Cara ao ano 1050 un monxe benedictino que vivía no seo das montañas de Europa trazou no pergamiño un círculo ovalado con pinturas vermellas, amarelas e azuladas, e aos poucos foi debuxando con paciencia a imaxe do espazo que lle rodeaba e do tempo que vivía, coa maior exactitude posible, tentando explicar tamén a Apocalipse da relixión cristiá. Este monxe, o Beato de Liébena, fixo un dos mapas máis antigos que coñecemos, e nunha beira do continente europeo, ao norte dos Pireneos, escribiu a seguinte palabra: DDasconia.

NAs Landas, o mapa foi gardado nun manuscrito do antigo mosteiro de Saint Server de Gascuña, xunto ao río Aturri, e é probablemente unha das referencias máis antigas do territorio onde se asinta o País Vasco nun material cartográfico. O Beato representou todos os continentes rodeados de mar hai mil anos, e o Sol e a Lúa ao redor deles, coma se a Terra fose plana. Porque os mapas serviron para reflectir a propia realidade a través dos séculos, ou para traer a realidade ás propias ideas.

Imago Vasconiae é o mapamundi de Saint Server. Euskal Herria: atlas de cartografía histórica (Txalaparta, 2024) é o segundo mapa que aparece na presentación da obra, o primeiro é o da pedra de Abauntz, realizada uns miles de anos antes (ver cadro máis abaixo). Esta colección, composta polo escritor José Mari Esparza e o investigador Ramón Oleaga, pretende cubrir un gran buxán na historia deste pobo. Ambos os expertos na materia, cunha longa experiencia no campo da investigación mapeadora, son un traballo de moitos anos e moitas horas.

“Na primeira elección descubrimos dalgunha maneira miles de exemplos que reflicten o noso territorio, a maior ou menor escala”, explicou Oleaga na presentación da colección. Para iso, baleiráronse os catálogos de bibliotecas e museos de numerosos países, así como os fondos de institucións especializadas como o Instituto Cartográfico de Cataluña ou o Instituto Xeográfico Nacional (IGN). Desta aproximación “groseira”, formouse un corpus de case 800 mapas e para o atlas seleccionáronse máis de 300, “que ao noso entender dan conta da representación que tivo o noso pobo ao longo da historia”, explica o investigador.O
resultado é unha coidada edición en cor de case 450 páxinas, para non perder o detalle máis mínimo de cada mapa, con explicacións en eúscaro, francés, castelán e inglés. A obra foi editada da man da editorial Txalaparta e grazas ao financiamento de Laboral Kutxa.

Pero ao atlas non lle dá importancia fúndaa que recolle, senón o seu contido e intencionalidade. De feito, aínda que anteriormente se publicaron varios catálogos sobre mapas de Euskal Herria, os autores aseguran que faltaba unha obra que abarcase o territorio nun contexto de globalidad. Así, segundo Esparza, o atlas “axudará a entender a evolución de Vasconia ao longo da historia”. Desde a creación da cartografía, non foi unha mera ciencia de medir e explicar a terra, senón unha ferramenta de acción política.

Proxeccións dun mundo esférico

É difícil dicir cal pode ser o primeiro mapa creado. Numerosos exemplos tallados ou debuxados na pedra indican que os homes cazadores e recolectores eran conscientes do espazo que xa rodeaban na Prehistoria. En Oriente Medio podemos atopar murais para representar as cidades das civilizacións da Antigüedad, así como o que se di antes Imago Mundi (Mapa do Mundo): A tablilla babilónica do século IV a. C. ofrece unha visión mitolóxica da Terra. En China, nas escavacións arqueolóxicas han aparecido mapas datados antes da dinastía Qin.

Posteriormente, gregos e romanos sofisticaron as técnicas cartográficas para uso militar. O astrónomo grego Claudio Ptolomeo ofreceu no século II directrices e materiais para a elaboración de mapas completos en Xeografía, con miles de topónimos. Nos séculos seguintes Ptolomeo foi unha referencia fundamental para moitos mapeadores, e por exemplo, cando no século XV imprimiuse por primeira vez a súa obra, aparecen os nomes dos xenes e lugares das fontes clásicas nos territorios vascos.

Os mapas realizados con vistas cosmolóxicas relixiosas dos mosteiros foron ordenados na Idade Media –como o Beato de Liébena-, pero a partir do século XVI o expansionismo das potencias europeas trouxo consigo a proliferación de cartas náuticas ou portulanas, estratéxicas e fundamentais para a conquista de novos territorios. Os emperadores ordenaron aos cartógrafos experimentados que definisen con exactitude as terras e os mares dos seus imperios e gardáronos como un tesouro secreto, unicamente en mans dos militares.

Na época en que o racismo e o acismo europeo alcanzaron o seu punto álxido, no século XIX, a cartografía converteuse nun potente instrumento de dominación e explotación. Antes de que os exploradores escoceses determinasen as xigantescas fosas de cobre e cobalto, Leopoldo II.ak de Bélxica dedicouse ao xenocidio do Congo, por exemplo. As liñas directas do mapa xeopolítico de África non son máis que as vivas cicatrices do colonialismo. E chegaron até nós a escala eurocéntrica desde que en 1569 o geógrafo flamenco Gerardus Mercator difundise a proxección amorfa do mundo, que mostra Europa e América do Norte coma se fosen máis amplas, esa imaxe triunfou, símbolo da época na que o home branco dominaba o mundo.

“Esta época non se pode eternizar utilizando unha e outra vez a imaxe xeográfica do mundo creado por esa minoría”, escribiu o cineasta e historiador Arno Peters. Meu dito meu feito: En 1974, hai medio século, debuxou o que el consideraba un mapa do mundo máis xusto. O plano da Terra baseado na proxección de Peters foi traducido a once idiomas desde entón, tamén ao eúscaro.

Un pobo, once nomes

E os vascos? Onde e como nos situamos nas trincheiras da cartografía? A partir do século XVIII, para que un pobo sexa recoñecido como suxeito ou polo menos visto, era imprescindible aparecer en cartas e mapas, xa que se trataba dun pobo “sen historia” que non existía sen ese escaparate.

O territorio no que vivían os vascos foi chamado de mil maneiras no pasado polos seus ollos estranxeiros. Estrabón describiu fai máis de dous mil anos: “...máis aló está o pobo dos vascones, e aí atópase Pompelon, todo como dicir Pompeyópolis...”, explicou.Un século despois, en 1571, Joanes Leizarraga escribiu por primeira vez a palabra Heuscal-herria, ao traducir o Novo Testamento.

Noutros “mapas da época, veremos Navarra ou Navarra para chamar a todo o territorio”, explica Esparza en Imago Vasconiae, mentres que no século XIX, as viaxes dos antropólogos e lingüistas levaron á publicación dunha cartografía cada vez máis abundante, pero “se multiplicaron os nomes casteláns do territorio en lugar de unificalos”, sinala o escritor tafallés.

A finais de abril de 1801, o intelectual e diplomático prusiano Wilhem Humboldt iniciou a súa segunda viaxe ao País Vasco desde París. Dous anos antes, cando pasou por estes territorios por primeira vez, quedou impresionado pola lingua e os costumes dos vascos: “A pesar de vivir dentro das dúas fronteiras de Francia e España, teñen un carácter e unha forma moi especial”, escribiu no libro de Die Bask. Pero á hora de aplicar a antropoloxía comparada, Humboldt decatouse inmediatamente da situación e destino dos vascos: “Este desgraciado pobo perdeu tamén a unidade do seu nome”, explicou, para despois facer unha afirmación firme: “Todo o pobo disperso no País Vasco francés, nas provincias vascongadas e en Navarra: os vascos son”.

Do mesmo xeito que a Esparza, ao catedrático da UPV/EHU Joseba Agirreazkuenaga, que vestiu o atlas de contexto histórico, tamén se lle fixo significativo esa maldición do nome que Humboldt manifestou, porque Joanes Etxeberri de Sara e outros autores falan dos vascos desde hai tempo e sen complexos, “incluso o nome de Euskal Herria, desde Zuberoa até Bizkaia”, di o catedrático.

Segundo Agirreazkuenaga “estes suxeitos e axentes, os vascos, non son intemporais, nin ‘naturais’, e viven nun espazo que se representou gráficamente en varios mapas e que, a través de relatos e historias, son donos de si mesmos. Desta maneira, máis ou menos, demostraron a súa propia conciencia, a súa propia simpatía”. Por tanto, os mapas tamén son unha forma de existir: como o pai Manuel Larramendi tentou no século XVIII perfeccionar o vocabulario e a gramática para o eúscaro, é xusto crear unha cartografía para que os vascos sexamos parte da nosa historia.

O zoom dos mapas achégase

Mapas, nomes, imaxes e símbolos entrelazados, Esparza e Oleaga, a modo de puzzle, crearon unha complexa fotografía en Imago Vasconiae, coma se habería unhas coordenadas históricas de Euskal Herria.

O Atlas comeza con mapas baseados nas informacións de Ptolomeo, logo prevalecen as cartas náuticas cos nomes de Biscaya e Biscai. Neste primeiro tramo tamén se atopan os mapas que determinan as merindades do reino de Navarra, tanto do norte como do sur dos portos pirenaicos. Por exemplo, unha imaxe do prestixioso cartógrafo Giacomo Cantelli, realizada en Roma en 1690, fai referencia a Baixa Navarra, Zuberoa e Lapurdi no mapa de Navarra, así como a un territorio chamado “parte della Biscaia” (zona de Bizkaia), na marxe cantábrica.

O século XIX viuse inmerso en numerosos conflitos e entón multiplicáronse mapas máis gloriosos para satisfacer as necesidades militares dos grandes exércitos. Pero as correntes liberais profundaron no verdadeiro ser dos pobos ás nacións estatais, e, en consecuencia, moitas veces, os territorios de Euskal Herria aparecían fragmentados neses mapas. Con todo, había excepcións, como a realizada en 1817 polo gravador británico Aaron Arrousmith con motivo da Guerra da Independencia: unha liña amarelada e grosa percorre as beiras de catro provincias para representar o perfil case igual do actual País Vasco Sur.

Aos poucos, como di Oleaga, “a medida que avanza nos tempos históricos, os mapas, como un ‘zoom’ fotográfico, achéganse e melloran as escalas e os detalles”.

Así chegamos á cartografía do século XX, que trouxo todo un imaxinario creado polo nacionalismo. En 1905 publicouse en París o Mapa de Euskaria, un nome moi extenso desde os Xogos Florais de San Sebastián de 1894, coas sete provincias do País Vasco. A iso seguiron moitos outros, por suposto. O mapa coreográfico da Carta de Euskaleri’ko realizado por José Luís Zumárraga contiña máis de 400 debuxos que reflectían a Euskal Herria dos anos 30. Este mapa foi reeditado con gran éxito pola Caixa de Aforros Municipal de San Sebastián 50 anos máis tarde, en 1983, e colgouse en numerosas casas de Euskal Herria, recentemente saídas do Franquismo.

O último mapa da colección Imago Vasconiae é un plano turístico de Ipar Euskal Herria en 2021. Agora movémonos cara aquí e cara alí grazas aos buscadores xeográficos dixitais das aplicacións que temos no móbil. Pero a cartografía histórica segue sendo unha arma poderosa, como se lle dixo a Esparza nalgunha ocasión, porque “un pobo sen atlas é un pobo sen documentos de identidade”.