Que dis, es aculturado? A aculturación é a adquisición dunha cultura que non é a nosa, en detrimento de a nosa. Ti aculturado? Si,
así son, moi aculturado… Falo mal en eúscaro, non domino os verbos, déixome moitos erros… Xa sei! Unha vez, a miña ttantta díxome: “Ou, eu pensaba que vostede ía ir de clase nocturna a falar ben euskera, pero de verdade fala mal”. E unha vez máis, en Atharratz, o pequeno neno Maddi tamén dixo iso. Falabamos en eúscaro, e dicíalles aos meus pais diante de min: “Nine, que é o nome do meu tempo infantil, que é Nine, e en Zuberoa aínda o son, realmente arruína o eúscaro!”. Iso é o que dixo Maddi de catro anos: “Nine arruínache o eúscaro!”.

Eu creo
que é unha forma pollita, pero equivocada. Leo eúscaro, pero das máis sinxelas é ler unha obra de antropoloxía ou lingüística que ler unha novela: perdo o aisa entre metáforas e similares. Necesito moito tempo para ler unha novela. Lin o libro de Amaiur Epherren [Profeten iruzurra, Maio, 2021]. Amaiur escribe moi ben, pero pasei moito tempo lendo o seu libro! Pero Maddi Anne vive no seo de Ene de Txoperena… Doutra banda, teño moitas trabas para ler o xornal, algunhas veces non entendo nada, necesito ir á letra do dicionario! & '97; Por iso declárome aculturado! Teño moito sentimento para Euskal Herria, para o eúscaro, pero non podo ter unha cultura vasca. Aculturado!

Creámosche en
Zuberoa… En Liginaga, sobre Atharratze. Coñeces o lugar?

Alí naceu Dominique Laxalt, pai do famoso escritor estadounidense Robert Laxalt… Os laxaltarras fundados
en Astuen, xunto a Liginaga! Desprazados a América.

Naceu en Liginaga, non lle transmitiron o eúscaro? Si,
pero perdino de verdade pola mañá. Nacín por casualidade en Liginaga, onde o meu pai e a miña nai vivían casados en Pau. O meu pai era bearnés. Os pais casaron en 1942, no século pasado. O meu pai era xogador –poker, etc.–, e o día da voda coméronse xendarmes para arrestar ao meu pai. O meu pai tiña un bo oficio, era o director administrativo da fábrica de avións de Pau e a súa nai a secretaria. Pero como xogador, o seu pai fixo débedas e, polo seu traballo, podía coller a eslamiada da caixa [da fábrica]. Así, o día da voda golpeáronselle os xendarmes para arrestar. Pero o meu pai e un dedo da miña nai pagaron a débeda e non arrestárona.

Din que o xogo non
é renda. Non é de verdade! Pero o seu pai seguía sendo xogador. A miña nai non era feliz, porque tiña moitas respetabilidades no seu traballo. Non se que mentira dicíalle o meu pai á miña nai, pero sei que cando a miña nai era unha estrela de sete meses, o meu pai volveu ser arrestado e pasou catro meses na prisión. Acolleuna á súa nai para pagar a débeda. Foi un gran golpe para el, e por iso foise ao berce de Liginaga, a Goihenetxe, e por iso creoume eu en Liginaga, no seu irmán. Les o francés aisa?… Escribín un libro hai catro anos, conto unha amiñi a miña historia [Au chemin de Maia], pero non quero perder o tempo lendo ese libro...

Voullo a ler con entusiasmo. E como influíu a situación na túa vida? Estivemos no berce seis anos.
O primeiro ano da escola, cando tiña cinco anos, fíxeno en Liginaga. Desde entón a súa nai foise a Atharratzat. Alí tiña un gran amigo, Felix, que aínda vive no hospital de Atharratz, a súa residencia de anciáns. A nai de Felix colleu tuberculose e foi ingresada nun sanatorio. Tiña unha tenda de tabacos e a miña nai traballou un ano alí. Así foi á escola Atharratzat. Desde entón, a nai tiña unha cobiza en Maule, viúva. O seu defunto marido tiña unha dos maiores aromas de espartina en Maule, pero morreu novo, e a cobiza da súa nai, que era secretaria, chamou para dar o seu apoio. Viviamos tres anos na casa da queratina da túa nai. Logo a miña nai demandou o divorcio ao meu pai e casou con outro home.

Cantos anos tiña entón? Dez. Durante catro anos vin ao meu pai
quince días ou tres semanas, non aborto. O seu pai saíu do cárcere e foise a Indochina, comprometida. Alí estivo catro anos, e cando estivo moi atento, dirixiuse a Liginaga para vernos, pero axaita e axama non querían vernos, nin o tío nin a tía, e entón fomos a Astú, a Xuritegi, onde naceu o axaita. No libro [Le matriarcat basque] aparece a foto… Axaita era a cadeta de Astue [a segunda], axama é a curmá da casa de Liginaga [o herdeiro]. Axaita casa a casa de Axama cunha elegancia e toma o nome da casa de Axama. Aí tes matriarcado! O seu tío Johañe trasladouse a París a traballar como garda republicano e o seu tío Battista estaba en Liginaga.

Fíxose o tío Battista a premiar á casa? Si. De feito, a curmá era a irmá da miña nai, Magdalena, pero foi a París a traballar e deixou a casa. De aí pasou a ser o seu tío Battista. Recordo en ttip, eu tres anos, a miña nai e eu fomos a Madalena
a París durante un mes, e eu coa miña nai e o ttantt, perdéronme dentro do metro! & '97; Non falaba en eúscaro, senón en eúscaro, e tíñame ttipi, tres anos! No metro había moitos camiños, e eu seguía no camiño do meu ttantta, e había un afiche cun can grande, e aí botáronme, e empecei a chorar: aquel gran can, e eu era a miña nai, e a nai e o tántido non estaban aí! E unha muller se ecló na miña canción [cantón, á beira] e preguntoume non se que, porque non comprendía nada! E así perdín o eúscaro.

Que quere dicir, que perdeu o eúscaro? Perdino de verdade! Cando me prestaba atención a Liginaga, dicíame o meu tío Battistak: “Oh, pero
agora fala francés!”. Ola! Pasamos un mes en París! Creo que dentro do metro tróuxome un traumatismo e perdín o eúscaro. Logo, cando tiña 30 anos, fun a clase nocturna en Maule, pero a miña lingua no rancho foi o francés e aculturé. O meu traballo era o profesor francés. En Francia hai un concurso nacional para profesores, e eu fun a Poitiers. Pero alí fixen un ano. Á parte de Poitiers, na canción Bordeus, tamén estiven a traballar en Braud-et-Saint-Louis, onde é a central nuclear, nunca me fuches a ver! Ja, ja…

Pero algunha vez dirixiuse a Euskal Herria… Si, porque o xefe da academia de Bordeus [departamento de educación] vía que
o profesor tiña o posto lonxe da súa casa, axudaba a volver ao pobo ou á súa contorna. De aí fun profesor francés en Donapaule, Sohütan, Oloroe de Biarno e Nabarrenkox. Vivía en Maule, quería interiorizar o eúscaro e empecei á escola nocturna de Maule. Estudei Allande Sokarrosekilan, Junes Casenaverekilan. O profesor de Alabader, Allande! Tiña moito humor! Recordo que naquel momento estivo arrestado porque era de IK. Os da escola de noite fomos á súa casa, en Etxebar, e o pai de Alland estaba a chorar: “Nós os vascos sóbrannos en ephanxi!”. Quería dicir que o vasco non ten sitio en Francia.

Eu cría que era profesor universitario. Realizou unha tese doutoral con matriarcado, dirixida por Txomin Peill. Profesor universitario eu? Nada! Realicei a miña
tese doutoral en matriarcado, si. Comentaba en Txomin Peill dous directorios na miña tese. Quería explicar o noso mundo, a igualdade, a simetría dos sexos, a herdanza, a copropiedad… pero [Claude] Levi-Strauss tomei a obra de Levi-Strauss e non me bastaba para explicar o noso mundo e, porque sempre estou moi interesado na psicanálise, seguía [Jacques] Lacan. Penso que Lacan ten un gran coñecemento e que tamén é un psicanalista, e el aproveitei para explicar outros aspectos do meu tema. Por iso, á parte de Txominez [Peillen], tiña un segundo directorio, profesor da universidade de Tolosa e psicanalista no tempo: Marie-Jean Sauret.

O profesor francés, de oficio, vivía en Maule, casado e con dous fillos… e con todo, fixo a súa tese doutoral. & '97; Pero se fixen a miña tese tarde! Xa tiña 50 anos! De Maule a Baiona para seguir os cursos de terceiro grao. Txomin Peillen, Maite Lafourcade… foron os meus profesores. Até entón nunca pensei que era a estrutura do noso mundo. Lendo as obras de Maite Lafourcad deime conta de que a miña axama era unha curmá caseira na nosa casa de Liginaga, que foi casar con ela. Maite Lafource realizara
unha gran investigación, estudou máis de mil contratos, e eles facían ver que na nosa sociedade había algo diferente, que en Europa non era iso, coseigneurie [propiedade común dos homes e mulleres], etcétera. Interesábame moito o noso mundo.

O filósofo alemán Heide Goettner-Abendroth
apúntase ao comezo do libro que publicou con matriarcado. Hai xente plural e matriarcada, delas Goettner-Abendroth. El relata que no mundo son moitas as fórmulas matriarcais, realizou enquisas en África, Asia, América e Oceanía, e desmontou numerosos dogmas universitarios. Levi-Strauss di que o tratamento diferente dos sexos é a base da sociedade, pero iso non quere dicir que a súa muller sexa unha muller. Demóstrao Goettner-Abendroth. Ao mesmo tempo, ese filósofo dicía que en Europa hai tempo que desaparecía o matriarcado e eu esquecinme da pluma para mostrar o matriarcado de aquí e explicar como foi posible. Por exemplo, a mala importancia da casa. Goihenetxe era da miña nai, e era da miña axama, e da miña axila… e todos foron a curmá! Era pai de macho de Etxebarri, de Zabaletxe.

Di vostede
que a hika, con toka e con noka, explica mellor a construción da identidade sexual e a igualdade entre os sexos… Creo que si. Hai igualdade entre homes e mulleres, e tamén entre xeracións, e creo que iso foi feito no noso mundo a través da linguaxe, esa constricción fíxoo. Tamén existiron opinións contrarias ao hika, que eran as formas dos satanes toka-noka. Igual de aí tamén se opón ao noka, pero é verdade que a súa muller foi realmente derrotada na igrexa. O mollo elimina puramente a identidade sexual e o pulmón constrúe. O home non domina á súa muller, nin esta domina ao home: pois igualdade, os sexos ponse ao mesmo nivel. Hai moitas cousas aí, nupcias rituais, premisas e curmás, cadetas fóra, dote ou dote… Moitas cousas!