Como chegou a vivir nunha comunidade indíxena canadense e a comprometerse coa recuperación da súa lingua? En 2012, unha vez finalizado o máster, decidín mudarme fose. Despois de
cinco meses en Vancouver, me desplazé a Williams Lake por motivos laborais e empecei a traballar nunha

escola da natureza. O marido dun amigo do pobo traballaba no goberno indíxena tîlhqot’in e púxome en contacto co líder da comunidade yuneit, que mostraron interese polos meus estudos e a súa procedencia. Estiven un ano como voluntaria na escola e aprendendo a lingua. Ao mesmo tempo, o Goberno canadense sacou axudas para orientar os procesos de revitalización das linguas indíxenas. De aí xurdiu o que sería o meu posto de traballo: coordinador do proxecto de revitalización lingüística tîlhqot’in na comunidade yuneosit’in. A miña misión era contribuír á creación dunha comisión de idiomas e ao desenvolvemento do plan lingüístico. Quen

son os tîlogqot’ines? O territorio de Tîlogqot’in está situado no interior da Columbia
Británica. Sete horas en coche desde Vancouver cara ao norte. É un territorio relativamente grande, pero os tîlhqot’ines son unhas 4.500 persoas, das cales 700 son capaces de falar a lingua. Viven en seis comunidades e eu vivín na comunidade yuneit. Derivado da lei Act na India, establecida en 1866, o sistema colonial creou reservas que constituíron as comunidades actuais.

A opresión dos pobos indíxenas foi máis aló da linguaxe, non? A política colonial foi “matar aos indíxenas do interior dos nenos”. Levaban aos nenos con forza das comunidades ás escolas residenciais por un período mínimo dun ano, nalgúns casos de dez anos. Moitos nenos morreron por suicidios e enfermidades, entre outros. Estaban obrigados a falar en inglés, se non recibían sancións. Abusos sexuais e asasinatos afloraron nos últimos anos. O trauma destas experiencias está moi vivo. Todo aquel que na actualidade ten máis de 50 anos pasou por estas escolas. Este

trauma provocou a transmisión descontinua da linguaxe. Un falante non decide en por si deixar a súa lingua. Pero ás veces ocorre cando se relaciona a linguaxe coa dor. A pesar de que na actualidade non existen clases residenciais, as persoas que o habitan deixan de falar cos seus fillos en tîlogqot’i cando se incorporan á escola. E

cal é a situación da lingua autóctona? Do mesmo xeito que
ocorreu con outras linguas indíxenas, se non se fai nada, corre o risco de desaparecer en dez anos. Os falantes enteiros, que utilizan a linguaxe, son antigos. Os falantes receptores, que reciben a lingua pero non transmítena, teñen uns 50 anos. A transmisión natural está interrompida, os pais non pasan aos seus descendentes. Cando eu empecei estableceron os programas lingüísticos na escola, pero non hai un modelo de inmersión. Na maioría dos casos reciben o idioma da escola, máis que de casa, aínda que os seus avós o saben e utilízano. As prioridades para a revitalización da lingua son garantir a transmisión e estender o modelo de inmersión.

Que lugar ocupa a lingua na cultura deste
pobo? Nesta comunidade, polo menos, teñen
claro que revitalizar a lingua é importante. Teñen un forte carácter popular e están a favor da recuperación. Asóciano á identidade e é un elemento importante para ser tîlogqot’in. En calquera caso, como o eúscaro é o que nos fai vascos, o que che fai en tîlogqot’é o territorio. Tes que ter relación coa terra e necesitas linguaxe para falar con ela. Os mozos que non dominan a lingua tîlhqot’in senten que lles falta esa parte. Ao falar das

linguas indíxenas é frecuente atopar a idea de relación entre o medio natural
e o medio cultural. En que se ve? A cultura e a terra están moi unidas. Para ser Tîlhqot’in tes que facer as cousas que fan os tilos: caza, pesca, recolección de froitos… As cerimonias espirituais tamén son un elemento fundamental. Todo isto está relacionado coa terra. A transmisión da lingua rompeuse, pero a transmisión da cultura está moi viva. Esa espiritualidade é unha relixión independente ou a

viven vinculada ao cristianismo? Hai mestura. Os máis antigos son cristiáns crentes, pero
os mozos non. E teñen a súa propia espiritualidade. Falan do “creador”, como facendo referencia a un deus, pero na súa espiritualidade o importante é a relación cos antepasados e a natureza.

Como vive a relación entre o carácter indíxena e o modo de vida da
sociedade occidental? Hai de todo. Viven na sociedade occidental, teñen vehículos todoterreo e compran no supermercado. Destacan as “tîlogqot’in”, que vivía nunha tenda, que vive inmersa na súa cultura… Pero non queren renunciar a algunhas das posibilidades que ofrece a sociedade occidental, como a de ir á universidade. Distinguen entre os “indíxenas da cidade”

e os “indíxenas da comunidade”. Tamén foi un tema importante no proceso de planificación da revitalización lingüística. Como recuperar a nosa cultura e utilizar Facebook para iso? Para algúns isto está mal. Para a maioría dos mozos non. Pero as cancións de tîlhqot’in, por exemplo, non queren polas en Internet porque son da comunidade e algunhas son sacras e teñen a sensación de perder a propiedade. Cal é o marco da

política lingüística e cultural dos pobos de orixe en Canadá e Columbia Británica? En 2007
creouse a Axencia de Recoñecemento e Reconciliación para canalizar a relación entre o goberno e os pobos indíxenas. Crearon liñas de subvención, a Verdade e o día da reconciliación estableceron unha festa nacional e pediron perdón ao pobo tîlogqot’in por matar e colgar aos seus xefes no Parlamento.

Politicamente as
cousas están a cambiar e vese, pero nas comunidades estes cambios non son para tanto na práctica. senten dependentes do Goberno e piden máis. Cal é a unidade entre os pobos indíxenas para falar e negociar ante o goberno, por exemplo? As loitas
entre os pobos indíxenas producíronse polo territorio e os recursos, pero hoxe en día

hai organizacións que comparten a maioría dos pobos indíxenas. A través deles negocian co goberno federal o cambio climático, as condicións sanitarias das comunidades… E

quen son os representantes das comunidades indíxenas? Cada unha das seis
comunidades de Tîlhqot’in ten o seu propio goberno, o seu xefe e os seus conselleiros. E logo está o goberno de todos os tîlogqot’in. Nalgunhas cousas, o xefe de tîlogqot’in representa a todo o pobo, pero normalmente é un grupo de dirixentes de todas as comunidades.

Non aceptan as fronteiras políticas nin as rexións canadenses. Sempre tentan falar da nación á nación: tîlhqot’in pobo con Canadá. Non aceptan a mediación das organizacións británicas de Columbia. Ademais de deseñar e coordinar a planificación para a revitalización da lingua, realizou unha tese doutoral sobre este proceso. Como xorde a oportunidade? Ao comezo do proceso de
planificación tiñamos que realizar unha investigación para ter un diagnóstico, para saber cantos falantes había e que recursos había para levalo a cabo, entre outros. Vimos a oportunidade de entendelo como parte dunha investigación máis ampla. Ademais, tentamos coñecer as condicións obxectivas e as percepcións da comunidade. Púxenme en contacto co programa de doutoramento en

Lingüística e Filoloxía Vasca da UPV/EHU e accederon ao mesmo.

Vostede utilizou algunhas técnicas de investigación habituais

para nós, pero tamén metodoloxías indíxenas. Que son eses? Isto xorde dunha
crise. Eu na miña vida era membro da comunidade, pero eramos investigadores e investigados na investigación. Non estaba cómodo. Pasei máis dun ano desenvolvendo o marco metodolóxico, buscando solucións. Nos últimos anos, os investigadores indíxenas en Canadá estaban en vigor e tiven coñecemento directo deles en conferencias e similares. O

rol do investigador é xestionar e garantir que o traballo teña un valor académico, pero o coñecemento é do pobo e o enfoque é o baseado na súa visión mundial. Tiven en conta a forma de facer as cousas da comunidade, os protocolos, etc. É moi importante que os resultados sexan xerados desde o seu punto de vista para ser útiles. Ademais de achegar no ámbito académico, o estudo debe achegar tamén no ámbito práctico: traducir os resultados á comunidade e provocar cambios na mesma. Os métodos de investigación que utilizaches están baseados en dinámicas comúns da comunidade. Para que os utilizan eles? Ao traballar na escola, por exemplo, utilicei algunhas dinámicas que utilizan
no día a día . Por exemplo, círculos compartidos. Iso non é sentar no círculo e falar. É toda unha cerimonia, con protocolo, con cancións, con incensos… Todo faise e hai que facer. E enténdese que o coñecemento que se xera nese momento é o que xorde na nosa relación, o que xorde todos xuntos.

E no contexto competitivo e burocrático da universidade, foi fácil homologar estas metodoloxías? É unha investigación
baseada na subjetividad. Unha persoa maior da comunidade ten máis valor que a lectura dun libro. Hai poucos libros que recollen o coñecemento do pobo tîlhqot’in, e a maioría son escritos por escritores que non son tîlogqot’in. Nas metodoloxías indíxenas as fontes orais son moi importantes. Foi

difícil cumprir os prazos da universidade. A universidade e a comunidade falan en dúas linguaxes diferentes. En Euskal

Herria temos outra sensibilidade con este tema, e no ámbito académico tamén se utilizaron en Norteamérica e Oceanía, polo que nos adaptamos. Que achegou o que pode ser útil para a sociolingüística vasca? Destacaría a necesidade de mirar o tema da lingua de forma holística. A lingua
en relación coa cultura, o pobo, a terra, a familia e a saúde. Comprensión como proceso de transformación multinivel. Comprender a relación coa linguaxe e comprender a vida ou as relacións.

Por exemplo, entenden que se mellora a saúde mental e física da persoa que recupera a lingua, e que a persoa sa ten mellores condicións para recuperar a lingua. Viches analogías entre vascos e tîlogqot’in? Vino desde o principio. A miña situación
actual

e o meu estilo de vida están moi relacionados coa miña biografía lingüística. O meu bisavó foi o último vasco da familia, ata que eu estudei. Me escolarizé no modelo A e logo estudei no euskaltegi. Son o resultado do proceso de revitalización do eúscaro, e ese foi o meu interese ao longo de toda a vida. Logo leveino ao mundo laboral. En Canadá tamén me acheguei aos indíxenas por ese interese. Temos que facer un proceso persoal para que algúns vascos, como algúns indíxenas, venzan o trauma, os prexuízos ou a culpa. E é moi importante o papel da linguaxe para saber quen es, relacionado coa identidade. En caso contrario o puzzle non está completo. Desde

Euskal Herria mirouse moito máis a Canadá polo conflito lingüístico entre o inglés e o
francés e pola política lingüística de Québec. Como se relaciona isto coas linguas indíxenas? Para os indíxenas, o francés e o inglés son linguas coloniais. Non entenden a recuperación do francés. Veno lonxe da súa realidade. Ademais, en Québec a situación das linguas indíxenas non é boa e tampouco hai garantía de ser sensibles ás linguas indíxenas con persoas sensibles á situación do francés. Canadá conta con

doce familias de idiomas e máis de 60 linguas, o 60% delas na Columbia Británica. É moi difícil levar á práctica a oficialidade das linguas. Nalgúns territorios algunhas linguas da familia Inuit son oficiais. Recoñécese a presenza de linguas indíxenas noutros territorios, pero sen oficialidade nin garantía de dereitos lingüísticos. Tamén hai moitas linguas dos migrantes que hai que xestionar adecuadamente.