Viñeron a Bilbao por formar parte dun xurado simbólico. Por que participastes niso?

Alejandra Burgos: Colectivo Feminista nO Desenvolvemento, xunto a Mugarik Gabe, levamos máis dun ano inmersos nun proceso de protección integral feminista. Ao redor de 2013 participamos noutro xurado destas características, no caso dunha muller salvadoreña criminalizada polo aborto. Este ano vimos a oportunidade de dar a coñecer a situación das mulleres trans dO Salvador, porque cremos que é importante complementar as violencias que sofren, pero nO Salvador non podemos facelo. Por iso queremos facelo aquí, para facer esa achega á xustiza. Este proxecto ten varias liñas de traballo, unha delas é o apoio integral feminista. Estamos aquí para aprender esta proposta, e eu, sobre todo, vin para axudar a Karla, que é testemuña.

Karla Guevara: Sempre se dixo que as transmujeres non sufrimos violencia machista, senón discriminación ou estigma. Pero non é así, sufrimos a violencia conxénita. Vivimos nun sistema de violencia interminable. Este sistema patriarcal, máis complexo aínda nos países centroamericanos, odia todo o feminino. A violencia que sofren as mulleres cisgénero é sufrida pola súa condición de muller; a violencia que padecemos as mulleres transgresoras do sistema patriarcal, porque nos outorgou o “privilexio” de ser nomeadas homes. Esta transgresión é inescusable no noso sistema. Non é bullying, é violencia institucional. A idea de vir aquí é mostrar e complementar esas violencias de forma simbólica.

Foi un proceso de máis dun ano. Como foi?

K. Guevara: O proceso consistiu en entrevistar a mulleres transas, analizar as violencias machistas sufridas por elas e definir un patrón común. Entrevistamos moitas mulleres, unha delas fun eu. Eu veño dar o meu testemuño, tamén dos meus compañeiros.

A. Burgos: Primeiro fixemos entrevistas individuais e logo colectivas. Moitos dos seus membros nunca pensaron que sería para eles a reparación. Estou moi agradecido por esta oportunidade e porque Karla quixo contar a súa historia, porque non foi fácil. E estou moi contenta de poder empezar a pensar que é a reparación.

Que é? En que poden contribuír os xuízos simbólicos?

K. Guevara: As violencias machistas inflúen en diferentes ámbitos da vida. Primeiro hai que completalo. Cando é responsable da formación do Estado e non asegúrao, os xuízos deste tipo son, por exemplo, as esculturas en nome das mulleres asasinadas ou as rúas designadas. É simbólica pero ten unha gran influencia social e comunitaria.

A. Burgos: Nós fixemos este tipo de ensaios. O ano pasado fixemos a iniciativa que denominamos Festa da Xustiza Popular para Manuel. Esta muller foi criminalizada polo aborto, un cancro non diagnosticado e morreu baixo a tutela do Estado. Presentamos o caso ao Tribunal de Dereitos Humanos de Centroamérica e condenou ao estado dO Salvador. Pero, aínda así, o Estado non aceptou publicamente esa inxustiza. Por iso nós queriamos axudar á súa familia. O recoñecemento público da culpa do Estado foi un camiño para a familia. Neste marco queriamos participar no xurado de aquí para lograr unha xustiza integradora das mulleres dO Salvador.

Falan do Goberno dO Salvador. Nestes momentos, a situación política é complicada: tras dous anos de excepción, o presidente Nayib Bukele gañou por segunda vez as eleccións por maioría absoluta. Como está a situación?

A. Burgos: Os resultados non nos sorprenderon, pero si nos irritaron. NO Salvador hai moito tempo que non hai equilibrio democrático. Houbo algúns avances en materia de dereitos grazas ao traballo de moitos movementos, pero nos últimos anos houbo atrasos democráticos, que para as nosas axendas, a axenda feminista e a LGTBI é malo. Por iso, para nós é importante falar da situación: estamos a aproveitar a visita para reunirnos con moitas institucións e compartir as nosas inquietudes, pero tamén para facer unha convocatoria para que o movemento internacionalista non deixe atrás O Salvador.

K. Guevara: Os datos matan o relato e temos que desmontar a narrativa que construíu o goberno. Feministas, comunidade LGTBIQ+ e ecoloxistas lideramos esta loita, temos o poder de denunciala. O resultado das eleccións é froito de moitas irregularidades: cambiaron o número de deputados, cambiaron o sistema de reconto de votos, reduciron os municipios de 262 a 44... e iso axuda aos principais partidos. Ademais, as irregularidades producíronse na campaña: o resto de partidos non tiveron financiamento, as vías de financiamento das Novas Ideas non se deron a coñecer, utilizaron fondos públicos –repartíronse canastras cheas de comida, como se fixo antes das eleccións de deputados de 2021–.

Pero, á marxe de todo iso, votaron 2,7 millóns de persoas, tanto residentes no país como no estranxeiro. Isto significa que o partido de Boi contou co apoio do 30% dos salvadoreños, o que modifica o relato. Hai moitos votos estranxeiros nO Salvador, precisamente porque fixo unha campaña moi grande no estranxeiro, porque tivo recursos para iso. Bufé converteuse nun produto para a exportación, e os que viven no exilio cren que todo está a cambiar. Pero a pobreza extrema dO Salvador aumentou 4 puntos, superando o 8%. O crecemento económico non se materializou: o ano pasado foi da orde do 2%, o máis baixo de Centroamérica.

Ante a situación excepcional de eleccións, os defensores dos dereitos humanos han denunciado numerosas agresións.

A. Burgos: A situación de excepción provocou unha crise de dereitos humanos que pasou de ser violencia social a ser estatal. A violencia contra as mulleres e a sexual non son nada novo, están escritas na memoria das comunidades desde a Guerra Civil, é volver ao pasado. Somos tres ramas do movemento social con rostro feminino a favor do movemento ecoloxista, feminista e do LGTBI: non é casualidade que moitas das agresións do estado sexan contra as mulleres. De feito, a situación de excepción está a utilizarse para ameazar aos membros dos movementos. Polo menos 1.176 ataques contra defensores, 39 defensores e dezasete sindicalistas foron detidos. Desde o Estado existen estratexias para cansar aos defensores dos dereitos humanos. Existen obstáculos e ameazas contra a liberdade de reunión. Isto demostra que vai provocar unha desmovilización nas asociacións comunitarias.

O Salvador é internacionalmente recoñecido pola súa penalización total do aborto. Como está a situación neste momento?

A. Burgos: O aborto segue estando totalmente castigado. Non hai un peso contra o poder no país, e por iso non se puxeron en marcha propostas lexislativas. A última vez que tentamos introducir unha proposición de lei esperábannos as barricadas. En 2018 apoiamos a proposta de defensa das persoas defensoras e arquivárona directamente. É difícil pensar que nO Salvador pódese avanzar na eliminación das penas do aborto cando hai un goberno con posicións cada vez máis conservadoras e fundamentalistas.

Desde 2013 o movemento feminista internacional pediu xustiza para Beatriz dO Salvador, vinculada ao dereito ao aborto. Este caso atópase actualmente na Corte Interamericana polos Dereitos Humanos e esperamos recibir unha sentenza favorable para que non volva repetirse. Desde o Colectivo Feminista traballamos niso: sensibilizamos para demostrar que a penalización do aborto é absurda. Tamén participamos na campaña a favor da liberdade [Liberdade para as 17], dezasete mulleres con penas de cárcere por aborto de 30 e 40 anos. Hoxe en día ningún está no cárcere, e iso é consecuencia da loita. Non é posible seguir tomando decisións sobre os corpos da vida, as mulleres e as embarazadas con ideas baseadas na relixión.

A nivel internacional quizais non é tan coñecido, pero aprobaron a lei contra os delitos de odio e a lei de identidade de xénero está en proceso. Karla, formaches parte destas dúas proposicións de lei. Como é a situación para a comunidade LGTBI?

K. Guevara: O Salvador é un país machista e ultraconservador. Este Goberno é tamén moito máis conservador que o anterior, porque a maioría dos que financian o partido son conservadores. Non admitirán avances nestas cuestións.

En 2015 aceptaron unha serie de reformas ao código penal por ser un ano moi salvaxe: foi o ano no que Francella Mendez [o activista trans] morreu. Isto impulsou que o código penal tipifique os delitos de odio. Coa proposta da lei de identidade de xénero comezamos en 2018, pero desde 2016 tratabamos de facer incidencia, non recibimos resposta de ningún partido. O partido da esquerda, o FMLN, díxonos claramente que o aborto e as contas da cidadanía LGTBIQ+ non ían tocar. Cando este partido perdeu un número importante de deputados decidiu aprobar a proposición de lei. Pero até a data, o único movemento que houbo ao redor desta lei foi o arquivo. Suspéndense todas as propostas legais existentes en relación coas defensas das mulleres e da cidadanía LGTBIQ+.

Nese momento quedaron arquivadas moitas solicitudes de cambio de xénero. Entre elas a túa.

K. Guevara: Nós empezamos pola nosa conta a facer peticións de cambio de nome nos xulgados. Fixemos catro solicitudes, primeiro foron anuladas, logo recorreron e aceptaron tres. Porque, aínda que non existe unha lei para cambiar o nome dO Salvador, hai lexislación internacional, e tamén hai leis dO Salvador. Insistíronnos en que non podían polo en marcha porque non ofrecemos probas, volvemos recorrer e entón aceptárono. En agosto de 2022 o xurado aceptoume os cambios de nome e xénero. Estes tres anos foron violentos, mandáronnos a facer estudos psicolóxicos, mesmo sociais.

O ordenado polo xuíz era un trámite administrativo para o Concello de San Salvador, pero tamén había un cambio de xénero, polo que o Concello dixo que non ían facer o cambio. Entón, aínda que eu gañei o meu cambio de nome e de xénero, non podo cambialo porque o Concello de San Salvador non quere facelo por crenzas relixiosas e morais. Estou nas pavías xurídico.

Os dous mencionan aos fundamentalistas relixiosos. Hai un aumento no país?

K. Guevara: Pode ser. Cando eu gañei a sentenza, púxena nas redes sociais e converteuse en viroso. Moitos grupos relixiosos empezaron a denunciar isto: escribíanllo ao presidente para denuncialo, aos funcionarios públicos… Como Buitel ten todo o poder, chamou ao concello e decidiu bloquealo. Non hai institucionalidad, porque a fiscalía tamén está secuestrada. Estes grupos teñen un gran impacto en todas as políticas.

A. Burgos: Eu creo que si, cada vez ven máis expresións relixiosas fanáticas. Non creo que só se produza nO Salvador, eu diría que é mundial: en situación de crise aumentan as tendencias máis conservadoras. No noso caso, as análises indican que existen alianzas neoconservadoras entre os grupos católicos e evanxélicos contra as nosas axendas. A súa intención é influír na política. Cando Boi colleu o poder foi bendicido por un pastor evanxélico. E é sabido que hai alianzas cos sectores evanxélicos que apoian a Bufete. Hai unha gran instrumentalización da fe e das crenzas relixiosas populares.

E agora, que esperades nos próximos cinco anos?

K. Guevara: Nunca pensamos en migrar, e é o que temos agora na cabeza. Cando estás en contra dun Estado estás totalmente desprotexido, a loita é moi desequilibrada. Non descartamos que haxa represión, isto pode ocorrer cando o enfado aumenta. Pero, á súa vez, a economía está débil e a precariedade pode aumentar o enfado. Non cremos que mellore, ao contrario. Hai unha concentración de poder que impide que os poderes do Estado sexan funcionais. Entón, a corrupción sobe e ante iso non hai ningún control. Eu vexo unha situación complexa, sobre todo para os axentes sociais.

A. Burgos: Antes dixen que hai movementos neoconservadores, pero hai un cambio nas xeracións e iso tamén se ve nas rúas. Imos seguir facendo o que fixemos até agora: axudar aos territorios, ás mulleres, á mocidade, ás comunidades LGTBI... Seguiremos documentando as vulneracións de dereitos humanos coa esperanza da xustiza do futuro. Sabemos que o poder non é para sempre, e nós seguiremos soñando por unha sociedade xusta e igualitaria. Seguiremos creando realidades feministas, aínda que sabemos que iso nunca foi unha loita fácil: a comunidade LGTBI e as mulleres sempre estivemos en situación de excepción. Os nosos dereitos non sempre foron seguros, por iso non pomos no Estado toda a nosa esperanza: a colectividade e as redes sociais comunitarias, ese é o camiño. Definiremos os nosos retos como sociedade e como país e seguiremos ofrecendo as nosas voces a favor desta loita xusta. Silenciar non é unha opción, apostar por quen están no poder é ser cómplice.