Os utopianos do libro Utopía de Tomás Moro amaban lelo. A boa educación das letras leváralles a comezar na infancia e a proseguir a súa vida adulta sen que ninguén lles ordenase nada, lendo e aprendendo e lendo máis. Imaxinade o tempo dedicado a iso polo mero pracer de ilustralo. A este capricho dos adentros da illa de Utopía chámaselle hoxe lifelong learning e aos soños utopía, en minúsculas.

A partir da illa “ningún lugar” e, de paso, tamén “un bo lugar”, escribiuse unha esmorga de utopías e non todas, por sorte, segundo unha inefable comprensión da utopía tan habitual. E é que moitos proxectos educativos críticos que se deron para revolucionar o statu quo da época e as formas de dominación de todo tipo, que actuaron de maneira factible e axitadora, deixáronnos unha utopía.

A cuestión é que, neste arranque dun brillante curso escolar, convén saber que a educación pública e gratuíta non era máis que unha utopía, que foi recollida polo Manifesto Comunista. E que para Clara Zetkin a educación podía ser unha liberación e a escola unha revolución, e por tanto unha feroz defensa das gardarías laicas. E Aleksandra Kollontai, que anos antes se atreveu a dar a utopía do crecemento colectivo dos nenos, tivo unha das súas primeiras preocupacións políticas: organizar unha rede social profesionalizada para o coidado dos nenos das mulleres traballadoras. E Nadezhda Krupskaia puxo en marcha a utopía dunha nova escola que transformaría os coñecementos en destrezas e en accións.

Supoñamos que a utopía é unha proposta armoniosa para vivir en niveis máis altos de xustiza social, igualdade e liberdade. E supoñamos que, contrariamente á escola que pretende reproducir o estado das cousas impostas, a quen busca a emancipación das persoas, das culturas e dos pobos dicímoslle educación, que é capaz de camiñar xunto coa natureza, que é divertida e creativa, que fai pedagoxía do coidado, que non ten vergoña de repousar as pernas na conciencia de clase, que non quere domesticar os corpos segundo a norma patriarcal burguesa. En definitiva, ao que fai fronte ao saco de opresión que cada época trae consigo, nós dicimos utopía educativa; hezitopía.

Os alumnos do pobo italiano de Barbiana dicían que, nesas cartas a unha mestra anónima, o consolo máis fácil é ler a historia como un destino e, pola contra, nas claves políticas é realmente inquietante. Pois con pedagoxía o mesmo. E sabemos que facer unha pedagoxía perturbadora e politicamente crítica é ir máis aló da falacia da neutralidade educativa, tamén é posible debuxar novos camiños con xiz no solo do patio e atreverse a pasear por eles. Houbo alguén que o tentou con máis rapidez que nós. Hoxe non parecería que son os mellores tempos para as utopías educativas, con todo, necesitámolas, si non como nunca, si, seguramente tanto como sempre. Hoxe necesitamos novos soños para a escola, que se materializarán en forma de viveiro, asemblea, creación cultural, opinión crítica, lectura, organización, mirada nova, diálogo, dereitos e coidado mutuo.

En 1952 Ruth Krauss puxo en marcha todo tipo de preguntas que permitiron aos nenos e nenas de Educación Infantil da escola Rowayton dar a coñecer a súa visión do mundo, e despois trouxo as respostas a un libro atrevido e utópico para a época. Os que lle dixeron do mundo e por medio dos reloxos, como conclusión deste día, son: “É o mundo para que poidamos levantarnos sobre el”; “É un reloxo para ouvir como fai o tic tac”.

Pois, por certo, xente instruída, esperamos o pasado que está a piques de chegar. Tic tac, tic tac...