A miúdo asociamos os cemiterios con películas de terror. Catro paredes grises con once fosas grises, portas metálicas e cruces de metal. Tamén veremos flores que dan un pouco de cor á contorna, pero tamén os recunchos que se tomaron polas zarzas. Non, en xeral non nos fan sentirnos cómodos. Ademais, cada vez son máis os cidadáns que deciden incinerar o seu cadáver e esparcir as súas cinzas polo mar ou pola montaña. Así, os cemiterios municipais deben recuperar a súa “función”, “responder os cambios que se producen na sociedade e ofrecer un servizo de calidade”. Nere Erkiaga, de Lekeitio, ten estudos de tanatología e é membro do proxecto Hil Arte Bizi, que impulsou o proceso que se desenvolve en Antzuola. “A sociedade actual oculta a morte, temos un medo patolóxico e vivímola como algo persoal”, cóntanos, cando tamén ten unha influencia notable no colectivo. “Temos moitas carencias ao redor da morte, empezando pola base”, afirma, aludindo ás consecuencias da súa silenciamiento. Fálanos de moitas cuestións que nos afectan máis aló do cemiterio, como os cambios que podemos impulsar como suxeitos políticos. “Para empoderarnos en temas relacionados coa morte, como cidadanía e como comunidade, énos imprescindible traballar en todos os ámbitos, xa sexan residencias de anciáns, centros de saúde, concellos, barrios ou centros educativos”.

É inútil que nos escondamos en silencio. É máis, en opinión de Erkiaga, “a ignorancia xera moitas situacións inhumanas, fanse barbaridades, non se mostran...”. Despois de falar moito de coidados paliativos pediátricos ou da realidade dos hospitais, díxonos que coñecer a lexislación é fundamental, saber cales son os dereitos que temos, para poder tomar decisións pola nosa conta, xa que podemos facer máis do que pensamos. Os concellos, por exemplo, teñen moitas competencias relacionadas coa morte, pero apenas sabemos nada delas. Por exemplo, aínda que algúns cemiterios pertencen á Igrexa ou son privados, a maioría están en mans dos concellos, que son públicos, mesmo polo que se denomina "cemiterio". O proceso de reflexión que se levou a cabo en Antzuola ten o obxectivo de influír niso, pondo a disposición do Concello unha longa lista de ideas para que poida servir de base se decide pór en marcha un proxecto relacionado co cemiterio. A necesidade é que os cemiterios non se desenvolveron e adaptado co paso do tempo como outros servizos públicos, mantéñense similares desde fai máis de cen anos, aínda que a sociedade está a cambiar constantemente.

Quen é o propietario dos cemiterios? Quen dos tanatorios? Como son? Onde están situados? Quen os coida? Como son os panteóns? Como son os columbarios para as cinzas? Hai algún sitio digno no cemiterio para saudar aos mortos? E no Tanatorio? E no espazo público, para facer actos civís? Hai empregados municipais que recibiron formación sobre o tema, que van axudar aos seus familiares, que queren organizar calquera cousa? Como evolucionaron as empresas funerarias? Como son os servizos e tarifas que ofrecen? A partir de xaneiro de 2023, a cidadanía mantivo un diálogo ao redor de once e unhas preguntas. Conclúen que o cemiterio ten dúas funcións. Por unha banda, práctico como espazo para cadáveres, restos e cinzas. Doutra banda, simbólico, porque nel lémbranse e homenaxean a quen amamos. Creremos ou non en deuses, ceos, renacementos, espíritos ou o que sexa, pero cando alguén morre, o sentimento de amor será sempre, no medio da emoción turbulenta.

Ocultar a realidade

Esta función simbólica ten unha gran forza entre os nenos. Eles foron algúns dos principais protagonistas do proceso de reflexión, na liña do labor que se está levando a cabo na Herri Eskola ao redor da morte desde a década de 1980. Fai uns dous anos, por exemplo, cando os nenos de tres ou catro anos aprendían sobre o nacemento, xurdiu o tema da morte –os nenos contaron experiencias próximas– e máis tarde unha nai falou da morte perinatal –os nenos que morren no embarazo ou no recentemente nado–. “No colexio a morte está moi presente, é parte da vida, van da man, a calquera lle pode pasar en calquera momento”, cóntanos a profesora Josune Jiménez. O tema foi abordado “con naturalidade” en Antzuola, traballando en clase as vivencias dos nenos nas súas propias carnes: a morte da avoa, o tío, o can de casa ou os peixes que teñen na escola.

Precisamente, a Escola Pública de Antzuola recibiu en decembro do ano pasado o recoñecemento da iniciativa Máis Gara “por traballar a pedagoxía do duelo e a morte durante varios anos”. Creado polas asociacións Hil Argi e Bizipoza, o proxecto ten como obxectivo que a morte e a morte de nenos e nenas vívanse “con naturalidade e humanidade”. “Costa falar das nosas propias vivencias ou da morte da persoa que máis amamos”, dicía a directora da Herri Eskola, Silvia Ezpeleta, cando recibiron o recoñecemento de Gehiago Gara. Ademais, moitos profesores non están preparados para traballar o tema, e algúns prefiren ocultar a realidade. En palabras de Ezpeleta, cando a realidade se esconde non se permite a nenos e mozos “facer máis consciente e humana a propia vida”. É dicir, “pechamos as portas a expresar e traballar preguntas, inquietudes e medos”.

O informe recolle, por tanto, aos mozos de entre 12 e 13 anos, así como aos nenos de entre 3 e 4 anos, que traballarán sobre os cemiterios.

“O cemiterio é moi gris”

Un día os nenos saíron ao cemiterio e ao volver á escola comentaron, entre outras cousas, que era gris, sucio (bolsas de plástico e flores no solo, cristais rotos...) e que dentro dunha porta rota víanse os ósos. E que necesita máis cores, moitas árbores, debuxos máis bonitos nas paredes, música, un gran corazón na entrada principal –porque os mortos están no corazón–, mesas e cadeiras para comer pasteis, tumbas para animais, un bonito sitio para cinzas, etc. Na presentación do informe, Erkiaga dixo que o cemiterio necesita unha piscina e que, ao parecer, os nenos de Antzuola levan tempo pedindo a piscina, segundo explicou Erkiaga entre risas.

Os mozos de 12-13 anos opinan que o cemiterio non é agradable; ao preguntar por que, mencionaron o “medo á morte” e algúns falaron de espíritos. Segundo eles tamén necesita máis cor, máis claridade, música... E que haxa alí unha persoa que coide do cemiterio e das tumbas, que limpará e arranxará as fosas, que poña as flores ben arranxadas, que elimine as malas herbas... Precisamente, as mulleres da igrexa que participaron no proceso de reflexión tamén trouxeron a colación o tema do coidado: “Quen coidará dos mortos? Se ninguén vai despois deles ao cemiterio, para que estar alí?”.

Afrontar a privatización

O informe recolle un gran número de ideas propostas polos adultos. Entre elas: o cemiterio debe ser un lugar para toda a cidadanía, independentemente da súa orixe, ideoloxía, crenza/relixión ou clase; o concello debe ser consciente do servizo público e afrontar o risco de privatización; ademais, debe ter en conta os gastos de manutención; ser un espazo natural ou un parque para poder moverse entre as fosas; ter unha estética máis neutra, non detectar quen é máis rico e quen máis pobre con ese concurso;

“Cando a despedida a dirixe unha empresa ou unha persoa allea, pode quedar moi fría e pérdese a intimidade”, podemos ler no informe. Na presentación participaron cinco persoas: Nere Erkiaga, a profesora Josune Jiménez, a alcaldesa de Antzuola Olatz Lezeta, Andere Ormazabal, membro do grupo de investigación Parte Hartuz da UPV/EHU que dinamizou o proceso, e a alcaldesa de Oiartzun, Joana Mendiburu, falaron sobre a experiencia do velorio público da UPV/EHU ao redor da morte. En palabras de Ormazabal, “neste ámbito tamén prevaleceu a lóxica de mercado, e procesos como o de Antzuola son importantes para facer fronte á tendencia privatizadora, para concienciar e mobilizar ao concello e á cidadanía como suxeitos políticos”.

No proceso de reflexión hase visto que os concellos deberían dar unha resposta. “Teremos que analizar que se pode facer a curto e a longo prazo, porque non lle demos moitas voltas”, di a alcaldesa de Antzuola, Olatz Lezeta: “A morte tócanos a todos, queira ou non, vainos a chegar a todos. O cemiterio ten que estar ao alcance de todos, polo si ou polo non é da Igrexa; todos temos que estar cómodos nel, tanto os mortos como os vivos”.

--------------------------------------------

Tanatorio público de Oiartzun

Garantir a publicidade dos servizos relacionados coa morte foi unha das moitas peticións cidadás de Antzuola, e dentro dela, crear tanatorios ou velorios públicos e de libre uso, para que non sexan devorados polas grandes empresas que ofrecen servizos funerarios. Así, o acto de presentación do proceso de reflexión contou coa presenza da alcaldesa de Oiartzun, Joana Mendiburu, que falou sobre o tanatorio público no que cumpriu trece anos.

Os estudos de mercado din que dentro dun tempo a maioría da poboación non vai realizar velas, en gran medida polo comportamento das empresas que prestan o servizo. “Se non queremos entrar na lóxica de mercado, se non queremos ser fieis ao xogo das grandes empresas, os concellos terán que intervir e crear velorios de libre uso, por exemplo”, sinala Mendiburu. O de Oiartzun era “pequeno e escuro” ata que en 2011 fíxose novo. Naquela época ambas as empresas comprometéronse a facerse co servizo, pero finalmente o Concello decidiu asumilo. O funcionamento é simple. Os cidadáns que queiran utilizar o tanatorio chaman á Policía Municipal –calquera día e hora-, collen as chaves e deciden o horario de apertura –até un máximo de 48 horas–. O uso do tanatorio durante dous días custa 170 euros, barato para cando estamos afeitos. “É un bonito lugar para despedir á xente, nos arredores do campo e á altura das Penas de Aia”. A localización é de gran beleza se se compara cos pavillóns grises sen alma que hai nos polígonos industriais.

“A morte foi un péndulo na evolución da sociedade”, dicía Nere Erkiaga nunha entrevista publicada por Goierriko Hitza (28-06-2024). “No pasado, a Igrexa controlaba o tema e xeraba un enorme medo. Agora movémonos/movémosnos ao outro extremo. Apenas se menciona, e levamos a morte a polígonos industriais; volvémonos incapaces”.