Leitza converterase no punto de encontro dos bolleras de Euskal Herria os días 26, 27 e 28 de abril. Unha infinidade de persoas apuntáronse aos Bollotopakets e uniranse durante o fin de semana uns 550 bolleros para reflexionar sobre esta identidade. Bolleras principalmente e en xeral disidentes sexo/xénero: "Todos os hetero-disidentes serán benvidos, pero o contido central será o bollerismo, é dicir, o suxeito bollero, o seu genealogía, a situación política actual e os retos que temos", explica un dos organizadores ao entrevistador da revista Emaraun. Que, á vista de que se superaron todas as previsións de inscrición, veñen responder a un desexo incuestionable. Porque as xornadas organizadas para ese suxeito político e para el non son habituais en Euskal Herria.

A pesar dos cambios nos termos para denominar esta correspondencia, no pasado existiron encontros montados co mesmo obxectivo: os "Encontros de Lesbianas de Euskadi" de 1983, os "Encontros de Lesbianismo de Euskadi" de 1987, os "Encontros de Lesbianas de Euskal Herria" de 1997 e, posteriormente, outros máis locais. 40 anos despois da primeira edición, os integrantes do grupo transfeminista Bollurria bollera comezaron o ano pasado a representar os Bollotopakets coa intención de marcar este aniversario.

Os organizadores saben que aos antigos bolleros, evitando anacronismos, débenlles moitas veces as lesbianas feministas de entón. A cita será tamén destacable: "Estas persoas merecen o recoñecemento colectivo das súas achegas e a súa loita, e esperamos que o eco da homenaxe chegue a todas as persoas que iniciaron a súa andaina nesa época, mesmo ás que non teñen a oportunidade de estar presentes", asegura Argi Lertxundi, dos organizadores. O longo percorrido destes primeiros encontros de Zamalbide (Errenteria), 21 e 22 de maio de 1983.

Falando con Nati Ruiz, na organización da época, quédanos patente a forza, a valentía e a valentía dos horarios. Porque naquela época as lesbianas non eran vistas nin nomeadas. "Si dúas mulleres aparecen unidas, eran amigas. Os amigos si, pero queriamos demostrar que eramos amigos que tiñamos relacións sexuais xuntos. O noso obxectivo principal era a espectacularidade, porque o que non se ve non existe". Nun contexto no que estas relacións estaban legalmente castigadas, a Lei de Perigo e Rehabilitación que castigaba á homosexualidade estivo de pé no Estado español até 1978, cando no Estado francés condenáronse as relacións homosexuais até 1982. Ademais de ser penados legalmente, eran clasificados como enfermos e anormais: a homosexualidade foi clasificada en enfermidades pola Organización Mundial da Saúde até 1990.

Por iso, a pesar da necesidade, non se lles deu un pequeno paso: "Un de nós sempre dicía que a pancarta non se adiantará só, non ten rodas de momento!". Tiñamos que mostrar a cara e os que estabamos dispostos a facelo eramos poucos". As trufas, os insultos, os xuízos e os ataques dos demais estaban recompensados: "Eramos como un circo, había máis xente mirando á manifestación que manifestándose". Todos os militantes de liberación sexual de Euskal Herria lembran o asasinato do famoso travesti de Errenteria, ‘Francis’ Vicente Vadillo Santamaria. O 10 de xuño de 1979 un policía asasinou a tiros na discoteca Apolo de Errenteria. As manifestacións para denunciar este asasinato foron as primeiras iniciativas públicas e políticas en Euskal Herria a favor dos dereitos e liberdades de gais e lesbianas. O Movemento de Liberación de Gais e Lesbianas de Euskal Herria, EHGAM, formado en 1977, foi o principal motor.

Para conseguir esta espectacularidade organizáronse os primeiros encontros entre lesbianas activistas: “A visibilidade era a nosa máxima reivindicación, e nese camiño interesábanos atoparnos entre diferentes colectivos para acordar reivindicacións e obxectivos. Queriamos ampliar a nosa e sabiamos que xuntos teriamos máis forza”, lembra Rufo. Preto de 250 persoas reuníronse en Errenteria.

Pero de onde tería que influír esa correspondencia? Desde o movemento EHGAM? Desde o inicio do movemento feminista no campo da militancia? Organizando de forma autónoma lesbianas entre feministas? "Aí tiñamos o debate, onde podiamos provocar máis, e en ambos había contradicións. Para nós EHGAM era un movemento moi masculino, e naquela época o feminismo actuara moi heteronormatizadamente, seguramente pola propia situación", contou Pilar Mendibil Pilón a ARGIA naquela entrevista de 2019. Ao final non descartaron influír desde o movemento feminista, pero a iso sumouse o paso para organizarse entre lesbianas feministas. En 1985 creouse, por exemplo, o Colectivo de Lesbianas Feministas de Euskadi, que en anos anteriores sería o punto de encontro de colectivos territoriais.

A pesar dos 40 anos, a colaboración e a unión co movemento feminista seguen sendo elementos importantes da dinámica. De feito, os Bollotopaks tamén maduraron desde o transfeminismo, e moitos dos membros da asemblea de organización están implicados no movemento feminista.

O Trío de Ouro EHGAM ofrecerá este ano aos asistentes á celebración dos Encontros de Lesbianas de Euskadi en 1983. “Con este Trío de Ouro quixemos pór en valor o coñecemento das nosas genealogías e referentes colectivos e recoñecer o liderado destas persoas na loita LGBTI+. En demasiadas ocasións quedaron en segundo plano e en segredo os activistas lesbianas na loita de liberación LGTBI+, unha forma sinxela de agradecer e premiar o impulso dado a este movemento en xeral". Aínda que en Usaia entréguese o premio con motivo do 28 de xuño, este ano farano nos Bollotopeos, co obxectivo de "dar sentido colectivo e de celebración ao recoñecemento".

Si preguntámonos polo obxectivo da visibilidade de entón, Ibis Ugarte, de Bollotopaketas, di: "Aínda que se incrementou o recoñecemento social das prácticas, queremos defender as vidas que quedan fóra dos privilexios que ofrecen as dinámicas normativas para pór no centro as prácticas non normativas. Para iso, outros modelos de vida do lesbianismo deberían contemplar a espectacularidade, máis concretamente aqueles que se fan incómodos ao mercado e ao sistema”.

Lesbiana feminista a boller

Por iso a "lesbiana" foi desprazando ao suxeito "bollera". Aínda que a utilización do termo lesbiana domina na sociedade, algúns individuos chaman a súa existencia coa palabra "bollera": "Por definilo dalgunha maneira, podemos dicir que o bollera é unha posición política que ten a súa orixe no desexo lésbico, pero que vai máis aló. O bollerismo abre oportunidades para renunciar ao sistema heterosexual que xera homes e mulleres e propón unha nova identidade posible. Retomando esta nova identidade, os bolleras non somos mulleres que corrompen coas mulleres, porque o bolle é unha categoría política que se crea para renunciar á feminidade imposta", din os organizadores.

A loita dos antepasados fixo que a invisibilidad fágase cada vez máis visible, e que no camiño do recoñecemento gañáronse os cambios de mentalidades e de leis. Si fai 40 anos era rupturista situarse no lesbianismo e publicarse como lesbiana, preferindo a normalización e o recoñecemento, algunhas lesbianas políticas foron recolocando o sentido revolucionario, saltando do suxeito "lesbiana feminista" ao "bolle". Basicamente, co obxectivo de facer realidade a identidade do bollero no grupo e politicamente, dirixirán a este suxeito a conferencia principal do fin de semana, que será unha das citas principais do fin de semana.

Unha evolución que pretende reflectir a Bollología que se atopa nos Bollotopeos. Exposición dunha genealogía visual do movemento bollero vasco. Catro persoas da Asemblea participaron na exploración de arquivos e, en xeral, organizáronse de forma autónoma e por grupos. Elaboraron un programa baseado na autogestión e a horizontalidad: "Os temas do programa reflicten as inquietudes e intereses políticos dos membros da organización. Proponse tirando dos nós e retos identificados nas asembleas", di Ugarte. En novembro do ano pasado se listaron os temas e formáronse grupos de traballo en función dos intereses de cada un, coa idea de traballar a oferta de forma autónoma. Talleres, conferencias, documentais, podcasts, exposicións... á fin e ao cabo de seis meses sacóuselles unha rica colleita. O grupo de temas a tratar durante o fin de semana é moi variado: as realidades dos bolleras dos pobos pequenos e rurais; a loita contra o movemento esencialista terf; o poder e a sexualidade; o taller drag; a vivenda selecta; as violencias entre os bolleras; os bolleras e a vellez; as redes bolleras e a familia nuclear; a postura de mirar a Palestina desde o transfeminismo… Ademais, a creación, o café e o espectáculo de Ugarte terá lugar: Todo bollera e xénero/sexo disidente terá a oportunidade de vivir estas xornadas nun ambiente seguro”, asegura Lertxundi.

Para seguir tecendo rede

A pesar dos 40 anos de idade, a penetración é un dos compoñentes que segue sendo moi importante. A pesar de avanzar na espectacularidade e normalización de Lesbianas, a sociedade heteronormalizada transformouse nunha sociedade tan forte, ríxida e impositiva como sempre. A educación, a lexislación, os imaxinarios, as políticas, as creacións, os medios de comunicación, as palabras, as ideas, as decisións... todo é o soporte e o estímulo desta norma. Unha realidade na que as lesbianas e máis os bolleros necesitan vixilancia e forza, e na que as redes bolleras teñen unha gran importancia. Este era tamén o obxectivo dos organizadores da Bollotopada. "Os procesos participativos e as asembleas abertas han tido unha gran importancia. (...) Cando cheguen as xornadas, será o momento de gozar e sentirse orgulloso do feito, e será o momento axeitado para profundar nestas alianzas", afirma Ugarte. Ao redor de 70 persoas déronse cita nas asembleas de diferentes lugares de Euskal Herria, tanto da cidade como de pobos típicos.

Rufo dedicounos moito e longo tempo á necesidade da penetración a finais da década de 1970. Aí estaba todo por facer: non había nada e tiñan que crear e completar a rede. Organizaban faladoiros para fortalecer o grupo a través de reflexións entre lesbianas: "Era fundamental reflexionar en grupo. Conseguiamos varios panfletos e reflexionabamos sobre iso. Por exemplo, dedicabámonos/dedicabámosnos moito a obter textos de alemáns e ingleses sobre a condición de butch-fem. Ao final, se non falabamos, porque non sabiamos moitas cousas". Outro dos temas da sexualidade, porque na época non había espazo para compartir preguntas, ideas e reflexións sobre as relacións sexuais afectivo-lesbianas. Neste sentido, revístaa Sorginak foi a principal ferramenta e referencia. Foi fundada en 1986 e durou até 1995. Posteriormente, entre 1998 e 2000, foi reeditado. Aglutinaba a maior parte das creacións de lesbianas feministas da época en Euskal Herria –poesía, fotografía, humor, reflexión teórica...– e as reflexións internacionais tamén eran un instrumento para a repatriación vasca.

Rufo lembra que a festa tivo "unha importancia capital" para a penetración. Facilitaba o achegamento ao descoñecido: "Comezamos a organizar festas (Donostia) no local que tiñamos na rúa Duque de Mandas de Atotxa. A xente coñecíao e comezaron a vir dos pobos pequenos da zona (Alkiza, Tolosa...). Estes lugares de encontro eran indispensables para unir ás mulleres illadas: para vir e atoparse con outras, para sentir que non estaban soas, para protexerse, para emparellarse, para ligar... Todo isto traía os espazos de festa".

Con escóitaa da dinámica e o programa dos bollotopatos, Rufo anímase a vir a Leitza. "Necesitabamos visibilidade e fixémonos espectaculares, tiñamos reivindicacións e reivindicamos. Conseguimos abrir novos camiños, pero aínda quedan por abrir. Eu fixen o meu. Nós fixemos o noso e pasámosvos a testemuña e imos avanzando engadindo novas ideas e reivindicacións". O compás mirará ao futuro e a testemuña será sacudido con orgullo durante o fin de semana no medio da praza de Leitza.