Durante estas semanas puidéronse ver en Cádiz bonecos efémeros xigantes de deuses fenicios en Puertas de Terra, na praza de San Antonio e noutros lugares para reivindicar que a cidade está “orgullosa” do seu pasado. O Gadir antigo, o posterior Gades, hoxe Cádiz, tamén foi testemuña de fragmentos máis remotos da historia. Por exemplo, lembrarase que Cristóbal Colón organizou varias expedicións desde Cádiz a América despois da súa famosa viaxe de 1492, co fin de dilapidar ás súas xentes e os seus recursos?

Moitas veces, ao falar do xenocidio dos pobos orixinarios de América, pomos a lupa da historia nesa parte do Atlántico. O 12 de outubro énchesenos a boca para denunciar o Día da Hispanidade, pero seguimos falando cunha mirada deshumanizadora sobre “o outro”, a alteridad que conforman os indíxenas e os negros. Non hai loita antiracista si non se cuestiona o pasado colonialista e esclavista, din os amigos do colectivo Contrapunto Dekolonial de Vitoria-Gasteiz. Para iso, vémonos obrigados a mover unhas lupas meridianas e colocalas na metrópoli.

A bebedeira do pasado colonialista en Cádiz comezou no 1717. Ese ano a Coroa de Castela decidiu trasladar a Casa de Contratación das Indias a esta cidade desde Sevilla. Co impulso desta institución fundada no século XVI polos Reis Católicos para asegurar o monopolio do espolio americano, Cádiz converteuse nunha das principais cidadelas de Europa, unha megalópolis cultivada no mar e que reunía a decenas de miles de habitantes. Pero esta inmensidade tiña unha pequena trampa: un de cada seis habitantes era escravo.

A cidade de 10.000 escravos

Segundo cálculos do catedrático de historia Arturo Morgado, polo menos 10.000 escravos foron “bautizados” no século e medio en Cádiz, bañados con auga bendita e cun nome cristián que lles roubaba non só o seu corpo senón tamén a súa propia identidade, e vendéronse 17.000 en poxa. Moitos eran dálmatas e húngaros que os otománs levaran polo Mediterráneo, pero sobre todo aos africanos gustábanlles as elites da cidade como artesáns e servidores para eles.

Morgado inspírase nos documentos de venda de arquivos históricos e nas actas de nacemento, matrimonio e bautismo das parroquias. E é curioso, porque o historiador tamén dá outro dato que destrúe a imaxe masculinizada que nos chegou dos escravos: o 52% dos vendidos eran mulleres. Si, a da escravitude foi até agora unha historia androcentrista.

Pero a que vimos contalo? Porque a cidade que está no outro extremo da Península Ibérica ten unha especial conexión cos vascos. Do mesmo xeito que hoxe imos unha multitude de turistas a buscar o sol e o salero, hai uns séculos chegaron até alí moitos vascos de boa calidade, chamados polo son do chin. En Sevilla no século XVI enriqueceuse co comercio colonial americano –e coa escravitude– como abundaban os vascos, en Cádiz tamén se arraigou unha forte comunidade: na que atoparemos colaterais, capelas e confrarías da Paixón de Cristo detrás dos seus pasos.

Garaycoechea, escravo vs. corsario

Nos séculos XVII e XVIII atopamos aos vascos na cidade, xa sexan capitáns das flotas, propietarios das torres de vixilancia que transformaron o skyline... e, por suposto, entre os esclavistas. No Arquivo Histórico Provincial de Cádiz existen numerosos documentos que demostran a implicación das familias de orixe vasca neste tráfico de seres humanos.

En 1767, por exemplo, Tomasa Irisarri, viúva do capitán de naves José Aguirre e Larraguchia, vendeu ao seu irmán Santiago Irisarri un “escravo negro” chamado José Benizo a cambio de 100 ducados de prata. Un ano antes, Ignacio Zurbituaga ordenara “liberar” a un escravo seu, María Dores, de 26 anos, para poder casar con outro escravo “libre”. O ex noivo escravo chamábase Caietano Mendieta, e o documento sinala que era “propiedade de Pedro Mendieta”.

A miúdo atópanse nos protocolos notariais e testamentos, xa que, ademais do nome artificial, os escravos levaban para toda a vida un belo distintivo do seu dono. É o caso de Miguel Leaburu. Non sabemos si de pequeno os portugueses secuestraron nalgunha beira africana ou si naceron en Cádiz e comprárono un leaburu rico, pero sabemos que en 1759 logrou a liberdade.

Tamén Miguel Garaycoechea logrou a liberdade en 1761 por vontade do seu superior, Pedro Garaycoechea. A familia deste último era orixinaria de Lesaka e Pedro fixo unha fortuna como corsario capturando barcos holandeses. Un coñecido pasadizo baixo a súa elegante casa, no centro de Cádiz, aínda é chamado así: “O arco de Garaicoechea”.

Compañía de Negros: primeira empresa esclavista

Copiado a portugueses e ingleses, a coroa española quixo converter a escravitude nun gran negocio a mediados do século XVIII. Necesitaba combustible, man de obra, carne humana para as plantacións de azucre que florecían nas súas colonias, e, directamente ou “en derechura”, comezou a dar permisos para ir á costa africana. Os vascos tamén foron os principais protagonistas.

Neste contexto, en 1765 fundaron en Cádiz a primeira empresa do mundo especializada na compra-venda de escravos e déronlle un nome de espantoso: Compañía Gaditana de Negros (Compañía Negra de Cádiz). Entre os principais investidores (Miguel Uriarte, Juan José Goicoa, Francisco Agirre, Lorenzo Ariztegui...) atópanse os negociadores vascos máis complicados nos tráficos escuros, que deixaron un legado macabro: Cando foi liquidado en 1779, xa transportara máis de 27.000 escravos polo Atlántico.

Esta historia estivo como borrada cun tipex durante dous séculos, ata que na década de 1970 o investigador andaluz Bibiano Torres recolleuna nun libro: “É moi difícil facer un balance do que conseguiu a compañía con este tráfico de negros”, afirmaba con rabia naqueles inicios. Hoxe en día sabemos algo máis da compañía, e o Arquivo Histórico Provincial de Cádiz mostra como un tesouro o documento fundacional da compañía esclavista vasca.

Mendinueta, o coñecido traficante vasco de Cádiz

Pero sabemos moito menos sobre outra rede comercial creada para levar aos escravos a América do Sur. O navarro Francisco Mendinueta, fincado en Cádiz, obtivo en 1754 un asento ou autorización da Coroa de España: durante dez anos podía fretar seis barcos cara ao Río da Prata, cargados de gran cantidade de mercadorías, e entre eles 3.000 negros. Para 1760, todos os barcos xa realizaran esta viaxe, algúns directamente, e outros pasaron polo Golfo de Guinea en busca da prezada “mercadoría”. Con todo, a saída de San Ignacio produciuse máis tarde, xa que aínda se atopaba no porto de Pasaxes carenizando. Este barco foi cedido pola poderosa familia Uztariz a Mendinueta, pero non sabemos si ao final o patrón conseguiu o seu obxectivo.

E é que, como pode lerse nos cartapacios conservados no Arquivo Xeral das Indias de Sevilla, Mendinueta queixábase de que non se lle rendibilizaba a venda humana, entre outras cousas porque non levaba roupa para os escravos que tiñan amontoados en Buenos Aires e porque “como dormen ao aire libre morren”. Cuantificaba, por suposto, a perda en diñeiro.

Naquela época o tráfico de escravos era legal e moitos outros quixeron facer diñeiro vendendo corpos de seres humanos. Por exemplo, Julián Antonio Urkullu dAs Encartaciones e Julián Martínez de Murgia de Gorbeialdea realizaron senllas peticións de transporte de escravos negros en 1770 e 1773 respectivamente. Pero as dificultades do lobby esclavista de Cádiz puxeron patas para arriba as súas pretensións.

O último porto negreiro de Europa

A partir de 1817, cando a escravitude se ilegalizó formalmente en España por mor dun acordo con Inglaterra, comezou unha nova era de ouro para os traficantes: a do mercado negro. As viaxes de escravos ás colonias secretas fixéronse moito máis rendibles polo risco de ser capturados polo exército inglés e Cádiz foi un dos portos favoritos dos contrabandistas.

En 1864, o cónsul británico en España, Alexander Dunlope, recoñeceu nunha carta ao Ministerio de Exteriores do Reino Unido, Foreign Office, que Cádiz era nese momento o “centro europeo do tráfico de escravos”. E así parece.

A historiadora Lizbeth Johanna Chaviano, da Universidade Pompeu Fabra, comparou as fontes do Foreign Office coas atopadas na impoñente base de datos de Internet Slave Voyages para mostrar até que punto os comerciantes de Cádiz están manchados polo barro. O 65% dos barcos negreiros da Península Ibérica, na época en que o tráfico de escravos era ilegal, partiu do porto de Cádiz, con 51 expedicións en total.

Até moi tarde a escravitude mantívose en Cádiz, até tal punto, que foi o porto dos últimos de Europa en practicar este transporte genocida, concretamente até 1866. Mentres que na maioría das cidades este tráfico era cousa do pasado, en 1863 o cónsul Dulonp, sorprendido, vira aínda varios barcos de vapor nos peiraos de Cádiz preparándose para viaxar a África. Entre eles estaba o Cicerón, enviado polo gran esclavista alavés Julián Zulueta. O 5 de novembro apareceron na mítica praia Girón (Cuba) con 960 persoas en cativerio, mentres que outras 149 pereceron durante o traxecto.

Segundo Chaviano, Cádiz foi durante moito tempo o centro das “casas comerciais” que estaban metidas no tráfico de escravos ata as orellas, un trampolín para abrir portas doutros portos e negocios. Non digamos nada para os fortunes vascos que xorden de alí. E aínda que para algúns é algo incómodo do pasado, é necesario lembralo para que non se converta nunha historia tan efémera como as bonecas fenicias.