Na década de 1980 escribíronse novas políticas agrarias e os pequenos baserritarras empezaron a desaparecer. Vostedes, en cambio, crearon unha cooperativa baseada na agricultura extensiva.
Eramos uns mozos que queriamos dedicarnos á agricultura, pero tiñamos claro que o que faciamos venderiámolo directamente.
Entón xurdiron as grandes fábricas de leite e a alternativa que se ofrecían era a venda de leite.

Si, pero había baserritarras que vendían directamente leite. Baixaban a Gernika coas cantinas e a cada comprador entregábanlle ao seu barco o que necesitaban. En canto ás condicións de saúde, viamos que non era o camiño das cantinas, e empezamos a vender leite en bolsas de plástico. Crendo avanzar, retrocedemos! Co tempo, quitamos o plástico e vendemos o leite en botellas de cristal. Logo recollemos as botellas para reutilizalas.

Tivestes a cooperativa desde o principio?
De filosofía si. Con todo, segundo a lei de entón, para ser cooperativa necesitábanse polo menos seis socios, e non eramos tantos. En canto ao funcionamento, nós sempre traballamos todos xuntos sen status: non tivemos xefes. Aquí todos fomos iguais.

Conseguistes manter esta filosofía?
Dos que estivemos ao principio polas circunstancias da vida, Jon Barainka, Saskel, e eu quedámonos até agora. Pasou moita xente por Bizkaigane, pero trasladamos a nosa filosofía desde o vello pavillón até o novo. Unha vez chegados a unha idade, dábanos pena abandonar o que aguantamos durante 40 anos, e empezamos a pensar en como facer a substitución xeneracional. Os alumnos viñeron de Derio, Fraisoro ou Artzai Eskola a facer prácticas, e algúns se quedaron aquí traballando. Tamén estaba aquí connosco un sobriño de Saskel e Leire que vivía no pobo. É un biólogo de feito, pero aquí estaba e está. Nós traballamos un proxecto durante 40 anos, e démoslles iso, porque algunha vez nos imos a matar!

Achegan ideas para a agricultura extensiva ou é intensivo o que se transmite?
Durante moitos anos, tanto nas escolas agrarias como na administración, só demostrouse un camiño intensivo. Viñan de Derio coa idea da hidroponía, os da Escola de Pastores pensando nos pavillóns de 400-500 ovellas e aprendendo a explotar as vacas de forma intensiva. Agora, eu creo que os alumnos din que iso non é o que eles queren facer.

Custounos moito ver os riscos do intensivo en xeral?
Empezamos en Bizkaigane e pronto entramos no Mercado Común Europeo. Até entón, naturalmente, aquí había vacas nos caseríos, pero como moito eran granxas de quince eguas. A lexislación europea cambiouno todo. Recorreuse a unha única produción: leite, carne ou verduras. Nesa época, o sindicato EHNE organizou unha viaxe para coñecer as consecuencias da agricultura intensiva. Estivemos en Bretaña, Alemaña e Bélxica. Vimos que os pequenos caseríos perdíanse, os pequenos matadoiros desaparecían, a terra estaba contaminada… entón por primeira vez vin a agricultura ecolóxica. Á volta desta viaxe continuabamos sen definir completamente o que queriamos facer, pero trouxemos claro que non queriamos facer.

Até entón non facían ecolóxico?
Eu creo que hai dous tipos de agricultura: a lóxica e a que non ten lóxica. Nós, sen saber moito, mantivemos a lóxica. Entón non había pensos ecolóxicos, pero nós sempre andamos as vacas polos pastos, por exemplo. Decidimos non utilizar abonos químicos nas pradarías. Para que? Antes de nacer nós xa había pradarías e non botábaselles. Despois, estivemos en Álava e Navarra buscando produtores de cereais, e aí atopámonos con Alfredo, en Álava. Cos anos, tanto nós como el conseguimos a certificación ecolóxica e fomos diversificando, pero a nosa lóxica foi facer agricultura sostible desde o principio.

O tempo deuvos a razón?A
agricultura intensiva non é boa nin para a sociedade nin para a saúde: rebentar a vaca durante dous anos, esgotar a terra… e todo iso para que? Para facer cada vez peor a comida? Non ten sentido. A Administración, tanto a europea como a de aquí, sábeo, pero a agroindustria e os agroquímicos teñen moito diñeiro en movemento.

Neses 40 anos, en que se nota vostede que o sector cambiou?
Agora somos unha minoría, pero os mozos que se instalan no caserío nos últimos anos van cada vez máis á extension. Quizais, si vas a Navarra, a Álava… os cereais produtivos estarán intensivos, pero en xeral, cada vez veñen máis ao ecolóxico e ao extensivo. A cuestión é que a Administración non fixo unha aposta real. Repártense subvencións, pero as que se dan ao intensivo, por exemplo, aliméntanse case por completo da agroquímica. Non hai interese en apostar por un modelo extensivo. Fai 40 anos tomáronnos por tolos, pero tamén antes de nós había ovellas e vacas e non existía tal dependencia das grandes empresas de pensos ou dos medicamentos.

Fostes un exemplo para moitos mozos da zona.
Eu creo que nisto os dianteiros foron os nosos predecesores. Nós sacamos o traballo de casa. En lugar de traballar en parella ou en familia, creamos unha cooperativa. Isto facilita o traballo, a vida familiar e a substitución. Nós viamos que esta produción familiar era limitada. Si un enferma ou morre, acabouse. Por certo, todas as explotacións estaban a nome dos homes e o traballo facíano as mulleres.

É certo que no modelo anterior a substitución custaba, vostedes estano facendo agora.
Si, estámolo. Aquí hai media ducia de persoas para chegar a Bizkaigane. A sociedade cambiou, con todo. Nós empezamos a delimitar os horarios: uns traballan pola mañá e outros pola tarde. Non como faciamos nós, media xornada diaria: 12 horas (ja, ja). Moitos dos mozos que estiveron aquí dixéronnos que a responsabilidade do proxecto é demasiado grande.

Para vós tamén foi pesada a responsabilidade do proxecto?
Para nós non. É certo que traballamos moito, pero non seguimos o que o sistema nos dicía. Guiamos o noso traballo e a nosa vida. Coñecemos a moita xente que puxo 100 ó 200 vacas e agora están a desexar xubilarse. Viven a agricultura con desilusión e nós mantivemos a ilusión.

Tamén estivestes implicados no sindicato agrario.
Nós non fomos uns iluminados! Nós tivemos contacto co sindicato e vivimos os procesos que houberon no sindicato. Cando xurdiron, o modelo era único e pagábase o mesmo a un litro de leite que producía 1.000 litros ou 10 litros. O sistema capitalista arranxouno todo á súa maneira e empezou a pagar máis a quen producía máis litros. Que querían? Pois ben, no canto de ir a 100 caseríos para recoller 10.000 litros de leite, ir só a dez. E os pequenos caseríos afogáronse en beneficio das grandes explotacións. Tamén houbo debates entre nós. Os sindicatos tiveron que decidir que modelo apoiarían. Na confederación da EHNE, por exemplo, evitábase o debate. Nós non entendiamos defender ambos os modelos, e ao final saíu da Confederación Bizkaina de EHNE. Non todo se defende. Si vas a Gipuzkoa ou a Navarra, os sindicatos que están máis á esquerda ou máis á dereita defenden o mesmo: a agricultura intensiva. Non vexo ningún sentido.

Vostede cre que a esquerda, cando chegou ao poder, non soubo que facer coa agricultura?
Pensamos que somos de esquerda en ideoloxía, pero no día a día… A defensa do mesmo modelo agrícola por parte de ENBA e EHNE de Gipuzkoa di moito. No seu día debatemos si os que eramos de esquerda tiñamos que crear outro sindicato, pero EHNE de Bizkaia defende o que eu quero defender. Non necesito nada máis. Con todo, cando rompeu a confederación de EHNE, creamos o movemento Etxalde. Aí estamos EHNE Bizkaia, ELB e un grupo de baserritarras particulares.

Dada a situación actual, que nos falta para un cambio radical do modelo agrario?
A Administración ten que apostar por un modelo sostible, como o fixo até agora por un modelo intensivo. Hai que facilitar a terra aos mozos e axudar a quen ten que investir.

Falando da apropiación da terra, non temos un problema coa propiedade?
Si, non consideramos a terra como ferramenta de traballo. Houbo xente que preferiu introducir o piñeiro ou o eucalipto antes que deixar a terra a ninguén. Outros, con todo, non souberon que facer coa terra. A EHNE impulsou a creación dun banco de terra, pero coa garantía da administración. Ao final, si non tes garantida a terra a longo prazo, non podes realizar investimentos. As subvencións tamén se conceden polo feito de que a terra é a única terra e con ela unha xente complementa o seu salario. Agora ben, haberá que compensar doutra maneira as baixas xubilacións para que estes terreos sexan utilizados para o traballo.

No caso da venda directa, as feiras, polo menos na zona de aquí [en Busturialdea], están en declive. Que pasou?
O primeiro cambio que vimos foi cos grandes almacéns. Antes facíanse compras todos os días e nós vendiamos leite todos os días, pero cando empezaron os pasteurizados e os uperizados, a xente empezou a comprar para todo o mes. Daquela a lei europea trouxo aos desnatados, aos semidesnatados… e non vendiamos todo o leite que producimos todos os días. Tiñamos dúas opcións: ou vender ou diversificar á industria. Empezamos a facer queixo. Ao principio só fresco e xa varias clases de queixo. A medida que nos faciamos o queixo, tiñamos soro e para utilizalo empezamos a engordar os porcos. Primeiro para nós, para os socios, e hoxe en día vendemos chourizos. Unha cousa levounos á outra, sempre nunha cadea lóxica.

De verdade te vas a xubilar, Txiplas?
Sei que aquí non teño por que. Cando eu váiame Bizkaigane vai seguir e ten que seguir así. Sigo colaborando e trato de transmitir o que sei. Esta non é unha fábrica: “Voume e adeus”.

Para ti Bizkaigane foi moito máis que traballo.
Bizkaigane foi un alicerce importante no meu proxecto de vida. Fixemos o camiño de facer a agricultura que quixemos, fuximos da agricultura imposta polo sistema e construímos redes entre produtores e entre compradores e produtores.Tamén
construíu outras redes. Entre Jon Lopategi e a nosa xeración, vosa foi a primeira escola de bertsos de Gernika-Lumo.

A min sempre me gustou o verso, e ouvín que Jon Lopategi quería crear unha bertso-eskola en Gernika. Entón iamos ás escolas de bertsolaris, non os nenos. Nesa época empezamos á escola nocturna de AEK Saskel e eu, que fundamos a cooperativa. Unha vez no bar de Potin en Errigoiti viño Lopategi e un dos que andaba por AEK díxolle que había un mozo que cantaba bertsos en Errigoiti, e Lopategi díxome que se buscaba algúns dos meus poría a escola en marcha. Eu recollín o gando das montañas! Os Arriola [Alex, Damián e Josu Arriola], [José Luís] Obieta, Damián [Erdaide] de Okana, Javier Bidaburu, Txirri de Ereño… A primeira sesión realizámola en San Cristóbal de Forua.

Bizkaigane foi a túa vida e o bertsolarismo que foi?
O bertso sempre me gustou. Rima, golpe… Non sei de onde, pero sempre o tiven dentro. Na escola de bertsolaris pasabamos unha chea, logo saltamos á praza, ao campionato… sempre estiven a gusto.

Traballando ao aire libre , cantando bertsos na praza… pero tamén tiveches que estar á sombra durante uns anos.
Iso é! O nacionalismo recibímolo de casa, creo que en Euskal Herria, e pensaba que tiña que estar tamén aí. Tocoume o cárcere. De todos os xeitos, tiven a sorte de que algúns dos que me acompañaron cumpriron vinte e catro anos no interior e eu cinco e medio. Na época do cárcere tamén me axudaron os versos. Ter un bertso ou un pensamento estrafalario nunha situación desfavorable dá forzas.

Tamén cantei bertsos na Audiencia Nacional! Leváronme ao xuízo de Rosi Arana e pregunteille ao avogado se o que eu ía dicir podía cambiar algo. Sabes como o din nas películas de vaqueiros? “Terás un xuízo xusto e colgarémosche ao amencer”. Na Audiencia Nacional ocorre o mesmo: en canto xúlgase, a sentenza dítase. Entón pensei en contestar en verso, pero non só en responder. O verso tamén ten que servir para a crítica, e o xuíz que xulgaba a Arana deixou en liberdade a Ynestrillas un par de semanas antes. Terminei o verso: “Deberías liberar a Rosi e deter a Ynestrillas”. Que facer? Ao amencer colgaríannos da mesma maneira, pero alí estaba o xurado, o público e o tema do cárcere.

Algunha vez arrepentíchesche de ir á fábrica como moitos homes a principios da década de 1980 e de non levar unha vida máis normal?
Non, e diría que Saskela tampouco. Estivemos convencidos do que fixemos e nunca me arrepentín. Non creo que volva nacer, pero faría outra vez esta aposta. Cometemos erros, pero tamén erros. Se volvésemos empezar non cometeriamos os mesmos erros, pero fariamos outros.