A realidade económica e social de Euskal Herria, golpeada duramente por unha profunda crise, era radicalmente distinta en 2014, si comparámola con épocas seis anos máis atrás. O forte incremento do paro, o peche continuo das empresas, os despedimentos… Os recortes que sufrían os cidadáns nas súas carnes e as consecuencias do “rescate” dos bancos. Basta con botar unha mirada á hemeroteca para darse conta da situación.

Segundo Gaindegia "de novo" en 2013 destruíuse emprego, sobre todo entre os mozos, e as feridas provocadas polo peche de empresas como Corrugados, Fagor Electrodomésticos ou Inasa seguían vivindo. Quizais a muralla popular realizada polos traballadores de Inasa para non levar a maquinaria da fábrica de Irurtzun representa a falta de soberanía laboral.

Até entón o relato prescribía que había que atopar traballo despois de estudar, pero a idea do "ascensor social" caeu en quebra. Nesta conxuntura, varias persoas decidiron abordar a autoorganización a partir da súa experiencia laboral e a súa capacidade, xa que o mercado de traballo xa non satisfacía. En pouco tempo, a taxa de creación da cooperativa en Euskal Herria triplicouse, así o lembra Beñat Irasuegi, membro da cooperativa Talaios: "Hoxe en día esta taxa mantense, e probablemente é un sinal de que a crise segue aí". Na súa opinión, o síntoma máis destacado é a precarización do traballo, "esperta a unha xente o desexo de autoformación, aínda que tamén hai un efecto adverso, como o de quen recorren á administración en busca de seguridade laboral".

Pero volvamos ao 2014. Naquela época tamén se produciu a privatización de sectores como o das telecomunicacións, o enerxético, o financeiro... e puxéronse en marcha proxectos doutro tipo. Aí hai que situar a Goiener, Koop57 ou Fiase. Todos estes ingredientes supuxeron a faísca da economía transformadora e da nova onda cooperativa.

Desde unha convocatoria aberta

"Nós non sabiamos nada de cooperativismo, pero tiñamos unha idea básica: queriamos traballar con outras cooperativas sobre todo como a nosa", lembra Irasuegi. Ademais, naqueles momentos comezouse a reunir a unha xente da zona catalá de Coop57, coa intención de trasladar esta experiencia ao País Vasco, pero para iso era necesaria unha masa crítica. Nesta liña decidiron realizar unha convocatoria aberta en Internet co obxectivo de crear unha rede.

"Cando o vin en Twitter dixen para min: "Temos que ir alí", di Leire Udabe, da cooperativa Lakari. Facendo "hartazgo" do traballo anterior, el e outros membros estaban a crear a empresa nese momento: "Sabiamos que queriamos organizarnos no colectivo e cando vimos as bases abertas da rede non dubidamos". Así naceu Olatukoop, a Rede de Economía Social Transformadora do País Vasco, o 14 de maio de 2014.

Inicialmente eran entre oito e dez empresas, hoxe en día é unha ampla rede de socios, membros e redes territoriais de máis de 60 empresas ou institucións de todo o País Vasco. Participa en numerosos proxectos e proxectos e cada vez son máis os nodos territoriais que traballan ao redor da economía transformadora. Olatukoop converteuse nun referente ineludible, tanto máis aló do canibalismo do mercado como da actividade cooperativa que segue o modelo de Mondragón, para moitos axentes e institucións que queren construír unha alternativa a través da Economía Social Transformadora.

Enchendo de contido o concepto

Aquí a clave é a palabra "transformador". Sabendo que en Cataluña o significado da economía “solidaria” en Euskal Herria non se entende da mesma maneira, que a miúdo estivo ligado ao asistencialismo na ONG, un grupo que estaba “a conspirar” ao redor da economía propuxo outro concepto político. Quen queira saber exactamente que é a Economía Social Transformadora (ESE), pode facelo se o desexa a través do vídeo realizado por Ikusgela.

Este tipo de economía baséase fundamentalmente na conciliación da vida e o traballo, pero co obxectivo de transformar o sistema económico e a sociedade en vigor: “Pretende tamén reflectir o carácter ascendente, que provén do mundo urbano e que ten un punto militante”, di Udabe. Di que o “plus” da economía transformadora é que dá outro sentido ao traballo e enténdeo como un proxecto de vida, máis aló da perspectiva productivista. Irasuegi tamén subliñou a importancia de “recolocar” o traballo porque nun momento dado estaba a abandonarse.

Desde a tradición cooperativista a centralidade do traballo, desde a economía feminista a centralización das vidas, e o carácter suburbano... Con esa confluencia comezaron a “encher de contido” o concepto de transformador, segundo ambos, coa escusa de que Olatukoop cumpriu dez anos na nosa cita en Torrekua, Errenteria.

Teñen previsto celebrar o seu aniversario con éxito, cunha festa organizada o 18 de maio en Donostia. Pero antes, o 14 de maio, celebrarase un acto político en Pamplona. Ademais de expor os retos de face ao futuro, presentarán as Bases Abertas actualizadas recentemente. Nesta carta fálase da habitabilidade da vida e da economía transformadora, da economía cooperativa, da (trans)feminista, do vasco, do antiracista… Fálase da soberanía do traballo, do control colectivo dos procesos de decisión, da intercooperación, da transformación territorial e do patrimonio común… E da sustentabilidade ecolóxica, por suposto.

Por outra banda, no marco da efeméride, Olatukoop elaborou dous folletos e tenos xa no forno, ambos de economía transformadora e cooperativismo. Un será o folleto ou guía da contorna das cooperativas públicas, o outro ten un contido teórico máis profundo e céntrase na economía: Economía transformadora (s), redactado por Óscar García, experto en Economía Territorial. ARGIA publicou como adianto algúns detalles deste último libro no artigo "Todos os adxectivos da economía".

Vías non pechadas

O percorrido da rede ao longo desta década non foi sempre o resultado dunha estratexia premeditada, aínda que pode dar o contrario. A miúdo, a intuición e as lóxicas internas han marcado a dirección. Pero quen ao principio tiña moita “paixón”, aos poucos foi adoptando outra forma entre os máis veteranos de Olatukoop. E, pola contra, entre os membros dos territorios nos que a rede se ampliou recentemente, perciben o desexo e a frescura de facer novas cousas, probablemente coa necesidade.

Tras a primeira fase activista, chegou a hora de estruturala en 2017, creando a comisión coordinadora e outros grupos de traballo. Desde entón, o crecemento da rede deu lugar a continuos arranxos e novas estructuraciones, que polo seu carácter aberto han incorporado ideas doutras correntes, como o feminismo e o antiracismo. Pero os membros de Olatukoop teñen claro que non hai un relato perfecto: houberon debates, mesmo crises, e ás veces inventouse e outro non.

Na última reunión celebrada o pasado mes de febreiro, aprobouse a nova proposta de formas de participación de Olatukoop e púxose en marcha o proceso de creación das chamadas “redes internas de intercooperación” para pór en contacto a cooperativas ou empresas cos mesmos centros de interese e traballar as sinerxías.

A acción territorial, un paso máis

Os proxectos foron o motor de Olatukoop durante todos estes anos –principalmente KoopFabrika, programa de formación para impulsar o emprendimiento transformador; KoopFabrika asociado a esta reportaxe: podes ler o artigo A canteira de cooperativas transformadoras– e a través deles estendéronse a cada vez máis territorios proxectos relacionados coa economía transformadora, coma se fose un rizoma. O rizoma, en movemento subterráneo imparable e horizontal, é un curioso talo que se multiplica e complícase, que arrinca as pingas máis antigas e reproduce os brotes, a ollo e a ollo, en lugar. Non é de estrañar que Olatukoop utilizáseo para representar a súa filosofía.

Pero a difusión ten os seus riscos. “Ao principio eramos moi poucos e metémonos/metémosnos nun boom para aumentar a masa crítica e crear proxectos. Pero os amigos do Ateneu Cooperativo catalán contáronnos a súa experiencia. Eles colleron moita velocidade, polo impulso da política pública, e dixéronnos que para ter coidado, que non só é crear, senón que tamén é importante entrar constantemente e facer colaboracións”, explica Udabe. Así, aínda que cre que as bases están sentadas, agora hai que crear “suxeitos propios” a partir das necesidades de cada territorio: pasar do emprendimiento á territorialización.

“Chamamos acción territorial á seguinte fase da actividade cooperativa”, afirma Irasuegi. Sería construír un solar para crear os instrumentos necesarios para vivir nun territorio. E para iso é imprescindible respectar as condicións dese territorio e colaborar co seu suxeito "organizado e plural".

Nalgunhas rexións os nodos de economía transformadora creáronse case pola súa conta, como o BDS Koop que opera en Bidasoaldea ou a cooperativa Biziola que recentemente se puxo en marcha en Goierri. Noutras rexións, a pesar da gran necesidade de alternativas deste tipo, aínda non hai suficientes bases e iniciáronse procesos a longo prazo, como nos Pireneos, xunto co programa Hauspotu de Udalbiltza e o Plan Pirenaico do Goberno de Navarra. Olatukoop expón a creación dun ecosistema cooperativo completo nese territorio, pero Irasuegi di que para iso fai falta tempo, “só para crear suxeito polo menos tres anos”. Sen proselitismo, sen persuadir artificialmente a ninguén, sabendo que non son máis que unha parte deste ecosistema, están a facelo desde o punto de vista local.

Non se pode sós con compañeiros de viaxe

No camiño percorrido até agora por Olatukoop, algúns elementos foron claves para Udabe e Irasuegi. Un deles é o acerto na unión entre traballo e cidadanía, como xa fixo a industria vasca. A partir de aí, din que a posta en práctica dos proxectos deulles lexitimidade.

Tamén subliñaron a referencialidad política alcanzada pola Rede, aínda que esta, en ocasións, puxo no porto para responder a unha serie de desafíos que existen como pobo, como é o despoboamento que hai en moitas rexións. Pero son conscientes das limitacións de capacidade de Olatukoop para dar solucións a estes problemas estruturais. Neste sentido, consideran que a Administración Pública aínda ten moitas tarefas domésticas: “É a que debe garantir os servizos públicos e a universalidade nos territorios”. En calquera caso, seguen propondo e desenvolvendo proxectos para os que os concellos son aliados importantes.

A súa vinculación cos actores da economía solidaria catalá e a relación persoal entre os membros da rede tamén contribuíron, desde logo, ao camiño. O “bidelaguna” é unha figura de gran forza dentro da economía transformadora, sobre todo para acompañar ao recentemente chegado: “Os compañeiros de viaxe sempre puxeron os seus corpos para levar adiante os proxectos”, confesa Irasuegi.

Once retos de futuro

E de face ao futuro que? Cunha economía transformadora ao compás, traballaron unha mochila durante polo menos dez anos. Unha das tarefas máis difíciles será o mantemento dunha estrutura equilibrada como rede horizontal despregada nos territorios. Sempre miraron con atención ás grandes e centralizadas estruturas en Olatukoop, pero na última asemblea viron claro que teñen que dar pasos cara á profesionalización e, doutra banda, explicaron que en Navarra e no País Vasco Norte tamén terán que decidir crear figuras xurídicas en dous anos.

Traballar a autofinanciación, impulsar a intercooperación e seguir transmistando todo o coñecemento colectivo son outras tarefas. "Habemos sistematizado o coñecemento adquirido até agora e deixámolo libre", di Udabe, e considera que unha das claves é facelo así a partir de agora, porque isto permitirá, entre outras cousas, ampliar e coñecer mellor a economía transformadora.

A envisibilización da economía transformadora sempre foi fonte de preocupación, de aí xurdiu a idea do mapa de identificación de colectivos, que se pode ver na actualidade en Batura.eus. Pero a pesar de que se trata dunha economía real de decenas de empresas, proxectos, iniciativas e redes, aínda non conseguiu entrar no imaxinario económico da maioría da poboación. A sombra doutros movementos cooperativos, sobre todo Mondragón, non é baladí.

Irasuegi considera que hai que situar mellor o relato da memoria cooperativa de Euskal Herria: "O cooperativismo ten unha rica diversidade e historia en Euskal Herria, pero non sabemos nada das seiscentas cooperativas que existían antes da Guerra Civil, non somos un tema para referirnos". Considera que tamén neste ámbito hai que aprender dos cataláns, que están a recuperar toda esta memoria por barrios.

Outro tema de preocupación que se está detectando ultimamente en moitos territorios e pobos da beira é o releario. Ademais de nas empresas, a agricultura, o comercio e a hostalaría están a experimentar un cambio importante neste sentido, e teñen claro que se non fose dos migrantes habería moitos pobos mortos. Todo isto organízase: “Non imos dar axencias ás persoas migradas para que se fagan co seu traballo?”. Os nosos interlocutores defenden a necesidade de propor desde o cooperativismo outros modelos comunitarios que dean continuidade aos pequenos negocios familiares dos pobos, e que se faga ademais en colaboración cos sindicatos, porque consideran que o cooperativismo e o sindicalismo son dous mundos “artificialmente separados”.

O reto ecosocial é algo que a maioría das empresas de Olatukoop teñen ben interiorizado, pero non é fácil situarse a escala. Neste sentido, trátase da “plataforma cooperativista” que ultimamente está a crecer. Máis aló do oleoduto, son proxectos e cooperativas públicas baseadas en comunidades, agrupadas en grupos de consumo, soberanía alimentaria ou sector enerxético, entre outros. Máis aló do mero consumo, están dedicados á actividade pública e tamén se está desenvolvendo a idea de propiedade colectiva, como pode ser o proxecto agroecológico Amillubi, no que atoparás máis información na páxina 38 deste número de ARGIA.

En definitiva, na medida en que a propiedade privada é un elemento central do sistema actual, a tenencia de bens colectivos será indispensable para poder levar a cabo os proxectos e facer vidas máis habitables. As trenzas de talos e ramas necesitan primeiro terra para fecundar a prosperidade para todos.