Unha araña, moi viva, cravou a rede no bosque. A árbore solta a folla morta e queda atrapado na rede. Un raio de sol ilumina a folla, e a caricia do vento pon a bailar a folla. A vida sostén a morte nun baile suave e luminoso, doce e fermoso.

Non pasou tanto tempo desde que morriamos en casa, vixiados polos de casa e respirabamos o último día entre os de casa. Non pasou tanto desde que se velaba en casa, desde que se choraba en casa e despedíase por última vez do defunto. Un dos volumes do Atlas etnográfico do País Vasco de Labayru (Momentos da morte no País Vasco) recolle os costumes que existiron ao redor da morte. Trátase dun traballo de campo realizado en 85 pobos, de sete territorios, dirixido por José Miguel de Barandiaran e Ander Manterola. Numerosos investigadores participaron na elaboración do libro. Trátase dun traballo profundo e longo que se divide en tres partes principais: os preparativos previos á morte; a agonía asociada á morte, a morte, o paso a través da morte ou as cousas relacionadas co destino da alma; e os post mortem, como se expresaba o duelo nas casas, como se realizaba a notificación da morte, como se envenenaba o morto...

O libro recolle, sobre todo, información relacionada cos ritos da igrexa católica, e desde que a sociedade lle deu as costas, quedamos orfos dos instrumentos para tratar a morte con dignidade. Morremos en hospitais, moitas veces rodeados de descoñecidos ou sós, despedimos a familiares e amigos en velorios fríos que están fóra do pobo, e en moitos casos non hai un saúdo colectivo axeitado. Gardamos e comemos as bágoas, só con duelos individuais.

Á marxe dun modelo que xa non nos vale, a creación de novas formas pode ser máis difícil do que se pensa –salvo excepcións, en Eibar fanse os funerais civís desde hai tempo, por exemplo–, pero tamén pode ser unha oportunidade única para traballar a creación. Vouche a lanzar algunhas das preguntas que nos fixeron na miña formación con Gemma Polo e Sophia Style: como queres morrer? Que tes que facer para preparar esta última viaxe? Quen es ti? Cales son os teus medos? Que enterro é o teu?

As preguntas anteriores fixéronme lembrar a morte da miña avoa. Foi a primeira morte que vin directamente. A curmá da nai veu de Oñati para dicir adeus á avoa e facernos compañía. Non tiña fame aínda, e fixen unha tortilla para cada un, coma se non deixáseme enganar. Compartimos os nosos recordos da avoa entre risas e choros, ata que escureceu. A miña nai meteuse na cama e a min durmiume rápido. Durmía entón na cama de á beira da miña avoa. A nosa curmá sentou no banco e permaneceu esperta durante as próximas horas. De súpeto, algo me espertou. A miña nai estaba no dormitorio. A nosa curmá tamén seguía alí. Mirei á miña nai e tomeina da man. Respirou os dous últimos chanzos e acabouse. Nada cambiou, pero todo cambiou. Dores deixounos tristeza e baleiro cando se foi, pero lembramos con agarimo ese momento. Foi acompañada dos que amabamos, nun ambiente cálido, tranquilo.

As comunidades ligadas á terra saben que a morte é un cambio, é dicir, que máis mortes é sinónimo de vida que antonimo. Estes colectivos integran a morte como parte da vida a través de historias e ritos e accións herdadas da tradición oral. No libro My life on the road (A miña vida na estrada) da activista feminista Gloria Steinem dise así: “Non é de estrañar que a historia oral sexa máis rigorosa que a escrita. O primeiro cóntano moitas persoas que o viviron e o segundo escribírono unhas poucas persoas que non tiveron esa experiencia”.

Mirade o que lle pasa ao avó do meu avó (Txo eta Txalaparta, 2022). O avó e a neta Gloria acoden á praia todos os días. O ancián perde cada día as súas habilidades, deixándoas na praia: forza, flexibilidade, vista, axilidade, oído, memoria… Iso non o sabe Gloria. Con todo, debido á súa avanzada idade, decidiu deixar de ir á praia co seu avó.

Un día, o seu avó, unha persoa cun gran sentido do humor, morre riseiro, rodeado dos seus seres queridos. Gloria, máis tarde, comeza a ir á praia co seu irmán pequeno, onde atopa a todos os que deixou o seu avó: dentes, vista, axilidade, forza… Con humor, a escritora Glòria Granell Barbera achega unha idea simple pero profunda sobre a vida e a morte. O autor consegue traer tradición oral e ciclismo, cunha proposta moderna e orixinal.

Relixión, filosofía, ciencia, antropoloxía, bioloxía, medicamento... En todas as disciplinas a xente tentou explicar que é a morte. Pero, desde o punto de vista en que se lle mira, sempre falta algo. A morte ten esa cousa que lle dá un aire de misterio. Pregunteime si a disciplina que mellor explica a morte non é a literatura: unha cucharada de realidade, cen mililitros de ficción, ben mesturada e vulgar! Un pouco de verosimilitud sobe ao nivel simbólico e a maxia: xorden máis preguntas sen resposta. Non é iso a morte?