Como chegou aquí?
Empecei a escribir cando era moi novo. Durante anos atopeime cos meus problemas persoais e sociais e estiven transcribíndoos. O caso é que cando tiña 20-21 anos un pintor pamplonés chamado Javier Jiménez Monreal [de Madrid] levoume ao Museo do Prado. E quero mencionar a Javier Jiménez Monreal, que a pesar de ser un pintor tremendo non foi recoñecido aquí, foi dos desafiuzados e vivía na rúa. Cando entrei en Pradora e vin a Velázquez, Goya, Rembrandt…, non me fixei na obra de cada un, pero deime conta de que cada un facía o que quería. Velázquez pintaba como Velázquez, como Goya Goya, como Grecok Greco… Aí vin a miña oportunidade e pensei: “o que eu fago tamén será o que quero, aquí cada un é si mesmo, así que podo ser eu”.

Traballaba na hostalaría, tiña 23 anos e os meus pais estaban mortos. De volta de Madrid pensei que non podía vivir así, así que empecei a estudar na Escola de Arte e Deseño de Pamplona. Alí atopeime con moi bos profesores: Isabel Baquedano, Salvador Beunza, Juan José Aquerreta… Entón afirmei que eu quería estar nun taller e que a miña vida fose iso. Desde entón sempre tiven un taller. Alí descanso, traballo, intento e sufro. É a miña cova e necesito esa cova.

Pasei os seguintes 20 anos dando clases, pero o nacemento da miña filla Haizegoa obrigoume a estar máis en casa, porque os horarios de traballo da miña parella eran complicados. Empecei a traballar na fábrica os fins de semana, até hoxe. Levo 25 anos traballando na fábrica todos os fins de semana, pero iso permíteme estar no taller de luns a venres.

Por que pintas?
Eu sempre digo que pinto por necesidade. E diría que calquera arte que puidese facer, xa sexa danza, música… faríao por necesidade. Este mundo que temos non dá para máis: tes que ir traballar, as relacións que hai que ter tamén están reguladas… Iso é unha necesidade de parar. O pinto da necesidade de saír da sociedade.

Os tempos fóra deste taller e aquí dentro non son os mesmos. Que relación tes co tempo?
Non, non son os mesmos en absoluto. E o tempo é importante, pero eu chámoo espazo-tempo. Porque eu podo baixar dez minutos aquí [ao taller] e dar dúas pinceladas a un cadro. Iso é tempo, pero non espazo tempo. É tempo de espazo que veñas aquí e quizá non esteas a pintar, quizá mires á obra ou leas algo. Ter unha distancia de 4-5 horas permíteche chegar até aquí e facer as cousas con calma.

Aquí o mundo se para e non teño que loitar contra nada que non sexa eu mesmo. Non teño aquí máis que a lengüeta branca. Iso e un obxectivo. Técnica, teño que ir moi amodo, aquí dentro non valen os tempos da xente.

Non sei nada de pintura, pero só ouvín a técnica do pincel seco.É
unha técnica que existe, pero eu adapteina un pouco para min. Tiven a sorte de asistir a un curso de José Miguel Corral e alí ensinounos a traballar con carboncillo, só con iso. Pero eu cheguei ao taller e, non me preguntedes por que, pensei que si mesturaba este carbón con aceite de linaza e púñame a traballar coa técnica do pincel seco, podería facer algo.

Empecei a facer pequenos retratos: dos meus amigos da miña filla, da época da ikastola… e íame regalando. É máis, ao principio fíxenas con carbón puro. Máis tarde ocorréulleme meter aceite. E a técnica do pincel seco, ao contrario do aceite, non consiste en pintar directamente con pintura: trátase de coller a pintura, fregala nun trapo e volver fregar o pincel, case seco, no cadro. Podemos dicir que o que se toma non é pintura, senón un pouco de pigmento. Unha capa, entón, aparece no lenzo e, si vólveselle a untar, unha capa máis escura. O grao de escuridade que se observa no cadro depende da cantidade de capa. Eu tamén cheguei a dar 80 capas.

Ademais do carbón, tamén utilizaches graxa.
Si. Como lle dixen antes, eu paso aquí os días laborables, pero levo 25 anos limpando unha fábrica os fins de semana. A fábrica xa era un lugar coñecido para min e tiña localizadas algunhas das pezas que se producían na fábrica, que me gustaban. Unha vez atopei algunhas caixas e deime conta de que a musa estaba á altura dos meus ollos. O interior da caixa era unha peza repetida que producía un ritmo e unha harmonía. Para que non me vise, collín unha desas caixas e dirixinme ao lavabo co meu carriño. Unha boa foto bastábame.

Naturalmente, a idea era pintar cadros coa mesma graxa que se obtén ao limpar as máquinas. Ao recoller a graxa, filtrala e traballala co pincel seco, é pouca cantidade e non é contaminante. Logo queda como un gravado. E así consigo converter o residuo nunha obra de arte.

Quería facer unha serie de 11 cadros e fíxenlle unha proposta de proxecto á propia fábrica. Eles asentiron. E é gracioso, porque os meus cadros están colgados precisamente no mesmo corredor que agora continúo limpando. Son eu quen limpa os cristais dos meus cadros. Dentro de tres anos xubilareime na fábrica e persoalmente é importante pensar que os meus cadros continuarán aí aínda que non sigan limpando.

Si en lugar de estar na fábrica estiveses a traballar noutra parte, cres que atoparías as ideas para traelo ao taller da mesma maneira?
Si, pasoume. Este verán estiven nas piscinas de Barañain e desde entón, o tema dos nenos é un tema que teño bastante presente. Sempre estou a buscar ese vínculo: que é o que me fascina de onde estou? Poden ser follas de árbore ou rostros infantís. Sempre busco a beleza. Este mundo é tan repugnante, todos somos tan egoístas e tan avariciosos, que a única maneira de protexerme de todo isto é manterme na beleza, no equilibrio, no ritmo.

Antes dicíasme que non che atoparemos pintando paisaxes ou abetos mortas.
Comecei a explicitar os temas políticos desde a miña primeira serie: empecei a traballar ás mulleres na mesma pedra. A segunda serie tamén virou ao redor das mulleres. Neste punto, puxen o foco nas miradas, no retrato. Todos eran e son inspiradores para min: mozos, adultos… Unha mirada dicíame algo e no momento en que decidín que tiña que pintar.

Claude Cahun foi outro dos personaxes máis importantes da historia da música. En Estella pedíronme un curso de pincel seco e como agradecemento me obsequiaron co libro Artistas mulleres: século XIX e século XX. Cando empecei a mirar o libro, todo era normal para min, ata que apareceu a muller. “Pero que é isto?”, pensei desde o principio. Seduciume e inspiroume gran curiosidade. Pensaba que ía ser unha persoa de hoxe, pero cando comecei a ler a súa vida e vin que nacera en 1894 flipé. É unha vida que, desde o presente e desde aquí, pode parecer común, pero que se presentaba hai cen anos, entre outras cousas, como non binarias ante o mundo.

Viviu coa súa irmá, as dúas foron amantes desde moi nova. Saía duns papeis tan interiorizados: ti es muller, ti es home… Para el sempre foi un debate o seu personaxe, creo que iso é o que nos quere dicir coas súas fotos. Tamén hai que dicir que pertencía a unha familia de clase alta.

Despois de ler todo iso, pensar que vivín na misa, no rosario, nas nauseabundas escolas franquistas da época… Todo regulado: ser obediente, ser a muller perfecta de casa, casarme e ter fillos… Cando souben que había xente como Claude Cahun, pensei: “Pero en que enganos vivimos?”.

Sempre traballas por encargo?
Non sempre. Por exemplo, fixen a serie de miradas femininas, á que xa fixen referencia, porque quería. Porque me movía. Sabía que ía necesitar un par de anos, pero cría no proxecto e só necesitaba dúas cousas: as miradas e o tempo de espazo. Ás veces atopaba esas miradas, outras veces atopábanme a min. Claude Cahun é unha desas mulleres que pintei e no momento en que a exposición estivo exposta apareceu unha persoa que vía o cadro de Claude e estaba disposta a comprar. Dous anos despois veu ao taller e díxome que quería retratar quince del. E eu estaba contento. Porque xa estaba en contacto con este personaxe, porque coñecía a súa vida, case coma se coñecésea persoalmente.

Rexeitaches algún encargo que che propuxeron algunha vez?
Si. Recordo que unha vez me propuxeron un proxecto de paisaxe. Pasou de cando en vez, pero facendo o que quería saín adiante economicamente e dicir que non a pintar por pintar é un aforro de enerxía. Dedícome sobre todo ao retrato. Colaborei, pero tento traballar nos temas que saen de min.

Gustaríache non necesitar a fábrica?
Si. No mundo artístico normalmente non hai unha nómina dun mes. O interese por comprar cadros nunha Pamplona é case nulo. Porque eu agora tiven sorte e atopei a semente entre as pallas, pero, con todo, tratar de vivir disto é case imposible. Podes facer o que fai un zapato de Iosu: pintar escaparates, facer as estrelas das árbores de Nadal… Pero eu elixín o modelo: unha pequena nómina na fábrica para garantir a mínima retreta.

Gustaríame vivir só disto, sempre que se fixesen as cousas que amo. Gustar o teu traballo non significa que o traballo non sexa duro, por exemplo, isto é moi duro. E parece que si gozas facendo non se lle pode chamar traballo. Unha vez nun psiquiátrico que limpaba, un psiquiatra local preguntoume si daría uns talleres gratuítos cando soubese que pintaba. Contestei amablemente, pero díxenlle que eu debía comprar as bragas e o alimento como calquera outro.

Dirías que estes metros cadrados son máis domésticos que a túa casa?
Cando vou á Zona vella sempre saio de aquí. Cando volvo do traballo veño aquí primeiro e logo a casa. Quero dicir, esta é sempre a referencia. É a miña cova, a miña casa, si. A casa existe, pero eu estou aquí. Este é o sitio no que estou. A miña filla, a miña parella ou lavadora, as tixolas… Aquí non, aquí só eu.Este
espazo garda para min, ademais, os traballos realizados ao longo da miña vida. E pásame que cando miro un traballo vello, aínda que pase 40 anos, sigo identificándome con el e tráeme á cabeza o entusiasmo e a ilusión que tiña. Máis que del, é a miña obra a que fala de min. É a miña obra o que me di quen son. Porque eu quixen pintar ese silencio ou ese personaxe e non outro.

A túa contorna social tamén xira en torno á arte.
Si. Recordo que de mozo comentaba moito cun amigo que é músico, Peio Otano, que necesitariamos unha escola que reúna todas as disciplinas artísticas. Para min todas as disciplinas artísticas teñen a mesma base: ritmo e harmonía. Por tanto, o teatro, a danza, a música… Por que diferencialo? Si eu empezase na escola de música agora dedicoume a iso, igual que si empezase a bailar. Aquí terminei porque para min era fácil conseguir lapis ou pinceis.

Si hai algo que non che pregunto e que non queres deixar sen dicir…
Gustaríame falar de artista. Non me gusta nada. Nada. Eu chámoo “pintor” ou “zapateiro” ou o que sexa. Si a palabra artista ten algo que ver coa palabra creación, todos somos artistas. Todas as mañás pon un pé no solo e din “Que vou facer hoxe?”. Outra cousa é que despois dun taller non se cantos anos coñézasche un oficio concreto, entón es artesán. Eu son artesán da pintura. Pero non sei quen o dicía, nesta vida só dáche tempo para ser amateur.

Logo hai outra cousa: que a xente que non se ve identificada coa palabra artista pensa que non ten ese don. E iso non é certo. Unha ama de casa que traballou durante 40 anos será artista nesa paisaxe que traballou durante tanto tempo, pero non é porque naza co don de facer ben todos os labores da casa. O traballo traerache a musa. A musa non aparece, a musa está aquí, no taller, neste espazo-tempo.