Petra Elser é tradutora e activista social, membro da asociación Banaiz Bagara. Elser desenvolveu unha ampla variedade de metodoloxías para ensinar eúscaro a inmigrantes adultos. Traballou o traballo, a cultura, o deporte e outros a través da transmisión da linguaxe: “Hai moita xente que acepta que cos inmigrantes non se pode falar en eúscaro. Entón, moitos se dirixen ao castelán e só contratan a inmigrantes en postos de traballo nos que

o eúscaro non é necesario. Por iso, cre que son moitos os migrantes que senten que o eúscaro serve para pouco: “Detrás diso hai uns sistemas e políticas concretas, e iso fai pensar que o eúscaro é un adorno”. Por iso, o maior reto de Elser era integrar o eúscaro nos estudos de formación profesional para adultos. É dicir, aprender euskera, pero ligado ás profesións e aos estudos: “As persoas inmigrantes non teñen posibilidades de aprender eúscaro en contextos concretos e en relación co que realmente fan”. Para

iso, baseáronse nunha serie de metodoloxías levadas a cabo en Suecia. Os traballadores migrantes encargados das tarefas de vixilancia dedicábanse a ensinar ao sueco durante varias horas, pero ao cabo dun ano viron que non aprendían o idioma porque non tiña nada que ver co seu traballo. De aí xurdiu un proxecto en Suecia para unirse ao traballo lingüístico. O obxectivo era aprender o idioma reproducindo o traballo que se facía nas residencias. Colleron o modelo e comezaron a integrarse no País Vasco, como a hostalaría, o coidado e os labores industriais. “Conseguímolo só nunhas semanas. Este tipo de formacións deberían ser impartidas durante todo o ano”, explica Elser. Ademais, non se trataba de formacións propias destes centros de formación, senón doutros financiamentos ou subvencións externas.

En opinión de Elser, o tema é “en gran medida” político. De feito, hai metodoloxía, pero falta sistematización: “Hai propostas moi boas, pero ás veces apréndense as cousas por inercia e están enfocadas aos exames”. Ademais, cre que hai que traballar e sensibilizar tamén na contorna para aprender eúscaro: “Sempre escoitaremos as linguas hexemónicas na nosa contorna, pero non as linguas minorizadas, entón temos que crear ese ambiente”. Para iso, toma tempo á hora de traballar, e di que “aos poucos”, é útil dedicar tempo a explicar as cousas en eúscaro: “A práctica do eúscaro na realización das tarefas laborais pode ser unha axuda. Está claro que cando hai unha urxencia no traballo non se pode facer, pero cando estamos máis tranquilos podemos volver traballar o idioma”. En Gales, por exemplo, trátase dunha técnica “moi avanzada”.

A falta de persoal sanitario nos países
cataláns é unha cuestión que se está estendendo a moitos territorios. No caso dos países cataláns, tamén hai problemas para atopar aos traballadores. Mireia Plana é vicepresidenta da Plataforma per a Llenguako (Plataforma pola Lingua). Segundo explicou, moitos traballadores dos Países Cataláns desprázanse a outros países europeos en busca de mellores condicións de vida: “Por iso estamos a importar traballadores doutros países, sobre todo de España e Sudamérica. Moitos subliñan que: ‘Como estamos en España, farémolo en español’. Por tanto, cada vez hai menos traballadores para atender en catalán.En

2023, a lingüista Carme Junyent escribiu o artigo Morrer-se en català (Morrer-se en catalán) antes de morrer. Denunciou que nos últimos anos da súa vida tivo “cada vez máis dificultades” para ser atendido en catalán. “Nunha das hospitalizacións, o médico pediume que fale en castelán e eu pregunteille si non lle preocupa que non poida morrer en catalán. Díxome que era para atenderme mellor. Aí xorde a primeira reflexión ética: que idioma debe priorizarse, o do paciente ou o do médico?”, dicía nunha pasaxe do artigo. “É terrible que nos momentos máis vulnerables pisemos os nosos dereitos”, denunciou o Plan.

Non se trata dun asunto que xurdiu da nada; subliñou que hai tempo que denuncian que están nunha emerxencia lingüística: “O Goberno xa comezou a tomar medidas, sobre todo en materia de saúde”. Creouse un plan de idiomas para todo o persoal do sistema público de saúde. Dentro deste plan, realízanse cursos gratuítos en horario laboral para aprender catalán a través de temas relacionados co traballo.Tanto

o castelán como o catalán son linguas románicas e teñen grandes similitudes segundo o Plan. Por iso, cre que a xente con vontade de aprender pode aprender “facilmente” e “rapidamente”. Con todo, a pesar de que esta proximidade axuda ás veces, noutras ocasións tamén pode prexudicar ao catalán: “Como son moi próximos, a xente pídenos que o fagamos en castelán. Pero non é iso, o que está en xogo son os dereitos lingüísticos”.

Ademais, en 2002 o Concello de Cornellà de Llobregat puxo en marcha o proxecto Dúos Lingüísticos (Euskal Herriko mintzalaguna ou berbalaguna). Aos poucos foise estendendo, polo que en 2003 a Generalitat de Cataluña asumiu o liderado do proxecto. Mediante este proxecto, únense a persoas que se desenvolven ben do catalán e están a aprender catalán para practicar durante unha hora. O obxectivo é poder saír dos modelos formais habituais e poder utilizar o catalán no día a día. O plan deseñado para os espazos non formais foi probado no ámbito laboral, sobre todo nos centros de saúde, e púñase en común ao traballador catalán falante e ao castelán parlante para practicar o idioma. “As parellas lingüísticas han tido moito éxito porque non é só aprender as palabras, senón que é unha oportunidade para coñecer toda unha cultura que hai detrás”, sinala o Plan.Aitor

Montes, médico de familia de Osakidetza, analizou os estándar de idiomas en Canadá, Estados Unidos e aquí no
ámbito da Saúde. Investigou os modelos existentes noutros países para o coidado e respecto das linguas propias e dos pacientes, e reflexionou sobre se poden ser de utilidade para o País Vasco: “O actual sistema sanitario público está baseado nos Estados nacionais, como Francia, España e o Reino Unido. A condición de Estado nacional implica unha lingua que fai que a traxectoria, formación e socialización dos profesionais da saúde fágase nas principais linguas. Non se puxo

en dúbida”. Cada vez é máis común convivir nun mesmo territorio con máis linguas. Montés trouxo o exemplo dos Estados Unidos e contou a súa visión. Explica como os profesionais da sanidade local déronse conta de que cada vez hai máis pacientes que non coñecen o inglés ou o francés, ou que non son capaces de utilizar correctamente. Para definir estas situacións inventaron o concepto de language barrier –límites lingüísticos–. Segundo os estándar estadounidenses, as fronteiras lingüísticas son as fronteiras entre os pacientes que non comparten o idioma e os profesionais da saúde: “Os estados de potencia ou nación limitan a lingua a ser un instrumento de comunicación, e din que os pacientes teñen un límite de idioma e que é unha carga e un obstáculo que eles traen”. Segundo

explicou Montes, estes estándares "sitúan aos que non saben inglés nun perfil moi limitado". A LEP Limited English Proficiency é unha das denominacións máis sorprendentes dos Estados Unidos. “Iso pon a responsabilidade no paciente, porque es unha persoa cunha capacidade de inglés limitada”. En Estados

Unidos, ademais do inglés, son millóns os que teñen o castelán como lingua materna. Por iso, resúltalle “estraño” non ofrecer atención sanitaria en castelán: “Fixeron algo para garantir a comunicación, pero queda claro o punto de vista, todo o mundo debe saber inglés, é a imposición e a asimilación do seu sistema cultural. Na Constitución non pon que o inglés sexa a lingua oficial, pero o proceso educativo é en inglés”. Montes non está de acordo con estes conceptos e prácticas: “Ese é o modelo que máis se impuxo ou se estendeu, pero no o noso non ten ningún sentido. Non debemos seguir ese molde”.

Cuestiona o lugar que as linguas pequenas, como o eúscaro, teñen nesas formas: “Podo falar en castelán, pero prefiro facelo en eúscaro. O problema non é a comunicación. Eu compréndoche, pero o que necesito é empatía, proximidade e comodidade”. Con todo, hai nenos que só se desenvolven en eúscaro. Nestes casos, moitos pais e nais teñen que traballar como tradutores: “A miúdo enfádanse porque aos médicos non se lles pode comunicar co neno. Ao final aprenderán castelán, pero iso tamén é imposición”.

Fronte ao modelo de
tradución, Montes propuxo a “paridade lingüística”. Trátase dunha serie de medidas que xurdiron en Canadá e que tamén se estenderon a Gales. Cre que pode ser un exemplo para o sistema sanitario de Euskal Herria. Aínda que en Canadá predomina o inglés, teñen dúas linguas oficiais, o inglés e o francés: "Eles teñen claro que é un dereito a recibir atención sanitaria no seu idioma e que é necesario para poder prestar un servizo de calidade. Por iso, é responsabilidade e responsabilidade do sistema sanitario actuar así”. A este modelo chámanlle

Active offer, a oferta activa. De feito, o obxectivo é ofrecer unha atención axeitada ás necesidades do paciente: “Vés cunha necesidade: angustiada, angustiada, preocupada, pedindo axuda, ou quen sabe. O sistema debe facer fronte a esta situación e ofrecer o servizo no seu idioma sen que vostede solicíteo”. A pesar de ter

modelos válidos, cústalles pór en práctica este tipo de proxectos, do mesmo xeito que en Euskal Herria, en Canadá, que teñen un oco importante para os profesionais da saúde. Por iso, están a tentar levar a Canadá a médicos franceses parlantes do sur de África: “Se todos os médicos son trasladados a Canadá, que pasará logo en África?”. Montes considera

que existe o risco de reproducir este modelo no País Vasco, xa que non hai capacidade para ter máis profesionais no mercado: “Comezaremos a importar profesionais que saiban castelán. Que pasará si chegan a Galicia, aos Países Cataláns ou ao País Vasco?”. Precisamente, a principios deste ano, Osakidetza xa anunciou outra medida para os procesos selectivos de médicos e enfermeiras. Segundo esta medida, Osakidetza contratará a médicos e enfermeiros de fóra da Unión Europea en 55 especialidades para facer fronte á falta de persoal.En xullo

de 2021, Unai Brea entrevistou a Cosme Naveda, presidente da Asociación de Médicos de Bizkaia, no seu artigo semanal Falta de Médico, ameaza de futuro, e destacou as razóns da falta de médicos: as prazas limitadas para estudar medicamento, a perda de prestixio do oficio, as malas condicións laborais no sector público, a fuga do sector privado, e a saída dos seus profesionais ao estranxeiro en busca de mellores condicións de traballo.

No caso dos novos traballadores, Montes conta con dúas medidas claras a adoptar. Por unha banda, considera que hai que explicar nos protocolos de acollida onde están, que sistema sanitario é, como traballan, que hai pacientes que prefiren o eúscaro e que hai que respectalo, e moitas outras cousas. Por outra banda, di que hai que ofrecer formación lingüística: “Non digo que teñan que aprender algo para sacar a EGA, pero si as cousas básicas e saber ben que recursos hai”. Montes advertiu de que, ademais de

que os dereitos lingüísticos están en perigo, o sistema público de saúde en xeral vai “á merda”: “Cando empezamos a pedir o eúscaro, o sistema público de saúde empezou a ser destruído. Hoxe en día, é posible que non sexa posible recibir unha atención eficaz tanto en castelán como en eúscaro”. Con todo, considera que apostar polo eúscaro é apostar polo fortalecemento do sistema sanitario público: “O 5% dos habitantes de Canadá son falantes franceses e, con todo, conseguiron ser atendidos en francés. No noso caso, non o imos a pedir en eúscaro, porque recoñecemos que é imposible recibir atención en eúscaro. Vendo os datos de Canadá non debería ser imposible atender en eúscaro en Vitoria, Estella (Navarra) ou Tafalla (Navarra)”. Subliñou

que existen “moitos” recursos para promover un sistema sanitario público e euskaldun: “Podiamos ser líderes mundiais, pero a xestión foi lamentable e parece que non hai vontade para fortalecer o sistema sanitario público”.

En Alemaña, hai cursos
de integración baixo o nome de Integrationskurs. O obxectivo destes cursos é dotar aos estranxeiros de ferramentas para coñecer a vida en Alemaña, explicándolles o sistema legal, político, cultural e social de Alemaña, e ensinándolles o alemán. “En principio, debes facelo antes de empezar a traballar ou para regularizar a túa situación”, explica Petra Elser. Son seis meses de duración e ofrecen as competencias lingüísticas básicas. Trátase de cursos gratuítos, aínda que o Goberno alemán ha baixado o financiamento á metade para o ano 2025. O membro da dirección da Federación Alemá de Sindicatos (DGB), Anja Pel, denunciou que este tipo de medidas “prexudican aínda máis” aos migrantes: “Desgraciadamente son os inmigrantes os que teñen traballos precarios, precarios e baixos salarios”. Segundo os

estudos da Federación, o 20% dos migrantes que viven en Alemaña están preocupados polo futuro do traballo, fronte ao 13% dos nados. O contrato laboral temporal ten un triplo sobre a poboación inmigrante. Ademais, o 40% dos migrantes teñen uns ingresos moi baixos ou non lles basta para vivir.

Daniela Ponce (Nicaragua) é unha empregada de fogar e de coidado, que traballa en Madrid e Barcelona. Aos 19 anos acudiu a unha casa de Alemaña para coidar dos nenos. Non ten claro si participou nalgún destes Integrationskurs ou nalgún deles. Con todo, todos os días, despois de coidar aos nenos pola mañá, ía estudar alemán. “Os de casa ocupáronse de todos os papeis e subliñaban a importancia de aprender”. A continuación tedes unha entrevista con el.

“A aprendizaxe do eúscaro debería ser tan importante como a formación sociosanitaria”

Daniela Ponce, coidadora

Aínda que entende case todo, cústalle falar euskera a Daniela Ponce (Nicaragua, 1974). É traballadora doméstica e de coidados, e querería aprender euskera, pero debido aos longos horarios de traballo élle imposible. Como moitos dos que se dedican á vixilancia teñen os sábados libres, en Zaldibia (Gipuzkoa) hai tempo que queren organizar un grupo para recibir clases de eúscaro os sábados: “Seguiremos loitando até conseguilo”.

Como chegou a Euskal Herria?
Como agora ocorre pola crise política, nunha época íase moita xente de Nicaragua. Todos iamos a España; para nós non existía Euskal Herria. Dinche que vivirás ben e que cobrarás ben. Parece un soño, pero logo ves que a realidade non é tan fácil. Vimos con ilusión por traballar, porque nos din que se cobran 1.000 euros. Para nós, antes, 1.000 euros eran moitos en Nicaragua, hoxe en día é moi pouco porque todo hase dolarizado.

Primeiro cheguei a San Sebastián, pero estiven moi pouco, porque alugar unha habitación custa 270 euros. Para 2008 era moito. Ademais, non estaba afeito vivir con tanta xente. Unha muller que estaba no piso pediume que me inscribise na bolsa de traballo de Cáritas. Apunteime e empecei a coidar a un home en Zaldibia.

Como era o traballo?En
realidade non tiña un soldo, xa que estaba para o acompañamento, pero ofrecían a posibilidade de empadroarme, unha pequena axuda económica e aloxamento. Nestas circunstancias, tomamos o primeiro que salgue. Á fin e ao cabo, chegamos con vísaa turística e logo quedámonos irregulares. Debe tomar iso si ou si, porque non hai outra opción.

Tiveches o primeiro contacto co eúscaro?
Coñecín a realidade euskaldun e vin que había outro idioma. Até entón, en Donostia, como só me falaban en castelán, non notei diferenza. En Zaldibia a situación cambiou radicalmente, xa que non deixaba de escoitar eúscaro. Un home axudoume especialmente e animoume a aprender euskera, pero era imposible porque estaba a traballar todo o día. Con todo, aprendín frases básicas, como Kaixo!, Bos días, Como está vostede? e cousas así.

Recibías formación para aprender eúscaro?
Non. Despois diso, funme a unha casa de Errenteria. Había unha serie de normas para vivir alí, entre as que nos dixeron que tiñamos que facer varios cursos, por exemplo, para ser camareira ou axudante de xeriatría. Con todo, non nos ofreceron a posibilidade de aprender eúscaro. Decidimos facer xeriatría porque hai moitos anciáns. Despois volvín a un caserío de Zaldibia, onde todos falaban en eúscaro.

Axudouche a aprender a inmersión en eúscaro?
Alí aprendín máis euskera, porque era empregado de fogar residente. Iso foi o que me interesou. Por iso, tentaba aprender a través das cousas cotiás, por exemplo, como se di a sidra en eúscaro ou cousas prácticas. Aos poucos fun completando o dicionario, e en 2015 decidín facer un curso na casa de cultura. En canto ao horario, sentíame ben, porque pedín permiso para dúas horas para estudar. Con todo, durou pouco, xusto despois de empezar o curso, e como estaba reagrupando á miña familia, déronme permiso para ir buscar aos meus fillos. Á miña volta, a saúde das mulleres que coidaba reduciuse e perdín aquelas horas de permiso.As

persoas que exercedes labores de coidado denunciades que entre moitas cousas non dispondes de tempo libre. Ten algún sitio aprender eúscaro con este tipo de horarios?
Temos que facer moitas horas para conseguir un salario digno aproximado; se non, é imposible. En Zaldibia, por exemplo, é imposible para nós porque nos libramos tarde. Eu, por exemplo, estou a traballar até as 19:30. Como a maioría das persoas que traballamos como coidadoras temos os sábados libres, pedimos que se poñan clases os sábados, pero non o conseguimos. Agradeceriamos moito que facilitásemos un pouco as cousas. Para nós é moi difícil participar nos cursos de eúscaro, porque temos horarios moi escravos en moitos casos, e non digamos nada no caso das empregadas de fogar residentes. Non teñen nin un oco.O

menor dos fillos naceu en Euskal Herria e os outros dous viñeron cando eran adolescentes. Notaches diferenzas no proceso de aprendizaxe do eúscaro? O máis
pequeno aprendeu desde pequeno e identifica moi ben cando usar cada idioma. Aprendo moito con el. Como o maior tiña 16 anos, estudou eúscaro no euskaltegi durante seis meses antes do comezo do curso seguinte, e logo desenvolveuse moi ben no instituto. Era moi bo estudante e sacaba excelentes resultados excepto na materia de eúscaro. Naturalmente, custáballe máis. O profesor de eúscaro non axudou en absoluto. O mediano, pola súa banda, non puido inscribirse no euskaltegi, xa que tiña 15 anos, pero o profesor de eúscaro axudoulle moito. O tres levan moi ben. En moitas ocasións, outros pais insisten en que os nenos aprenden eúscaro inmediatamente, e pregúntanme cando vou estudar. Se soubesen o número de horas que fago, non preguntarían cando aprenderei eúscaro.

Tamén viviches en Alemaña. Estudaches alemán e coñeciches outro modelo. Como foi a experiencia?
Cando era moi novo fun vivir a casa dunha familia e a coidar dos nenos. Polas mañás coidaba dos nenos e polas tardes ía estudar alemán. Non sei moi ben por que, pero os pais dos nenos ocupáronse de organizalo todo. Dixéronme que era obrigatorio ir estudar alemán todas as tardes. Subliñaban moito e daban moita importancia á educación. Ao principio non entendía nada, pero ao final aprendín. Ademais, non tiña máis remedio. Foi unha experiencia moi bonita.

Cre que a forma de ensinar a lingua en Alemaña pode ser un exemplo para aprender eúscaro?
Creo que pode ser útil. Temos que cumprir unha serie de requisitos para traballar, entre os que hai que ter unha formación sociosanitaria. Creo que o coñecemento do eúscaro debería ser tan importante como a formación sociosanitaria. Por exemplo, a perda da lingua materna será moi difícil para as persoas con demencia, e a lingua materna da maioría das persoas da nosa contorna é o eúscaro. Entón, como nos comunicaremos con esas persoas se perden a capacidade de falar en castelán e só falan en eúscaro? Poder atender no seu idioma é parte dos coidados.