo. Na furgoneta falabamos moito e si non saía unha frase, Kaki dábanos clases maxistrais. Ademais, Kaki e Mikel estaban tuteando entre eles… demasiado para nós!

Con todo, paréceme que tamén debemos desenvolver estratexias de sedución, o que a min pásame coa cuadrilla do meu fillo. Cheguei e dixen: “Que? Non sabedes eúscaro? Que estades a facer?”, boteilles moitas veces, e bo, aí tamén tes que entender que nese momento eles queren aprender castelán ou francés porque botaron de menos varios rexistros.

Si es euskaldun, fálame en eúscaro! Afía as túas machadas! cantabas con Duat. Preocúpache o futuro do eúscaro?

Galder, Xabi Strubell e Joseba Ponce pertencían á seguinte xeración. Viamos algunhas tendencias que non nos gustaban e por iso decidimos dicilo: si es euskaldun, fálame en eúscaro. E si, preocúpame. Cando vexo toda unha cuadrilla de vascos falando todos en castelán, dáme un golpe, pero penso que “pronto van recuperar a conciencia”. E si non, a seguinte xeración daralles madeira, porque é cíclica.

Con todo, recentemente o fenómeno musical de Pamplona suscitou un gran debate, pola súa forma de expresión, coa Mafia Chill, etc. Pareceume moi interesante, o máis interesante que lle podía pasar ao eúscaro. Sarrionandia dicía nunha entrevista que a literatura vasca necesita “que veñan os bárbaros” e eu collino metaforicamente e pensei: chegaron á música os bárbaros. Pareceume absolutamente necesario, porque confunden con expresións diferentes, tamén a xerga en castelán, inventaban palabras… e con iso atraían a xente nova. Como di Jon Urzelai no seu libro O seu Festak, déronlle outra verniz ao eúscaro. Ou con Hoffe, el mestura nas súas colaboracións o eúscaro e o castelán. Estou a desexar ver cando el tamén segue o camiño que fixemos con Kortatu. El ten a vantaxe de que sabe eúscaro.

Nunha entrevista realizada en ARGIA por Garbine Ubeda, Josu Landa e Gorka Arrese dicía: “Ás veces penso que a xente pensa que ten dereitos para connosco”. Dentro estamos no podcast Kaki Arkarazo contou que moitos vían a Kortatu como un “grupo do pobo” e pedíanlles que fosen dar un concerto aos seus pobos. Podería dicirme iso por favor?

Non foi só ao final de Kortatu, foi unha constante. Naquela entrevista conteilles a todos que iso era unha carga para nós, pero bo, tamén aprendemos a xestionalo. Aprendín a dicir que non. O mesmo que coas peticións de concertos, mesmo cando nós temos unha xira anunciada, nuns días que recibimos. “Queremos que veña vostede ou Manu Chao a tocar non sei en que día non sei a que lado”, dixéronme recentemente. Agora ríome diso, pero antes tomábao moi mal. Nese momento había xente que se confundía e aínda que estivese en todos os móbiles, se non nos fósemos a algunha parte tomábao mal. Aos grupos novos tamén lles vai a pasar, pero espero que haxa outro tipo de comprensión e que a xente non sexa tan cadrado.

Despois dun concerto de Public Enemy en París, en 1988 decidistes a disolución de Kortatu e pouco despois fundastes o Negu Gorriak. En ARGIA anunciaches o nome do novo grupo. Ao toque dos negros da EE.UU., gritaron: “son vasco e estou orgulloso!”. Publicastes nove discos con moitos estilos: rock, hardcore, hip hop, bertsos, música dub, ska, sampling, soul, sons africanos…

Para empezar, conseguimos a independencia. A xente sentía que Kortatu era do pobo, e si, así era, pero a partir de entón nós tiñamos que mandar no noso proxecto. Nós tiñámolo claro: organizaremos o que queiramos e como nós, pola contra non o faremos. E como debemos. Se vemos que nun lugar van chegar 5.000 persoas, nós pediremos un equipo para 5.000 persoas. Viamos que se calculaban moi ben os metros da barra, pero toda esa xente merecía ser respectada, xa que ía escoitar música, ofrecerlle o equipo de música necesario, etc., custáballes traballo. Aí creamos unha escola e como consecuencia dela, por exemplo, comezamos a colaborar na organización das cousas para Jarrai no Sur e para Mocidades no Norte. Logo eu estiven colaborando durante moitos anos no LER.

Nesa independencia, creastes Esan Ozenki Records no voso selo discográfico e publicastes ao redor de 200 discos.

Teño un orgullo incrible ao redor de Esan Ozenki, como empezamos a sacar grupos e a estendernos por todo o mundo. Ademais, tamén publicamos o subsello Gora Herriak e como consecuencia diso comezamos a construír pontes de ida e volta: De Arxentina viñamos o grupo Todos Os teus Mortos e nós iamos alí, os Inimigos fóronse a México, os nosos grupos movíanse por toda Europa, sacamos discos de Wemean suízo ou da Banda Bassotti de Italia... Esan Ozenki converteuse nun selo de referencia en todo o mundo, até o punto de que Massive Attack coordinou un disco dobre con grupos de todo o mundo para pedir a liberdade de Mumia Abu-Jamal e eles dixeron que querían sacar ese disco con Esan Ozenki. E nós sacámolo.

Hai pouco lin nun tweet a alguén sobre un disco de Kortatu: “Este disco marcoume en seco cando era novo e perfilou o meu pensamento para toda a vida”. Eu tamén, son de 1985 e, por exemplo, a miña mocidade foi marcada polos discos de Negu Gorriak e Esan Ozenki que me regalaba o meu pai. E como eu, seguro que hai miles de persoas máis. Que sentes ao saber que influíches na mentalidade de tanta xente?

Sinto que non hai unha xeración espontánea. A nós tamén nos marcaron moitos grupos: The Clash, Sex Pixtols, The Undertones, The Jam, The Stranglers e, sobre todo, 2 Tone de selo: The Specials, Bad Manners, Madness, Selecter, The Beat… Ademais, un deles no seu punto álxido foi o que trouxemos a Aixerrota (Punta Galea, Getxo, Bizkaia). Foi terrible: Niko Etxart, Zarama e The Beat! A min e á primeiro batería de Kortatu, Mattin Sorzabal, tocounos cociñar e comer con eles sandwiches.

Pero bo, non só os que non se mencionan, tamén os de antes, Ez dok Amairu ou Imanol, cando ouvía a este último cantar [recita todo de memoria] “O outro día, no centro da rúa, no centro de Benta, no centro de Gran Benta, mataron ao noso irmán Xabier (...) E como nós, na tranquilidade de cada día, vivimos moi tranquilos… Sen entender o que dicía, pero como cantaba... marcoume . Logo aprendín o que dicía, en frases curtas, como Ti Atrapado Arte. Ademais, música latinoamericana (Victor Xara, Quilapayún...), Podería mencionar Rock and roll ou Nina Simone. Hai pouco vin o documental sobre el Summer of Soul, empeza a tocar o piano, empeza a cuspir o discurso de Cristo e pór a pel de galiña. E a maior influencia: Otis Redding. Para min, ouvilo era como recibir algo procedente da escravitude, tristeza, loita e alegría de vida. É dicir, que eu tamén tiven ese tipo de referencias e que sinto? Que estou a facer ben o meu labor de transmisión. A ver si os músicos que recibiron iso adiviñan transmitilo.

Se tivese que elixir un disco de Negu Gorriak para darllo a unha persoa que non coñece o grupo, cal lle daría?

Daríalle a nosa Actitude. Os outros discos son coleccións de relatos, pero este é unha novela, coa súa introdución, capítulo primeiro (A primeira bala), último e epílogo.

Tamén gañastes a batalla a Enrique Rodríguez Galindo e reivindicastes “A vitoria é nosa”. Que pensa do seu nome?

Canto nos fixo sufrir durante oito anos, recibimos ameazas de morte, cartas, ameazas de bomba en Esan Ozeni... Aquí non houbo un proceso de paz, e Galindo é un exemplo diso. El era o coronel Kurtz en Apocalypse Now, intocable, dono dos torturadores. Pero non só iso: o terrorismo de estado, o contrabando, as distribucións de drogas... levou moitas cousas que deberiamos saber. Pensei cando morreu: “Isto foi en paz e aquí hai outras moitas que seguen no cárcere”. Os presos vascos teñen que saír á rúa. Necesitámolos en casa.

Tamén foi un intento de atentado contra ti. Como foi?

Negu Gorriak tocou a semana seguinte do concerto do Velódromo de 2001, no que unhas 25.000 persoas gozaron da vitoria en dúas noites á beira de Intxaurrondo. Fun a Barcelona a dar un concerto a favor dos presos e alí tentaron pór unha bomba contra min. Catro neonazis foron incendiados no barrio de Sants cando, por casualidade, explotóuselles a colocación dun artefacto caseiro no lugar onde tocabamos o concerto, e algúns tiveron que ser hospitalizados. Dous anos despois, no xuízo dixeron que o obxectivo da bomba era eu e estou convencido de que foi un agasallo de Galindo. Estes neonazis eran moi coñecidos, un era [Santiago] Royuela, o seu pai tiña un grupo franquista e foi acusado de colocar un artefacto explosivo na sede da revista O Papus –un morto en 1977 e outro gravemente ferido–. O seu fillo formaba parte dun grupo nazi, Ynestrillas e co que mantiña relacións. A Ynestrillas acusáronlle de asasinato de Josu Muguruza e a min ameazáronme moitas veces desta maneira: “Limpamos unha frambuesa, o segundo serás ti”.

Pasarei á fase na que comezaches en solitario...

...sabe que nos fixo a Garda Civil?

Di…

Cando iamos a algún concerto ou ao cine, os nenos eran atendidos por unha moza de Irun. Ao cabo dun tempo foi violada e introducíronlle unha pistola na camisa. Posteriormente, unha muller de Irun foi detida e, mentres se lle estaba torturando, preguntóuselle quen coidaba dos fillos de Fermin Muguruza. Ou recordo que cando morreu Gurutze Iantzi, os gardas civís foron rexistrar a casa da súa irmá. En Roma, por estar xuntos nuns encontros antifascistas en 1991 xa tiña unha foto do grupo ao que fomos e dixéronlle: “Ti tamén coñeces a ese fillo de puta de Muguruza?” e dixéronlle que me pasase o recado. Ameazábanme de morte desde moitos lugares durante anos.

Despois de Negu Gorriak, sacaches un disco con Dut en 1997, fixeches unha gran xira e logo te puxeches en solitario. Desde que en 1999 Brigadista sacou o seu disco Sound System, vostede fixo oito traballos máis. O cambio nos estilos musicais é constante. Nunca che tentou seguir coa fórmula que che asegura o éxito? Non hai tentacións á inercia?

Iso nunca. Cambiar de paixón e moverme, ir a Nova Orleans e dar a volta a cancións feitas antes, mollarme co ambiente que nos rodea. Un díxome unha vez, “Queremos escoitar as cancións de Kortatu, pero como as facía Kortatu”, e eu: “Como facía Kortatu, cando? No primeiro disco, no segundo, en Kolpez Kolpe ou en directo, onde tiñamos unha sección de vento e unha percusión? De que estás a falar?”. Sempre houbo xente que quixo quedar co anterior, pero é a miña resposta, tes que quedarche con todo o meu percorrido.

Nese sentido, unha vez linche un tuit en relación á túa canción Klika para a Korrika, denunciándoche. Somos máis conservadores do que pensabamos?

Si, pero non só os vascos. O de Klika foi á hostia, porque tiña un auto-punto. Eu estaba nese ambiente, porque o meu fillo me facía escoitar esa música e pensei que tiñamos que facelo. No ano 2000, Big Beñat tivo o seu notable ritmo electrónico Big Beat, e en 2018 tiñamos que conectar con Klika co que sucedía na rúa, por iso tiñamos que conectar co coche e o ritmo dance-hall. Agora o auto-punto está totalmente aprobado e utilízao unha chea de xente. A primeira distorsión, os ritmos pregrabados ou a batería eléctrica non se aceptaban. Cando Bob Dylan trasladouse da guitarra acústica á eléctrica, para moitos foi un sacrilegio. Pete Seeger quixo cortarlle o cable da guitarra cunha machada e o documental que fixo Martin Scorsese comeza co berro dun tipo: “Juuuuudaaaaas!”. Camarón da Illa tamén era un traidor para os puristas do flamenco en Andalucía por facer as cousas doutra maneira. Aceptar o cambio sempre costa á xente, non é só cousa dos vascos.

Como ve o panorama actual da música vasca? Que grupo de Euskal Herria está a escoitar ultimamente?

Moi emocionados con: Chill Mafia, Hofe, Ibil Bedi, Tatxers, Broken Brothers, Olaia Inziarte, Eneritz Furyak, Petti, J Martina, Meiriña Gris, Sara Zozaya, Nakar, Verde Prato, Olatz Salvador, Aparello... A todos eles e a moitos outros os escoito moi a gusto. Convidei a moitos destes grupos a ser os primeiros nos nosos concertos.

A miúdo uniches música e activismo. Con Negu Gorriak, por exemplo, ofrecestes un concerto sorpresa ante o xulgado de Donostia para denunciar o xuízo ao compañeiro insubmiso Mikel Anestesia. Tamén tocaches en moitos lugares e gaztetxes ameazados. Tes algún concerto que lembres con especial agarimo desde ese punto de vista de activismo?

O de Artozki, por exemplo, foi grande. Cando a Garda Civil controlaba todas as estradas, conseguimos facer un concerto. Terminamos a xira de Manu Chao a primeira semana de setembro de 2003, e empecei a miña xira en solitario con este concerto a finais de setembro. A xente levou noso amplificador e os nosos equipos de son… Leño, un gran amigo de Pamplona, estivo nesa orella. O que pasa é que logo temos contraparte: a derrota. Pero pensas no momento, “mañá chegarán, pero hoxe conseguimos isto”. Como cantaba Victor Xara en Che Recordo Amanda, “a vida é eterna, en cinco minutos”.

Sen dúbida, a da insumisión foi outra das fases fortes. Nun momento dado, decidiron que non se presentarían a xuízo. Mikel Anestesia estaba aí e decidimos dar un concerto ante o xulgado mentres se ditaba unha orde de busca e captura no seu camión. Pero a cuestión é que non estamos sós, senón que hai toda unha comunidade disposta a facelo no activismo. Aquel día tiñamos a 100 persoas dispostas a axudarnos. As furgonetas da Ertzaintza tamén estaban aí, cos cascos postos, pero cando chegamos na furgoneta, os mozos cortaron a rúa, as televisións estaban aí… e decidiron non intervir. Cando terminou, saímos pola pista. Máis tarde quixeron presentar unha denuncia, pero aí quedou.

Tamén foi moi bonito o último que fixemos en París, en 2017 polos presos, nun camión saír de Montparnasse e percorrer todo o camiño polo centro da cidade, foi moi forte. E por último, o Pre-Centro Penal de Herrera da Mancha, primeiro concerto de Negu Gorriak en 1990. Iso foi moi grande.

A túa traxectoria está moi ligada ao conflito e á situación política de Euskal Herria. En Kortatu tiñades moi claro que tiñades unha postura favorable á loita armada de ETA. Pero logo, a finais da década de 1990, vostede aproveitou o seu capital político e cultural para dicir publicamente que había que acabar a loita armada, cando isto non era fácil e sabendo que algúns non lle perdoarían. Logo, vostede estivo en primeira liña reclamando a excarceración de Arnaldo Otegi, e tamén en defensa dos dereitos dos presos políticos. Como ves todo o camiño?

Tamén eramos moi críticos na época de Kortatu, lembremos a de Yoyes (o seu irmán Anxo Katarain era o noso técnico e hoxe tamén o é, nesta última xira acompáñanos), ou a de Hipercor (algúns días máis tarde tiñamos que ir ao barrio de á beira) ou a do cuartel de Zaragoza… pero si, en xeral, estabamos a favor da loita armada, e tamén do proceso de paz. O disco Azken Guda Dantza facía un xesto á mesa de Alxeria, porque estabamos convencidos de que a loita armada ía terminar. Pero iso non se materializou e mataron a Josu Muguruza cando eu estaba en Egin Irratia. Era como un irmán. Tamén ocorreu o de Xabier Kalparsoro e Gurutze Iantzi con Negu Gorriak mentres nós andabamos por Europa. Con todo, cando mataron [Gregorio] Ordóñez en 1995, os membros do grupo unímonos a Begoña Garmendia, concelleira e portavoz de HB en Donostia. Aínda lembro as súas palabras textualmente: “Temos que combater aos adversarios políticos con armas políticas”. Pero tamén hai que ter en conta como se utilizaba calquera discrepancia entre nós, por iso moitos dos que estabamos en contra, expresabámolo a nivel interno. Iso si, ata que chegue un momento…

Eu tiña un altofalante, pero sempre había xente que pensaba como eu. Por exemplo, no propio Egin, a sección de opinión levábaa Sabino Ormazabal, e xa mencionamos antes, el xa pensaba que había que deixar a loita armada. Escribía unha columna en Egin e empecei a pór algunhas cousas... e a primeira en 1995 contra o secuestro de Aldaia e algunhas pintadas. “Aldaya paga e cala” (Aldaia, paga e cala), dicían, nós estabamos inmersos na campaña “Fala” e despois, cando mataron a Miguel Ángel Branco, en 1997. “Cruel e equivocado” escribín en Egin e pedín unha tregua, unha moratoria, para falar de loita armada. E si, foi moi duro. Algunhas persoas tomárono moi mal e nalgúns sitios utilizaron a palabra traidor, e pintárono. Pero bo, logo te dás conta de que nesta vida utilízase moi facilmente esa palabra. E mentres eu seguía colaborando con Jarrai e Haika, e cando chegou Estella-Garazi con Haika. Tras a súa derrota, o meu rexeitamento á loita armada foi moi explícito, colaborei co grupo de desobediencia civil zuzen, e teño que dicir que en 2004 Segi propúxome facer a canción do Gazte Topagune, e fíxeno.

Como ve o racismo e o fascismo que crece nas cidades e barrios de Euskal Herria como no ámbito internacional?

É moi preocupante. En Donostia-San Sebastián, por exemplo, eliminouse a cea solidaria moi ben organizada: un día faise unha concentración cos concelleiros do PP e ao día seguinte [Eneko] Goia prohibe as ceas. Pero que é isto? No fútbol sempre hai balbordos e iso non se prohibe, senón unha ferramenta moi importante que pode axudar a acougar os disturbios que hai na rúa. Eu creo que hai que facer moita pedagoxía e hai que activala para tentar axudar á xente, sobre todo ás persoas vulnerables. Nunha cidade como Donostia-San Sebastián, o mesmo domingo celebráronse dúas manifestacións: unha polo desmantelamento do turismo e outra polas ceas solidarias. Mensaxe moi clara.

Pasaches os últimos anos facendo música para cine, documentais, cómics, películas de animación... Alí Checkpoint Rock foi un fito e tróuxoche a oferta da o Jazeera para facer once documentais. Pero non quero deixar de mencionar a Palestina. Como levas o xenocidio? Como ve a resposta que se lle está dando desde Euskal Herria? Un tuit que enviaches ao principio abriuse moito.

A verdade é que levo moi mal o de Palestina e paréceme imprescindible impulsar o boicot: Boicot a Israel. O tuit que me fala foi con motivo da primeira manifestación de San Sebastián, xa que o comunicado era moi cálido, nin se refería ao boicot nin ao xenocidio. Creo que ás veces tentamos conseguir o máximo consenso, baleirando de contido as reivindicacións. Non estaba de acordo e fun á manifestación sen asinar o manifesto. Estamos a vivir un holocausto, levamos un ano e que nos piden os palestinos? Boicot a Israel. Que pedía Desmond Tutu antes de morrer? Boicot a Israel. O boicot foi eficaz contra o apartheid en Sudáfrica e o boicot debe ser efectivo contra Israel. Ademais, pediría unha folga xeral a nivel mundial, dun día ou dous, ou dunha semana, por que non. Estamos ás portas da Terceira Guerra Mundial, imos parar todo. Creo que é posible con Palestina. Nese sentido, no concerto que ofreceremos en Donostia, contaremos coa presenza do grupo palestino DAM e espero que poidamos traelo.

Aproveitando o 40 aniversario do primeiro disco de Kortatu, anunciaches un concerto en Bilbao, outro despois, e por fin organizaches unha xira internacional. Como che expós os concertos?

Tal e como escribiu Eider Rodríguez, non é unha nostalxia, senón un exercicio de memoria histórica. E así o sinto. Recuperamos, como criterio, polo menos unha canción de cada disco, que serán 33, polo menos dúas horas e media en directo. Hai de todo. Hai pouco escribín Ulrike Meinhof da última canción, A liña da fronte ou Kolore Bizia. Tamén levaremos algúns vídeos, dos 33 temas haberá un quince, para ver que traballo fixen, e por exemplo, en Yalah Yalah Ramallah veranse imaxes de Checkpoint Rock. Será un repaso, unha maneira de dicir: isto é todo o que eu fixen nestes 40 anos, isto é todo o meu ben.

Que acollida está a ter a xira internacional? Queres destacar?

Destacaría, por exemplo, que en Buenos Aires, no medio do ambiente con Milei, agora que se está privatizando o pouco que hai, tocaremos no Estadio de Obras. É un templo do rock con capacidade para 5.000 persoas. Ou en México haberá grupos que andaron polo país ao meu ao redor, de Tijuana Non, etc., farémolo nun sitio para 10.000 persoas. Todas as entradas para o concerto de Berlín están vendidas e será en maio, tocar nA Cigalle en París paréceme incrible… Estou moi contento porque moita xente llo ilusionou. Non con tanta alegría como aquí, por suposto, pero no Estado español, en Cataluña, en Galicia... tomouse moi forte. En Madrid vendéronse máis de 10.000 entradas e en Madrid vendéronse máis de 6.000 entradas. Iso é outra vitoria.

E de San Sebastián, que dicir? Será o cume da miña traxectoria. E dalgunha maneira un fito para a música vasca. Recentemente anunciou que haberá un festival e os grupos convidados serán os seguintes: Nena Coyote eta Mozo Tornado de Donostia, Deas-Kontrol de Mondragón, Selektah Stepi de Irun (Bad Sound System) de Palestina e DAM de Palestina, a ver si conseguimos traer. Como dixo Urko Rodríguez nun tuit, queremos converternos en noso Wattstax e homenaxear a Aitor Zabaleta.

Que opina da cultura do sold out?

É complexo, pero me parece mal que o artista necesite o Sold out. Coa pandemia, varias persoas empezaron a proclamar que fixera “Sold out”, cando as salas estaban a media capacidade. Facíalles ilusión. Antes xa se vendían todas as entradas por parte de moitos grupos, ou en moitas salas véndense todas as entradas, pero non se creaba. O certo é que a cultura do sold out vende exclusividade, por iso tes que comprar as túas entradas axiña que, e iso non é un dos nosos valores. Con todo, unha vez dito isto, ocórreche o que me sucedeu a min en Miribilla. Jone [Unanua] e eu mirabamos na cociña, asombrados. Nin sequera celebramos que se venderon todas as entradas en cuestión de minutos. Sentimos unha gran responsabilidade, a xente estaba enfadada porque non puidera conseguir unha entrada. E para cando fixemos o segundo, xa tiña a mensaxe preparada, porque nun minuto volvéronse a vender todas as entradas. “Hoxe mesmo comezarei a analizar que podemos facer en 2025”. Dixemos, que podemos facer contra o sold out en Euskal Herria? Ofrecéronnos San Mamés, pero despois de dous Miribillas, nós tiñamos claro que había que estar en Anoeta. Imos a Anoeta a facer sitio á xente. Logo pasounos que vendemos ao redor de 25.000 entradas, unha barbaridade tremenda. Recentemente abrimos o segundo anel con 8.000 prazas máis. Tentamos porlle as entradas o máis baratas posible, pero os gastos son xigantescos, cambiar a herba do campo de fútbol, etc., menos mal que compartiremos ese gasto con Bruce Springsteen.

Que opinas de plataformas como Spotify que adquiriron tanto poder no mundo da música?

Lin a Anari, ou organizamos xuntos algo ou non podemos facer nada. Eu teño toda a miña música. E vexo que Spotify puxo unha chea de diñeiro para que o Barcelona sexa o patrocinador do equipo de fútbol e coloque o logo nas camisetas, e aos músicos que o enchen de contido págannos unha miseria. Trátannos como a escravos ou parias. “Arriba, parias da Terra. En pé, famélica lexión”. Pero non é só iso. Paréceme aínda peor a das redes sociais. En Elon Musk teño as mensaxes todo o tempo e non sígoos. Iso si que me parece duro.

Despois de dedicar toda a súa vida á cultura, que opina das políticas culturais de aquí?

Por unha banda, é unha pena ver que poucos creadores viven da cultura. Creamos unha inmensa rede de infraestruturas, temos técnicos de cultura, e está ben, pero os que a crean están moi graves. Doutra banda, non temos cine vasco relacionado co cine vasco. Estamos a caer na trampa de Cristo, porque os políticos que se ocupan da cultura dinnos que o cine vasco ten un gran éxito. É mentira. Non temos ficción vasca, iso é moi grave. As producións de Cristo están a vir ao País Vasco, porque ademais agora hai incentivos económicos en Gipuzkoa e en Bizkaia, e pronto se porán tamén en marcha en Álava e Navarra. Veñen aquí a traballar, atopan xente de aquí para traballar, pero son producións externas. Todo en castelán. E en torno ao relato temos un ataque impresionante, con obras como A Infiltrada. Pero aí entramos noutro tema.

E que podemos facer ante esta onda?

É unha pregunta moi boa, non o sei. Pedíronme que puxese algunhas cancións nA Infiltrada e díxenlles que non. E sabe vostede o que fixeron? Nesta banda sonora han creado varias cancións con Intelixencia Artificial, creando unha música similar á dos nosos grupos. Esas cancións non teñen autoría na banda sonora e paréceme grave. E que podemos facer en contra diso? Estamos totalmente supeditados ao Estado español para facer este tipo de producións, e por tanto nunca vannos a dar permiso se nos opomos ao seu relato. Quen queira facer este tipo de cine sabe que estas portas están pechas e que así é moi difícil facelo. Guk Black is Beltza II: Ainhoa fixémola cos nosos medios e estou contenta, agora ademais metémola en Filmin. Pero demos este paso porque en Netflix non se quería, precisamente nos Goya a extrema dereita fixo campaña contra nós, e eles prefiren pór películas como Non me chames tenreira. Agora tamén están a facer unha serie para Netflix e nA Infiltrada está protagonizada por un policía español, están a facer outra película similar cunha picaraña, sobre Meliton Mazás que fixeron A liña invisible de Movistar... pero que é isto? Saben o que fan, queren asentar o relato e teñen o poder de actuar constantemente. Estou moi decepcionado, estiven moitos anos no cine e vin a situación. Non hai maneira, isto parece Intxaurrondo productions.

E, Fermín, cal é hoxe a túa esperanza?

Como di Angela Davis, a esperanza é unha disciplina que se traballa todos os días. Pola contra acabouse.