Ademais de obras monumentais, houbo respostas ligadas ao jazz excesivamente blanqueado, sobre todo a Coleman, que mira ás músicas africanas a través da ruptura; é dicir, a través deste disco, Coleman construíu os cimentos do subgénero free jazz. Marian Peyrou (Buenos Aires, Arxentina, 1970), profesora de Historia do Jazz no Centro Superior de Música Creativa de Madrid, é precisamente dese tres discos dos que acaba de saír Free jazz, editado recentemente por Anagrama. A música máis negra do mundo (Free jazz. A música máis negra do mundo) no ensaio para explicar os pormenores deste estilo de jazz de vangarda.

Para o arxentino, máis que un estilo, o Free Jazz é un enfoque musical no que se combinan dúas estéticas: as vangardas e a cultura africana, a pesar de mostrar aspectos contrapostos. En palabras de Peyrou, si os músicos de jazz anteriores tentaban mostrar que o seu traballo non era algo primitivo, instintivo e irracional, o máis salvaxe, as vangardas condenan ás institucións e a Europa e, precisamente, na primitividad –como o fauvismo, o expresionismo ou o cubismo–, no instinto e na irracionalidad –como na técnica literaria do fluxo de conciencia ou nas investigacións surrealistas de libre conexión–. “Pódese entender que o Free Jazz tamén dá unha forma de canalizar os procesos inconscientes”, di.

Así, o free jazz esfórzase por vincularse á parte intuitiva e espiritual do ser humano, e de aí crece para crear música. O contrabajista que tocaba no grupo de Ornette Coleman era Charlie Haden. “Cando realmente estás implicado na música, o proceso do pensamento non ten cabida. (…) Cando empezas a pensar, a música interrómpese”.

Así, os novos músicos, que nun principio o denominaron New Thing (Cousa nova), situaron en África o instinto creativo para captar as características das músicas enraizadas nas culturas dos seus antepasados e, ao mesmo tempo, liberar o jazz dos elementos da tradición europea, é dicir, afastarse de melodías, sós e harmonías, para centrar a atención no son e o ritmo. Payrou: “No Free Jazz, as seccións rítmicas contribúen tanto á diversidade tímbrica, as texturas, as dinámicas, moldéoa do son, a dosificación de enerxía e a formación de atmosferas. E iso é o máis importante nese estilo, non as melodías, nin as que se ocupan desas melodías”.

Así mesmo, entre as pinceladas da tradición africana emerxeron a flexibilidade das estruturas, a desorde, a interacción súbita, a destrución das xerarquías, a creación colectiva, as disonancias, os xogos de afinación, as notas longas ou o interese polo son.Así pois,
o free jazz supuxo un novo, libre e efémero florecimiento do estilo, aínda que a súa sombra se reflicte en once estilos, aínda hoxe.

Todas estas caóticas innovacións foron rexeitadas polos puristas; a actitude crítica do free jazz cara ao establishment e, por tanto, cara ao capitalismo, non axudou en absoluto aos músicos negros encolleitos e politizados. Cecil Taylor di: “Foi unha ironía extrema que aparecese na revista Down Beat un artigo sobre a música que estabamos a facer naquela época. Ao pouco de publicalo, eu traballaba na limpeza dos pratos, pero xa sabía por que limpaba os pratos”.

En opinión de Peyrou, o free jazz non é atractivo para a maioría da audiencia, debido ás súas características principais, a honestidade, a introspección e o horror. A afirmación de Taylor é moi significativa por mor desta falta de aceptación: “A primeira preocupación dun artista é comunicarse cun mesmo”.

O nacionalismo negro O principio do jazz
free vincúlase inevitablemente á loita polos dereitos civís dos negros na década de 1960, na que a dor dos afroamericanos estendeuse de maneira evidente por pensadores e líderes como Martin Luther King e Malcolm X. Con todo, estas reivindicacións acendéronse a finais do século XIX para a súa posterior ampliación. Este movemento materializouse plenamente na descolonización dos anos 60, que se converteu nun fenómeno internacional, e este proceso de liberación coincidiu tamén co florecimiento do free jazz. A morte de Malcolm X tamén provocou unha reacción contra a parte “débil” do movemento que reivindicaba a integración, cando a activista Stokely Carmichael avogou por posicións máis radicais, en 1966, e popularizou o termo Black Power; ese mesmo ano fundouse tamén o Partido das Panteras Negras. Todo iso aumentou o nacionalismo negro e puxo en evidencia o afrocentrismo. “É habitual ver aos músicos de jazz free expresando o seu rexeitamento aos valores brancos e expresando a súa identidade colectiva a través de túnicas, turbantes, gorros, dashikis (sobre todo o colorido trouxen que se usa en África Occidental), etc.”, di Peyrou.

Con todo, antes do Free Jazz, varios músicos de jazz mostraron as súas visións e posicións políticas; por exemplo, en 1960, Max Roach presentou We Standard! Publicou o disco Max Roach´s Freedom Now Suite, no que o berro liberador resalta desde a superficie da gravación. Neste traballo tamén se poden escoitar melodías con trazas de free jazz que pronto florecerían, entre outras, a través de improvisacións colectivas. Mostra diso é Tears for Johannesburg.

Así, era moi habitual ver a músicos de jazz free participando en mitins, asociacións ou ofrecendo concertos a favor do movemento. Con todo, para Peyrou, a dimensión política destes músicos non se reflicte no que din ou fan, senón no son que ventilan: “Censura a mercantilización do estirado, o violento, cunha textura áspera e unha duración que as radios non podían tolerar, sen a melodía que se pode cantar, e, por tanto, o capitalismo condena o gusto do gran público. (…) O Free Jazz, por tanto, non acepta 'musicalmente' a posición dada ao jazz, e por dicilo dalgunha maneira, expresa o conflito, fixa a mirada nel e emite un son coas seguintes características: África, encontro sanguento entre o branco e o negro, sufrimento, desesperación, esperanza, aceptación persoal, frustración, rabia e odio”.

Así, pódese pensar que o free jazz só pódese entender no seu contexto, e que cando o Black Power debilitouse, a música tamén se debilitou. Por tanto, para moitos, esa linguaxe musical esgotouse. Ademais, a comunidade negra deu as costas á nova estética: os afroamericanos considerárona como música intelectual, xa que a maioría do público era branco e universitario, e aínda que se baseou nas tradicións africanas considerárona contraria á esencia da música negra.

A pesar do contexto político e histórico, o jazz free foi unha música transgresora e transformadora. En palabras de Peyrou, “cando escoitamos, pásannos cousas, e desa experiencia podemos extraer certa enerxía. A súa enerxía é revolucionaria e espiritual”.