Como foi o proceso de composición do libro?
Cando empecei a investigar esta historia, estiven moi preocupado, explorando e explorando. Pero para min un dos principais retos foi como contar o sucedido. Pasei moito tempo entrevistando ao Dr. Scheppens e coñecíao moi ben, pero no que era Sarochar só tiña relatos de segunda man. A pesar dos seus excelentes relatos, non quería que Sarochar presentásese como un personaxe plano. Ao principio pensei que podía formar un retrato do pobo de Mendibe, como cambiou no tempo, etc. Pero non coñecía suficientemente a historia local para iso. E logo pensei que podería facelo á maneira da película Rashomon, contando a historia desde diferentes puntos de vista.

Pero non o fixo.
Era o meu primeiro libro, pareceume unha chea. Por tanto, fixen o que sabía facer: estiven no mundo documental, tiña unhas entrevistas xeniais. Así que falei da metodoloxía da historia oral, e concentreime nesas dúas persoas, na inusual alianza entre elas.

O libro publicouse en inglés en 2004. 20 anos despois foi traducido ao castelán da man da editorial Katakrak e nos próximos días realizará diversas presentacións en Euskal Herria. Estás satisfeito/a?
É un soño. En definitiva, trátase dun proxecto de vida. Para cando publicé o libro tiña unha chea de materiais, pero sabía que podía reunirme máis. Por tanto, tras a publicación do libro, e especialmente despois da tradución ao francés [Le chirurgien et le berger; Auberon, 2011] pensei que podía traducirme e recoller a información que me faltaba. Tiña unha historia bastante completa, pero non completa.

Estudou sobre todo en Ipar Euskal Herria.
Cando investigaba non cheguei moito a esta parte: non sabía castelán, e si non, había moitísimas cousas que analizar na zona de Francia, e centreime niso. Posteriormente, o Basque Pyrenees Freedom Trails Association-Euskal Pirinioak Askatasun Bideak organizou unha excursión de memoria a Pamplona. Esta é a terceira vez que teño en Pamplona. Para min é un descubrimento. É unha oportunidade para ver e pensar doutra maneira a historia e a paisaxe da historia. Como dixen, a investigación non estaba terminada do todo, segue vivo no meu interior. Non foi o meu principal foco de atención, pero sen dúbida foi parte da miña vida.

E o certo é que, casualmente, coñeciches a rede resistente de Mendibe en 1983, cando estaba de vacacións nesa zona. De feito, a Segunda Guerra Mundial non é o teu ámbito, non tiñas unha conexión especial con Euskal Herria… Podería contarme como sucedeu isto?
Cando coñecín a historia espertoume a curiosidade. Non é o meu campo en absoluto, e non sabía nada de antemán sobre o tema, pero houbo algúns factores que me levaron á historia. Por unha banda, tiña trinta e oito anos, e creo que a esa idade a xente está disposta a mergullarse en algo máis grande que ela. Doutra banda, a pesar de non saber euskera, dixéronme que sabendo inglés e francés arranxaríame ben. E finalmente contaba coa axuda do señor Erdozainki. Coñezo moi ben as dinámicas das comunidades pequenas, e sabía que o cura podía influír aí.

Como a comunidade lle acolleu, preocupáballe?
Iso mesmo. Entón pensei: Teño ao señor Erdozainki, e gústame moito investigar. Así que partirei coa súa axuda e veremos até onde chego. Ao principio non tiña intención de escribir un libro.

Precisamente naquela viaxe de 1983 coñeceu ao sacerdote Bernard Erdozainki, que lle contou o da rede resistente de Mendibe, e deulle unha misión: Como vivía en Boston, pediulle que lle fixese chegar unha carta a Scheppens.
Era un mensaxeiro. Despois de dar a carta a Scheppens, pensei: xa está, acabo con isto. Pero a historia quedoume cravada. E ademais souben que un dos meus compañeiros foi o paciente do Dr. Scheppens. Casualidade así! Ao principio pensei en escribir unha crónica de viaxes: como me fun de vacacións a facer unha excursión ao monte e a cambio descubrín unha historia esquecida. E empecei con esa intención.

Pero…
O pensei: o doutor Scheppens, un oftalmólogo punteiro a nivel mundial, que gardou esta historia para si mesmo durante cantos anos non sei. Este tipo de películas como Schindler’s List [a lista de Schindler] viñeron un pouco máis tarde, e este tipo de cuestións non se coñecían tanto. Pareceume que había que contar unha historia tan potente.

Willian Ugueux escribiu antes sobre o ocorrido en Mendibe, un importante membro de resistencia belga.
Escribiu dous libros sobre o tema: o primeiro Histoires de Résistants [Historias dos membros da resistencia] e o segundo Passage d’Iraty [Pasarela de Irati]. Son libros de memoria, e diría que Ugueux alargou a verdade. Contou a historia desde o seu punto de vista e se autocolocó no centro. Creou unha boa historia. Eu ao principio non entendía ben por que escribiu así, pero o entrevistei dúas veces, e entón deime conta. A memoria é moi imperfecta, non é exacta, e os libros de memoria, nese sentido, son retratos impresionistas.

Era amigo de Scheppens. Non tivo en conta o seu punto de vista?
Non era fácil chegar ao doutor Scheppens. Pasou moito tempo ata que empezou a confiar en min. En primeiro lugar, pola súa propia natureza, e doutra banda, foi un dobre axente… Por tanto, respondía unicamente ás cousas que lle preguntaba. Neste tipo de proxectos, sobre todo se estás a se centrar nun par de persoas, esperas que nalgún momento iníciese unha reflexión por si mesmas, sen que vostede pregunte, xéreselles algún recordo e cóntenllo de forma natural. Co Dr. Scheppens nunca me sucedeu iso. Nunca. Sempre tiña que preguntarlle cousas moi específicas, como un interrogador. Cando Ugueux díxolle que quería escribir un libro —eu sóubeno máis tarde—, o Dr. Scheppens gravoulle unha cinta dunha hora, explicando o seu lado da historia, e Ugueux aproveitouno nos seus libros. Só iso: un testemuño dunha hora. Afortunadamente Ugueux era un bo escritor e os libros son entretidos. Pero a medida que investigaba, a medida que falaba coa xente, deime conta…

Que era un punto de vista parcial, non unha historia completa.
Iso é. Coma se alguén estivese nun depósito subterráneo, cun periscopio mirando ao exterior: non o ve todo. Era algo así. Eu quería reunir o maior número de puntos de vista posible, e deime conta de que era difícil, porque a historia se converteu nunha especie de lenda en Mendibe. Era o drama local. Pero todos os detalles recibíronos ao revés. Eu era un forasteiro, e tiña a dúbida de si a xente estaría disposta a falar comigo, pero tiña unha cousa ao meu favor: os mendibetarras sabían que pasara moito tempo co doutor Scheppens, e iso fíxome sentir que se fiarían comigo, que non pensarían nada.

Outro dos puntos de vista que tentou reunir foi o de Cette Scheppens. Era a muller de Charles e ela tamén tivo algo que ver na historia. Durante todo este tempo a responsabilidade dos dous nenos da parella foi a mesma. Para a
señora Scheppens a historia era moi traumática e non quería falar do tema ao principio. Pero enseguida deime conta de que necesitaba a súa visión para explicar a historia o máis completa posible. Desde que empecei a investigar ata que se publicou o libro, pasaron moitos anos, e entre outros motivos. Estiven a esperar a que a señora Scheppens estivese disposta a falar comigo.

Cando foi iso?
En 1997. Por outra banda, en canto á influencia do libro, ocorreu algo moi emocionante. Tras a publicación do libro, escoitei por primeira vez ao doutor Scheppens dicíndolle que a súa muller era un heroe. É dicir, grazas ao libro, mirou cara atrás e deuse conta da achega da súa muller.

E a propia señora Scheppens que lle dixo?
“Amo o libro e odio a historia”.

Ufa.
Foi forte.

O libro contén dous prólogos, e precisamente o texto de Ainara Rodríguez Rolán resalta ese papel das mulleres. Nas historias sobre resistencia e traspasos fronteirizos subliñouse a acción dos homes, sobre todo polo paso deles, pero tamén a importancia das mulleres neste tipo de redes. Segundo Rodríguez Rolán, no seu libro esta presenza feminina non se oculta, e é de agradecer. Non só presenta un heroe principal, senón toda a rede que lle rodea.
Si, por exemplo, a maioría dos hostaleiros que traballaban coa rede de Mendibe eran mulleres. Ao principio do libro hai unha serie de preguntas xerais, a ver que lles pasa aos heroes despois da guerra, a ver que é ser heroe, etc. E entre as cousas que entendín e apreso grazas ao libro, deime conta de que os heroes se presentan como actores individuais, pero que en realidade hai unha rede ao redor ou detrás deles, que a actividade dunha rede permite as accións dese heroe. Sen menosprezar esas accións milagrosas, pero para que isto poida suceder hai unha chea doutras accións de protección á sombra. E neste caso houbo unha chea de mulleres que se dedicaron a estas tarefas. Os motrices foron maioritariamente homes, pero nos centros de substitución anteriores e posteriores tiveron gran importancia as mulleres. As mulleres de Euskal Herria foron moi importantes.

Chegaches onte a Pamplona. Reunímonos ao dez da mañá para realizar esta entrevista [que tivo lugar o 18 de maio], tras a cal coñeceremos diversos lugares con Nerea Fillat da editorial. Tamén faranche unha homenaxe. Estás moi activo?
Estou tolo. Sacar á luz esta historia é un pracer inmenso. É moi importante para a xente, pero non o coñecen, non o tiveron a man. É marabilloso poder dar a coñecer a xente que non a coñecía. Moi pouca xente coñece en España, non saben a importancia que tiveron no movemento de resistencia europeo. É como dar luz a algo invisible, e iso é moi significativo para min.

Din que segues recompilando información. Gustaríache escribir outro libro sobre este tema?
Si, como vostede di, desde que se publicou o libro seguín acumulando información, polo que fun corrixindo versións, e esta de Katakrak é a máis exacta até agora. Gustaríame facer unha revisión completa para afinar todos os aspectos que faltan, e ademais escribir un epílogo sobre o impacto do libro e todo o que aprendín tras a publicación do libro.

Para terminar, como vostede coñeceu o noso pobo, quixese preguntarlle por vostede. Naceu en Cleveland (Ohio), pero vive desde hai anos no estado de Vermont.
Si, a verdade é que pensaba falar de Vermont nas conferencias destes días. Trátase dun estado fronteirizo que se atopa a dúas horas do Québec en dirección sur. De feito, comecei a miña carreira profesional nos grandes museos, concretamente no Museo de Arte de Cleveland e logo no de Minneapolis. Ao principio pensaba que seguiría traballando deste tipo, pero, mire, xurdiu un novo posto de traballo para ocuparse do programa de todos os museos de Vermont, pareceume interesante e acolléronme. Pensaba que ía traballar uns anos e logo volvería ás grandes institucións, pero non, alí quedeime. Agora estou semi-xubilado.

Díxome que nas conferencias tiña intención de mencionar a Vermont. Por que?
Creo que ten algunhas similitudes con Euskal Herria, e así a xente verá que non son de Marte [risas].Para
empezar, en Vermont somos uns 650.000 habitantes, e todo o mundo coñece a todo o mundo ou son parentes. Vivo no campo, e iso deume unha certa proximidade con Mendibe, non me resultaba do todo estraña. Podía facer comparacións, tiña unha referencia. E a propia paisaxe parécese aos Pireneos. Por tanto, aínda que sexa outra cultura, comprendo ben algunhas cousas.