Dixéronnos que en Gipuzkoa tamén empezarán a pór contadores á auga que lle chega do monte, e non nos sorprendeu. Nos cóbados aparecen os escudos, di o devandito. Nos tempos antropogénicos nos que vivimos, a auga fáisenos cada vez máis incontrolable, si non miramos o sucedido no centro de Europa coa tormenta Boris: rebentou os camiños e deixou precipitacións “pouco frecuentes”. Polo menos 23 persoas faleceron no naufraxio, no nordés do país. Moito máis silenciosos pasáronnos as choivas de setembro no oeste de África, a pesar de que as inundacións en Nixeria, Liberia e Mali causaron máis de mil mortos e millóns de desprazados.

Agora chove, logo secáronse. Hai tempo que se está emitindo a alerta e cada vez son máis os que relacionan estes cambios no ciclo da auga coa perda de biodiversidade. É tan evidente que os organizadores da COP16 puxeron o tema no centro do debate.

COP16 e o outro lado da moeda

“A humanidade ten que entender un dobre movemento. A primeira é descarbonizar e conseguir unha transición enerxética xusta. A outra cara da moeda é que debemos restaurar a natureza e recuperar a capacidade da mesma para estabilizar o clima. Hai moita conciencia e investimento político co clima, pero non estamos a ver esoutro lado da moeda, e é perigoso. Perigoso para a humanidade”. Así se pronunciou a ministra de Medio Ambiente de Colombia, Susana Muhamad, na presentación do congreso.

Muhamad, que tiña un avó palestino, naceu en Bogotá fai 47 anos. Experto e experto en temas medioambientais –traballou como asesor da compañía Shell ata que a deixou farta do fracking–, foi secretario de Medio Ambiente da cidade durante a implantación do sistema Lixo Cero (Zero Zabor). Gustavo Petro era entón alcalde. Muhamad atópase desde 2022 no goberno de esquerdas de Petro en Colombia, e impulsou leis contra o fracking e a favor das repoboacións na Amazonia. Será o presidente de COP16.

Do 21 de outubro ao 1 de novembro celébrase en Cali, a terceira cidade máis grande de Colombia, o Congreso COP16 sobre Biodiversidade da ONU. Un total de 12.000 funcionarios e expertos de 192 países reuniranse baixo o slogan “Feixe a paz coa natureza ”.

O congreso bienal quizá non teña o mesmo prestixio que o da COP sobre o clima, pero adoita expor retos ambiciosos. A última vez que se fixo en Montreal, por exemplo, estableceuse o obxectivo de protexer o 30% da superficie do planeta para 2030, na expresión 30x30. Tratábase dun acordo para que o sistema se mantivese tal e como estaba establecido, mentres que os pobos indíxenas denunciaron que se trataba do “maior roubo de terra desde Cristóbal Colón”.

Pero este ano o congreso é diferente, porque lonxe de apostar moito, quere provocar un cambio de perspectiva: “Un dos principais propósitos de Caliko COP16 é converterse nun marco global da biodiversidade tan importante politicamente como a axenda climática”, asegurou Muhamad na presentación. Estas palabras chegaron ás páxinas de The Guardian e doutros medios de comunicación referenciais do mundo, así como aos oídos do activista e poeta Rob Lewis.

Lewis leva anos proclamando que o clima é "máis que unha máquina" e escribindo sobre a natureza. The Climate According to Life (Clima, segundo a vida) para iso conta cunha páxina web: “[Muhamad] falou con rigor sobre o carácter ‘dobre’ do clima –di o autor–. Espero que os medios de comunicación atendan a esta persoa e traballen así as dúas caras da moeda climática. Para min, iso é un gran paso á hora de debater sobre os problemas do clima”.

Ao referirnos ao carácter “dobre” da natureza, debemos entender unha idea que algúns teóricos levan moito tempo: que a emerxencia climática non só foi provocada polas emisións de carbono e o quecemento global, senón tamén pola perda de biodiversidade e polo ciclo da auga. Sobre isto, o lector de ARGIA lembrará o suplemento Larrun que publicamos en xaneiro (292. n)–. Entre estes teóricos, Lewis toma como referencia ao físico e enxeñeiro Millán Millán, recentemente falecido o pasado mes de xaneiro. Conta a súa historia escribindo varios artigos baixo o título “Millán Millán e o misterio das tormentas mediterráneas desaparecidas”.

Nas montañas de Granada na tormenta co pai

Millán Millán Muñoz (Selecta, 1941 – Valencia, 2024) acompañaba ao seu pai na caza de perdices, na súa etapa de neno, antes de converterse nun meteorólogo de prestixio, a través das montañas andaluzas. E mentres camiñaban entre unhas matogueiras secas, chamados Maquis, observaban o lugar onde se formaban as néboas pola mañá, para adiviñar o sitio por onde a tormenta viría caer pola tarde e tomar o camiño que lles levaría a casa.

Esta experiencia da infancia foi introducida na camisa da Universidade de Toronto, Millán, para estudar Física Atmosférica. En 1971 chegoulle á man un sorprendente libro a través do seu profesor, o meteorólogo Ted Munn: Inadverment Climate Modification (Cambio Climático Involuntario). Tratábase dun estudo sobre a influencia do ser humano no clima, publicado polo prestixioso Instituto Tecnolóxico de Massachusetts. Nel dicíase que, ademais dos gases de efecto invernadoiro, o uso inadecuado da terra pode alterar o clima.

É máis, o libro dicía que, mentres o efecto invernadoiro ten un ritmo máis lento, a destrución natural da terra ten un efecto inmediato, xa que a ruptura do ciclo hidrológico nótase dun día para outro. Esta visión de “dúas patas” do cambio climático –a atmosférica (carbono) e a terrestre (auga)– era habitual entre os científicos daqueles tempos, e Millán tamén se apoiou niso cando os funcionarios da Comisión Europea pedíronlle que aclarase por que as tormentas de verán desaparecían na conca mediterránea.

O misterio das tormentas estivais do Mediterráneo

Meu dito meu feito. El e o seu equipo de investigación traballaron durante anos no Mediterráneo do sur de España. Para iso utilizáronse globos aerostáticos, medidores e 50 torres meteorolóxicas e tomábanse en conta o que dicían os avós como “datos críticos”: quen sabería mellor o tempo que eles? Cierzo ao sete, solano ao dez, auga ao tres (Cierzo ao sete, auga ao tres), ouviron unha vez a un vello a expresión.

Millán chegou á conclusión de que a auga que necesitan as néboas non só sácana do mar, senón tamén das marismas e bosques da costa. “A auga xera auga, a terra ten útero e a vexetación é femia...”, dicía o granadeiro, como mostra do seu sentido poético. O problema é que a costa mediterránea está totalmente desolada e desecada de bosque desde o boom turístico. As tormentas non estalan na montaña e a auga acumúlase nunha capa atmosférica máis ampla, ata que noutro lugar e nunha época do ano colápsase de terribles violencias... por exemplo no centro de Europa. Coñeces este asunto?

Pero na década de 1990, cando era director do Centro de Investigación Medioambiental do Mediterráneo, nada máis comezar a divulgar os resultados da investigación, só atopou frialdade. Millán dicía que a súa teoría era “incómoda” para a comunidade científica porque xa non se tiña en conta a visión de “dúas patas”. A diferenza de dúas décadas antes, a “pata” da terra estaba abandonada. Que pasou durante ese tempo?

Como excluíron a biodiversidade da ecuación?

En opinión de Rob Lewis, o divorcio produciuse en 1979. Ese mesmo ano, o Goberno de Estados Unidos encargou un informe sobre as emisións de CO2 ao matemático estadounidense Jules Charney. Este reuniu a un grupo de expertos no Cabo Woods Hole (Massachusetts, EE.UU.) e tras moitas simulacións, crearon o modelo matemático de predición meteorolóxica actual. Así, determinouse que si se duplicaban as emisións de CO2 a temperatura ascendería a +3Cº en todo o mundo.

“Foi un bombazo –di Lewis-. Os medios tiñan un titular que chamaba a atención, os intereses dos petroleiros estaban aliñados por unha banda e os ecoloxistas polo outro”. A partir de aí, a opinión pública fíxose eco de que as emisións de carbono eran a única causa do cambio climático e o Grupo Intergobernamental de Expertos (IPCC) impulsouno desde entón. Ademais, o relato viña ben á clase política: éralles máis fácil oporse a un fenómeno global a longo prazo como é o ciclo do carbono “predicible” que explicar un ciclo da auga moito máis complexo –e máis prexudicial para as industrias de construción e turismo–.

“Para que quede claro, isto non quere dicir que non teñamos que baixar drasticamente as emisións de carbono. Pero sitúa a crise do CO2 no contexto doutra crise: a destrución humana da biosfera. As dúas pernas non son contrapostas, están unidas a un corpo, atadas á Terra”, conclúe Lewis o seu artigo. recuperación do
pequeno ciclo da auga

Millán Millán dicía que “debemos plantar tormentas”. Unha das súas últimas conferencias tivo lugar na Casa da Ciencia de Valencia, unhas semanas antes do seu falecemento: “A xente está a tratar a enfermidade. Eu pasei Covida e sei que é difícil, pero a pregunta é, por que non solucionan o problema antes? O problema do cambio climático non é o CO2, é só un dos problemas… O problema do cambio climático é o vapor de auga. Toda esta calor que agora vedes non é de CO2, senón de vapor de auga”, dicía o físico.

Nesta conferencia Millán lembrou que no deserto chinés de Loes recuperouse un pequeno ciclo de auga mediante repoboacións. Velaquí a súa mensaxe para o público: “A auga xa non está aí, pero pódese volver pór”. Faranlle caso as autoridades que vaian á COP16?