Empecemos pola base: en situacións de tensións, ansiedade, preocupación, malestar… sabemos relaxarnos?

En xeral, sabemos o que debemos facer cando queremos relaxarnos: dirixímonos ao monte ou á praia, ou utilizamos o deporte como medio de escape… pero o facemos en tempo libre. En cambio, no bulebule cotián (no traballo, na escola) obsérvase un alto nivel de tensión. Coa atención tamén é moi evidente: moitas persoas non teñen capacidade para manter a atención nun lugar ou nunha cousa; vivimos sobreestimuladas e a nosa atención flúe, os nosos pensamentos dun lado a outro, que escoitar ou ver dun lado a outro… e é bo desenvolver e traballar a capacidade de concentrarnos no lugar que queremos.

E niso axuda o ioga…
Así é. Neste caso trátase de dotar ao neno de ferramentas para aumentar o seu benestar, tanto na aula como fose da aula. Serviralle no presente e tamén no futuro, por exemplo, porque se insignia como respirar terá esa aprendizaxe para sempre, terá interiorizado como facer respiracións máis amplas, como oxigenarse.

Non respiramos ben?En xeral
, non nos ensinaron. O diafragma, debaixo dos pulmóns, é un músculo moi importante para a respiración, axuda a pasar do sistema nervioso simpático ao parasimpático, é dicir, a relaxarse, pero a miúdo bloquéanos o diafragma; como cando estamos tensos sentimos tensión no ombreiro, tamén temos tensión no diafragma. Por iso, debemos reeducar a respiración para que, movendo o diafragma cara arriba e cara abaixo, respiremos, e non utilizando os pulmóns e as costelas.

Como a respiración, imos esquecendo/perdendo a flexibilidade do corpo, a conciencia do corpo e outras capacidades naturais, a medida que avanzamos na idade?

Totalmente, porque o corpo se disocia en dous e vivimos na cabeza: dáselle moita importancia á mente, e ao corpo físico e ás emocións moi pouco, todo é pensamento e ideas, construímos o noso mundo na mente, e o ioga propón volver á plenitude, recuperar a conciencia do noso corpo.

Faise o ioga diferente segundo a idade?

Si, está dividido en sete etapas: Até 7 anos, de 7 a 14, de 14 a 21... Con nenos até 7 anos, por exemplo, o xogo está moi presente, a danza, a música... Supoñamos que che conte un conto coa ra como protagonista, pois o fas na postura da ra, e o resto de movementos, xestos e posturas van unidos ao conto. Os pequenos aínda están no corpo, conservan a súa esencia, están contentos, enfadados ou tristes, demóstrano, as formas de relacionarse teñen moito de veracidade. A medida que avanza a idade vai aumentando a disociación antes mencionada, a favor da cabeza, porque a iso lévanos a escola, as casas e todas as contornas, polo que os exercicios son diferentes, hai que traballar máis a atención, podemos facer exercicios máis longos en lugar dos exercicios curtos que realizamos cando eramos pequenos…

Hai que expor a sesión de ioga non só por idade, senón tamén por clase ou grupo?

O grupo xera unha dinámica que pode ser moi activa e participativa, pode ser pasiva, pode ser diferente en función do momento do día. Na adolescencia, por exemplo, chegan a durmir pola mañá e hai que facer un traballo de activación a través de exercicios físicos; con todo, os alumnos que veñen da hora de descanso poden chegar alterados e necesitamos algúns exercicios respiratorios para relaxarnos.

Máis aló da clase, o ioga expón que o alumno que queira que os espazos tamén se manteñan tranquilos na hora de descanso, porque parece que están obrigados a estar na época do patio de determinadas maneiras. No Instituto Pío Baroja de Irun imparten bacharelato e estrearon un novo espazo este curso: Lugar Respiratorio. No Bacharelato hai moita ansiedade, están afogados e viven moita presión de face á proba EBAU de acceso á universidade. O Espazo Respiratorio é unha habitación con sofás, con posibilidade de pór música tranquila e preparada para estar a gusto, pensada para respirar en silencio.

“Non hai tempo para dar o currículo completo, e agora o ioga?” a máis dun profesor…

Si, e é certo que ten traballo, pero todos vemos a necesidade, que imos facer con esa necesidade? Podemos seguir gritando en clase, “Calar! Escucha! Sentar!”, ou podemos traballar as solucións.

Na educación hai unha tendencia a que cando se quere traballar un tema tráiase a un especialista para que lle dea un curso. Pero ti propós dar ioga polos propios profesores da escola e para iso as formas.

Hai tres maneiras de introducir o ioga na educación: cursos para o alumnado (e realízanse, sobre todo cos máis pequenos, cursos de dous ou tres meses); sesións de ioga para o profesorado (para que sexa útil para eles, e logo poden levar o apreso alí á clase); e Ioga na aula: ensinar aos profesores unhas ferramentas sinxelas para que logo as usen en clase. Moitas veces pomos o foco nos alumnos, que están axitados e isto e outros, pero como está o profesor, como entra na aula? Porque a influencia do profesor é total, e para a metade de curso vexo a moitos desbordados e pasados, queixándose do sistema e dos alumnos. Poñamos en marcha estas ferramentas e exercicios, e seguro que serán beneficiosos para todos.

No instituto Talaia de Hondarribia, por exemplo, habilitouse unha sala de profesores para acudir á mesma cando o necesiten e realizar exercicios de ioga. E unha vez á semana, á hora de descansar, os profesores reúnense para facer ioga e meditar.

Cando, como, cada canto… deberían dar o ioga en clase, os profesores?

Sobre todo hai que fixarse no momento: de onde veñen os alumnos (acaban de entrar na escola, veñen da hora de descanso, veñen da materia de Matemáticas ou de Inglés…) e onde van (que van facer na próxima hora), e en función diso seguramente buscarei unha cousa ou outra, xa sexa activala, tranquilizala, ou traballar a atención. Non son sesións de ioga de hora e media, son pílulas duns cinco minutos, polo que a influencia tamén depende diso, afectará á seguinte lección ou hora, e hai que ir ttanteando cada hora, cada día ou non segundo as necesidades, pero a continuidade é fundamental, non ser algo que de cando en vez imos facer. A programación é importante: establecer obxectivos, planificar ferramentas para iso, avaliar si está a funcionar…

Falou da importancia da respiración para relaxarse e dos exercicios físicos para activala, que exercicios hai para traballar a atención?

Baséase en situar a atención nun lugar determinado, e iso é o que se denomina ancoraxe. A ancoraxe pode ser externo. Por exemplo, a man é unha flor (con todas as puntas dos dedos unidas) e ao respirar estenderei a man, pechándoa ao expirar, concentrada nesa respiración e neste exercicio, ancorada na man. Ou por exemplo, concentrareime en pintar un mandala, ou porei toda a miña atención en cantar un mantra, na voz e en cada nota, paso a paso, ou acenderei unha vela e centrareime no movemento do lume… E a ancoraxe pode ser o interior, que se utiliza a partir da adolescencia, non cos nenos máis pequenos. Podemos mirar cara a dentro e ancorarnos na respiración (no nariz ou nas costelas), no sorriso propio ou no chamado sol interior (no peito, dalgunha maneira no noso centro).

As visualizaciones (facer unha viaxe a través da mente, por exemplo, á natureza) serven para traballar a atención e tamén para relaxarse. Vale o mesmo un exercicio moi bonito que se pode facer cos pequenos: baixar un pouco as persianas, pór un pouco de música se se quere, tombalos todos, e ir movendo a luz dunha lanterna lentamente, polas paredes, polo teito… para que os nenos e nenas poidan seguir coa mirada.

Pouca luz, tombado… As aulas son un espazo axeitado para o ioga?

Sabemos, por exemplo, que unha luz máis baixa e máis cálida dá suavidade, ou que non é o mesmo que unha habitación estea ordenada ou caótica. Isto pode ser tido en conta polo profesor para adaptarnos o mellor posible ao noso espazo. Por exemplo, os exercicios de ioga fanse no solo cos máis pequenos, pero para os adolescentes, polo menos no informe que eu preparei, todos os exercicios son, ou ben sentados nunha cadeira ou de pé, porque a realidade é que temos aulas con cadeiras e mesas. E á fin e ao cabo, o ioga son unhas pílulas curtas pensadas para facer unha transición na aula á seguinte franxa de tempo.

Que claves principais dás aos profesores?

O propio profesor debe primeiro experimentar e integrar as ferramentas para poder transmitilas correctamente na aula; debe completar a súa “caixa de ferramentas” con poucas e sinxelas ferramentas; é un traballo que require programación e seguimento, preventivo, sen esperar ao momento no que estalemos; é necesario ter paciencia e confianza, porque os resultados ven co tempo, non de forma inmediata; e importante, se o profesor está ben, o alumnado estará ben.

Cal é a experiencia nas escolas nas que se está traballando?

Os usuarios teñen claro que funciona, que a curto prazo se conseguen o tres obxectivos concretos: activar, tranquilizar e concentrar, e axuda moito ao profesorado. Percíbese o obxectivo xeral, o benestar? Para iso fai falta máis tempo, porque son experiencias de poucos anos as que coñezo.

Que modelos de interese destacaría?

No Estado francés fai 40 anos que comezaron a ingresar na escola de ioga, en Cataluña creouse a Rede de Ioga e Educación da Generalitat en 2011. No noso caso, a UEU leva anos realizando cursos de introdución do ioga na aula, tamén nos cursos que organiza Hik Hasi, e os exemplos son numerosos, aquí e alá, de profesores e centros que traballan de forma voluntaria. Na ikastola Arizmendi de Eskoriatza fan ioga para o profesorado unha vez á semana e logo na aula toman as ideas para facer co alumnado. No Instituto Ballonti de Portugalete organizan sesións de meditación e respiración para os alumnos de ESO e Bacharelato, e unha vez por semana teñen unha hora de descanso chamada Pausa para relaxarse e facer exercicios. No instituto Zorroza de Bilbao tamén se realizan sesións de ioga para os alumnos de ESO, e os profesores teñen un momento para respirar e meditar durante o descanso.

Coñezo eses casos, porque coñezo máis o mundo da ESO, fun profesor de ESO durante moitos anos, pero en Educación Infantil e Primaria faise máis, e hai unha chea de profesores que fan ioga no tempo libre e que levan a clase aos que alí estudan. Acabo de realizar unhas sesións de formación para o profesorado de Educación Infantil e Primaria no colexio Talaia de Hondarribia e hei visto que moitos xa saben que na aula teñen unha chea de exercicios e utilízanos, que tamén teñen material para facer ioga cos nenos. Como dixen, fano de maneira voluntaria. Eu mesmo ofrecín formación pola miña conta aos centros da comarca na que vivo, en base ao que aprendín co profesor Kavi Fernández, pero desde a administración ou desde o Berritzegune non hai formulación xeral.

Falta facer unha formulación xeral a nivel educativo?

Creo que chegará tarde ou cedo. E poida que non se chame ioga, non importa, pero chegaremos a normalizar os exercicios para traballar o corpo, a respiración, a relaxación… porque hai moita necesidade e si non estala por aquí ou por alá.

Para os adultos tamén deberiamos sistematizar as sesións de ioga nos centros de traballo?

Hai moita experiencia de compañeiros que se xuntan para facer ioga ao principio ou ao final da actividade laboral. Exporíao como unha opción a difundir, non sistematizarlo como vostede di, porque o ioga non ten por que ser para todos: hai artes marciais, pintar, outras posibilidades de relaxarse... Tamén no ioga hai moitas clases: máis tranquilas, máis meditivas, máis activas, máis dinámicas… Que che gusta e que che fai bo? Descubrir iso é o camiño.