Vostede é quen fixo a foto? Ano 1959...
Si, xa teño outro que son eu! Está colgado da parede da súa casa. Con todo, Peillen escribiu 1959, pero eu tiña 13 anos. Era aínda un raparigo! Esa fotografía está feita en 1967 e estou seguro, en concreto, de que nese retrato levo posto os pantalóns do exército. E supoño que o día era o 5 de setembro, porque entón se abría o junco. Pola contra, non era lícito extraer as armas. Matamos o oso, pero non era libre nin morrer. Dous anos antes, si, era libre. Fixemos unha batida, querendo matar o oso, pero non capturamos o animal e, por tanto, non puidemos matalo. Pero o oso estaba sempre aí, no pobo, e matara varias ovellas ao seu pastor, e non poucas.

Pero, como vostede dixo, matar a un oso non era libre...
Non era libre, non era así, senón que chegaba o garda forestal e dicía que os cans mataban as ovellas, que alí non había osos. Pero o pastor dixo que non. El sabíao! “Xa verás que non hai un can, pero si un oso”, como dicía ao garda forestal. E produciuse unha batida e o oso foi asasinado. Tela nesa foto. Johañe Goien botou a ese oso.

A batida “fíxose”, “matárono”... pero ti tamén estabas alí!
Si, é verdade, eu tamén estaba alí. O pastor sabía que era un oso, estaba seguro, e as ovellas tamén estaban mortas. Entón, cando se abriu o junco, reunimos aos nosos amigos. Nin sequera sei como os chamamos, porque entón o teléfono non era nada, pero polo menos reunímonos os amigos. Catro deses amigos están na foto, quizá haxa outro ou dúas. Con todo, non eramos moitos, moitos. Johañe Goien sabía onde estaba o oso e dixo: “Eu irei por alí e si fallo, vostedes atoparano por esoutro lado”. E así. Pero Johañe non fallaba. Pun! Pun! Disparou e matou o oso. Alén, cando chegou o garda forestal, Johañe dixo: “Este é o teu can!”. Ja, ja!

O garda forestal non estaría contento...
Non, non estaba contento, e quería torturarnos, castigarnos. Pero cando o oso morreu, o alcalde estaba connosco! E Johañe [Goien] tamén era conselleiro no pobo! Nese potret están Jean-Pierre Antxoldi, que asinaba Vidalaine, e Jean Xutahandi... Entre eles arrastrouse o asunto, e ninguén fora vítima da maldición. Agora xa non sería posible matar o oso, nin librarse sen castigo! Agora teriamos cárcere! En canto ao oso, no mes actual [agorrila] o oso ten 40 ovellas mortas en Echón [Huesca]. Matou a uns e fixo baixar a outros. E na Pedra de San Martín tamén ten tres meses e fáltalle dez.

Ademais, estades seguros do día en que matastes o oso.
Aquel ano era cando cheguei a casa do exército. Cheguei ao vinte anos e marcheime ao exército! Primeiro estiven en Pau durante seis meses, e logo no centro de Francia, no departamento de Creus, nA Courtine [Occitania]. A guerra de Alxeria (1954-62) terminou, de aí foron os nosos xefes. Non nos queriamos, pero as cousas eran así! Pasei alí dezaseis meses e libreime do exército. Aquel ano matamos o oso...

Que aprendeu no exército?
Respecto, hai que respectalo. Agora os mozos non teñen aquilo. Había respecto e vergoña [medo] tamén! Si non, estaba no cárcere! Unha vez, durante un tempo, estiveches no cárcere. Estaba de vacacións e non era bastante temperán para vir onde tiña que ir. Cheguei tarde, e, aínda!, ao hoyo. Tiña vostede que estar alí un pouco.

Pola contra, fixo vostede a vida aquí?
Si, toda a vida aquí, nesta mesma casa [Elixaltia] e sempre traballando. Cando eramos nenos, aquí había traballo. Faciamos un pouco de pelota, con todo. Eramos moitos amigos no pobo, moitos. En todas as familias había dúas ou tres fillos. Ou máis. Estabamos na escola, eramos 30 nenos! Agora non hai escola aquí, pero entón si, na Xenta [barrio de Santa Grazi] e no Kasernan [barrio de á beira]. Había 60 nenos no cuartel! Había entón dúas escolas en Santa Grazi!

Hoxe en día, cantos nenos hai no pobo?
Cinco ou seis nenos... Hai poucos campesiños por aquí, os mozos foron de aquí cara alá a traballar, pero tamén volven. Aquí quéreno. Agora, os mozos traballan non lonxe. A maioría, en Zuberoa. Hai talleres en Atharratze, Maule, Oloro... e aquí están os mozos. Antes ían a París ou a Bordeus... Os nosos antepasados dirixíanse a América! Os meus tíos, irmáns do meu pai, fóronse a Arxentina! De alí o exército trasladouse a París. Aquí non había moito que facer, e a xente de aquí foise a París. Agora non. Hai dous anos, ou máis ou menos, que a xente ten traballo, sexa técnica, estea en banca... En Oloro hai industria aeroespacial, hai hospital, e a xente pode aprender e traballar alí. Tamén hai algúns aquí. Non moito, pero si o son.

Volvendo ao teu tempo, como era a escola? E o ubre?
Era unha escoba! Cando estabamos na escola non era libre falar en eúscaro, falar! Fóra da escola falabamos en eúscaro, pero dentro da escola non. Había un pequeno papel para pasar ao que falaba en eúscaro. E si era o sábado pola noite, era unha maldición: Je ne parlerai pas en basque, ce mon devoir debería copiar 50 veces. “Non falarei euskera, é a miña obrigación”. E, seguramente, eu tamén cumprín a punición! E o meu irmán maior tamén. Tiña catro anos máis que eu, pero para el a punción era o mesmo. Logo foise ao colexio, estudou e meteuse na banca en Hazparne.

E ti, fuches ao colexio?
Si. Era unha escola do pobo de 5 a 14 anos. Aos 14 anos fun ao colexio coa escola de labradores de Maule e coa certificación dos estudos. Bixta Eder. Alí coñecín as ubres vascas. Eran curas e pelotaris mesmo coa sotana! Alí coñecín a Xarrito, e a outro, oroi naiz, Etxeberria... Foi entón cando o vasco empezou a acelerar un pouco. Entón comezou tamén ETA. Había un movemento rápido e tamén había moitos sacerdotes. Roger Idiart, Junes Casenave. Un era [Idiart] máis rápido; o outro [Casenave], máis silencioso. Pero os dous eran verdadeiramente vascos... Fixen tres anos [1960-63] no colexio Berrogaine-Larüntze de Maule, onde estudei agricultura. Logo traballei en casa.

Que me di do contrabando de aquí?
Pero aquí o contrabando era pouco! Viño, un pouco de Ricard, un moscatel... Ese era o contrabando de aquí! Levábana de Isaba a Belagua, e nós levabámola ás costas. Ás costas, dacabalo, a burros... Tamén había veu aquí, e Ricard, pero caro! Tres pintas facían o prezo dun de aquí! O contrabando que faciamos sobre a noite. Separabámonos de alí e empregabamos catro ou cinco horas no camiño. Así adoitabamos facer a segunda, en tres días, até despois. En tempos dos nosos pais, facían o contrabando do ron. Eu non coñecía ao ron. Traían ron na vejiga. Sabe vostede que é un odre?... Había uns vinte e dous litros de salvado.

Refírese vostede á época anterior ou posterior á da partida do exército?
Antes de irme, fixen un pouquiño antes dos 20 anos. Logo tamén, pero dixen, o noso contrabando era pouco, facíao moita xente! Non podía saír á vida. É certo que tamén había verdadeiros contrabandistas. Atravesaban dacabalo e ovellas dun lado a outro. E en tempos de guerra... e seguro que pasaban as xentes.
Creo que lin a Junes [Casenave] que aquí tamén pasaron os xudeus, de Santa Graza a Navarra...
Isto pode suceder en 1945, antes de que naza! Pero coñecín ás persoas que fixeron ese traballo, os passeurs [mugalaris]. Logo acabouse o contrabando... Non sei si terminou algunha vez! Ja, ja! Sempre hai cabalos e ovellas ou... Pero hai moito tempo que o viño se consumiu. Antes, na Pedra de San Martín, había aduana e os duaniers quitábanche a carga. Permitíase unha ou dúas botellas, libre, pero máis nada que ela.

Recolliades peles de animais...
Marta de Alba [Marta]. Eu non tiña marta, non a coñecía. Os meus antepasados si o fixeron. O meu pai, si. A pel era cara, claro. Venda a marta e compre coa súa recompensa os pantalóns e os pantalóns! Así lles ouvía dicir que eran vellos. Xa non hai juncos de martha; non hai que facer diñeiro, prefecto. Sempre hai xabaril, corzo e outras cousas polo estilo, pero só para comer cos amigos.

Anbroxi Burguburu Irigarai, fundada en 1946 en Urdatx, agricultor, hostaleiro...
Urdatx é o nome antigo do noso pobo. Eu non coñecín ese nome. Cando entrou o santo, Urdatx tomou o seu nome, e así é Santa Grazi desde hai moito tempo. Fun agricultor toda a miña vida, aínda sigo sendo agricultor, pero como era o noso pequeno cultivo, fixen o refuxio para entrar no turismo, porque chegaban moitos turistas. Agora tamén hai xente, pero hai uns anos os euskaldunes xa viñan aquí. O euskaldun reduciuse considerablemente. Antes viñan máis [os vascos], por Pascua. Chegaban de Gipuzkoa, Bizkaia, Navarra... Nós, durante un ano, unha semana santa, refuxiarámonos/refuxiarámosnos en todo! Iso reduciuse moito. Sen os vascos hai españois, cataláns, galegos, algúns de Madrid, e así.

* * * *

Adrenalina

“[O oso saíu libre de morrer] O labrador de Santa Grazi Jean Xutahandi-Elgoibar. En 1968, lanzou un golpe de escopeta ao animal que cruzou nunha zona de barrancos entre as foces de Kakueta e Ehüjarre. Tamén este oso, sen nome, atopouse cara a cara na senda de Artzpasia. Polo momento, matar os osos era unha actividade ilegal en Francia. Os cazadores sabían que podían ter penas gordas, pero a forza da adrenalina atávica que vertía nas veas deste tipo de caza era maior”. (Itxaro Borda, A sombra do oso nos Pireneos, idazleak.eus).

Maddi Hardoi

“Si, coñecín a Maddi Hardoi. Era unha muller discreta. Non falaba moito, calado. No libro [Animismo en Zuberoa] hei visto que entrevistou a Peillen, que contou historias antigas, e así. Pero, se non, Maddi non saía da casa demasiado Ñañe. Era o seu marido da vella Hardoi, pero el nacera na casa Xanbra”.

Agricultor simple

“De aquí era Junes Xuburu, da casa Iriarte, cantante intelixente. E máis rápido é o Askazi Bordaleku de Junes! De aquí, Junes Casenave, da casa Harigile, no cartel Kalla, gran pastoral. Aquí viviu durante un tempo Txomin Peillen, na casa Ibarburu, escritor... Ten vostede fama! Anbroxi non, Anbroxi é un simple labrador que viviu aquí”.

ÚLTIMA PALABRA

Santa Grazi, en
1960 había 600 habitantes en Santa Grazi. En 2021 non eran 200. En Burgui, no barrio central do pobo, unha vintena de campesiños, vinte casas rurais, cinco aloxamentos... e vinte e catro vivendas secundarias, das cales os de Bordeus ou Landas son os propietarios máis importantes.