Non tes un nome calquera, como me denunciaron: Jokin Pantxesca! Valía na República, durante a ditadura de Franco non...
pero sempre serei Jokin Pantxesca, ese é o meu nome. Don Jokin Pantxesk Etxebarria Ugarteburu, de Erbitxún. De feito, o caserío dos nosos pais en Mungia foi unha xoia e nós sempre fomos de “Erbitxun”. Eu, “Jokin Erbi”; o meu irmán, “Iñaki Erbi”… Fomos tres irmáns, dous mozos e Gotzone, o tres nados en Basauri. O seu pai era de Mungia, a súa nai de Bilbao, os seus pais de Markina-Etxebarria.

Desde a Guerra Civil española, xa está a túa “Pantxesca”. Prohibiron o seu nome. Guerra Civil? Aquilo
non era civil! Tiros alí e aquí, aquela guerra non tivo nada de civil! E, máis, non foi unha guerra, foi un levantamento militar. E así hai que dicilo. Foi un golpe de estado! Logo, cando eu tiña catro anos, o meu pai pousouse [mes] e a miña nai quedou con tres fillos. E a guerra! E a xente empezou a fuxir e nós tamén. Fixémolo desde Basauri a Bilbao, na rúa Marqués do Porto, 14 [“A casa do indiano”]. Aí estivemos. Logo, a través do Goberno Vasco, metemos aos nenos no tren e chegamos a Santander. Estivemos no famoso palacio da Madalena.

Con intención de ir por Santander onde ou onde... Non
sabiamos onde. O barco era de Bretaña, non de Gran Bretaña, senón de Bretón. Carbón. E levounos á Paliss, ao porto. E cerca, a Bordeus. O primeiro foi a simplificación. Logo clasificarnos. Alí o nome de ninguén servía para nada. Acolléronnos e dividíronnos en función do seu tamaño: uns ao carón, outros a Bélxica, outros a Rusia ou a Inglaterra… Eu, por exemplo, puxéronme a Rusia, e menos mal a Iñaki [irmán] non fun a Rusia. Si fose alí, agora sería o ministro de Putin. Ja...

Que ocorreu para que vostede non fóra a Rusia? Iñaki
era o maior, dez anos máis grande que eu, e a nosa nai dicíalle: “Ti coida Jokintxo, non deixes un momento só!”. Estabamos na estación de Saint-Jean de Bordeus e eu metéronme no tren de Rusia. Iñaki, pola súa banda, percorreu o tren en busca de min ata que me viu. Entón, colleume e sacoume do tren. Que tiña que facer eu só? Tiña cinco anos! Logo leváronnos a Baiona e de alí a Donibane Garazi, a Ziutadela. Eramos centos de nenos, de Meñaka, de Jatabe, de Gatika… E coidámonos, a Cuncha da miña tía! [Etxebarria Oleaga] Grazas a el.

Tes a noticia directa de Ziutadela, en Donibane Garazi. Si.
Non se canto tempo ía estar alí. Era un neno e non coñecía nin os días nin os calendarios. Pero lembro que coñecín ao señor Fortunato [Unzueta], responsable da parroquia de Begoña en Bilbao. Ela tamén foi fuxida. Logo tiven un accidente en Donibane Garazi, golpeándome contra un gran portón e rompín os dentes. Íanme á enfermaría e alí acompañeime dun mozo de Markina. Era un fillo único e famoso entre nós pola súa gran habilidade para atrapar moscas. Cando á hora para comer non nos gustaba o que nos daban para comer, tirabamos polo inodoro cando os coidadores non estaban a mirar. Por exemplo, a min non me gustaba o arroz, pero Iñaki facíame comer con forza e eu enfadábame.

Iñaki acompañábache. E a súa irmá, Gotzone? O tres estivemos en Donibane
Garazi. Iñaki estivo sempre comigo, pero pronto levou a traballar a Gotzone Biarritz. E díxenllo, a tía estaba connosco. Pero aí teño que citar á miña nai. A miña nai era sabia, mitinista e estivo exiliada en Normandía. Logo, despois do meu accidente, leváronme a Ilbarritz [Bidarte], na fronteira de Biarritz. Alí atopábase un gran hotel de casino de Stavinsky [A Roseraie]. (…) Á máis temporal, viñemos a Mungia, a casa dos meus pais.
Pero
para vir aquí, todos os nenos puxéronnos no medio da ponte [Santiago]. Eu tería entre seis e sete anos. O cónsul de España díxolle a Iñaki que nos separarían os dous: os nenos e nenas de 18 anos por unha banda e os menores por outro. Iñaki acababa de cumprir 18 anos, pero o cónsul díxolle a Iñaki: “Ti non te movas, sempre xunto ao teu irmán!”. E á hora de separar os 18 anos, Iñaki estivo presente! Pero antes de Mungia, nós tamén axudamos á Resistencia.

Axuda á
resistencia Durante a Segunda Guerra Mundial, todos os refuxiados ingresáronnos no casino de Getaria. Unha vez acudiu a Policía francesa para ver aos homes e levalos á fronteira belga para evitar o avance alemán. Era prohibido saír de alí, pero eu o neno, e pasábame de aquí en diante xogando. No pobo había unha familia que tiña unha pastelaría na praza e dixéronme: “Vaiche a ese lugar e dei por favor que as gendarmitas están no casino arrestando a todos os homes para levarllo á fronte”. Fun un balón de rugby!

Balón de rugby
Si, usáronme uns e outros. Era o “fillo de Juanita” para todos e servíanme para moitas cousas.

Ao parecer, ata que volveron a casa. Pero
non volvemos a Basauri porque alí non había ninguén. Xa digo que o meu pai era pousado, morreu de golpe o 10 de outubro de 1936. O médico de Mungia tiña ao seu curmán, Goiarrola Etxebarria, pero durante a guerra non puido ir atender ao noso pai. O pai morreu xunto á nosa nai. A súa nai tamén fixo de Santander á Paliss. A xente dos grupos de axuda aos refuxiados era de esquerdas. Tivo á súa nai nun centro destas características e unha vez fixo algún comentario sobre algo. A nosa nai, de gran cultura, acolleuna ao mando ou á beira do centro e levouna a Normandía, un pobo do departamento de Orne, lonxe de París. Logo, Gotzone tamén foi alí, a súa nai.

Ama e Gotzone, en Normandía, vós dous irmáns en Iparralde… Si. Tiñas que coñecer
a Gotzone! O que comía en Normandía non lle gustaba moito, e cantaba “... aquelas de Santurce, temos para comer...”, que tiñan sardiñas para comer, e aplaudía á xente. Gracioso, Gotzone. E canto traballou despois? Vestirse de enfermeira, coa cruz vermella, e a cantas persoas axudoulle a escapar do aeroporto de Bilbao! A nosa amama sempre dicía: “Sementa para sumar!”.

Algunha vez dixeches que volvestes a Mungia.
Iñaki e eu si, a casa dos meus pais. [1942-ou] Domingo Etxebarria foi pai, pero chamábanlle Txomin-Erbi. Se viúva. Na súa casa traballaban dúas mulleres, dúas irmás, gamiras. E cando se viúva casa por segunda vez cun deles. Contaba que, en tempo de guerra, as tropas falanxistas tiveron que coller o porco, a vaca e o burro da casa, e de Mungia a Gatika, por ter as tropas por detrás.

Entón empezou á escola en
Mungia? Non, eu empecei á primeira escola en Getaria e en Biarritz. Logo seguín en Mungia. Unha vez na igrexa, nun salón superior, a bandeira española apareceu cortada con tesoiras. E o presidente de Acción Católica Española sospeitou de Gotzone. Tería 17 anos Gotzon, pero fixéronlle un consello de guerra! O Cantábrico era o líder da Acción Católica Española. Marcar ben o “español” porque así era. “O puri cántabro” era pequeno, puro beneno!

As historias históricas do neno da guerra non teñen fin… En que traballaches na
túa vida? Traballo? Eu gañei moito diñeiro, pero sen traballar!

Ja
ja! Contrabandista! Sabía tres idiomas e andaba polos dous lados de aquí!

Serio, Jokin! En que traballou? Na administración
de barcos. Traballo contable para os sotatarras. A nosa nai traballou para eles en Biarritz, a primeira casa xunto ao faro. Vou entrar en política?

Entrar en política? Que queres
dicir? Falarei de política?

Si, pois! Pero
non escribo o que vou dicir.

Entón, contar o que se pode escribir… [Deusto. Membros de ETA. Club Marítimo de Neguri. Armas. Txomin Iturbe. Contrabando. Otsondo...]
Stop, eh! Non se pode escribir!

Volvemos ao que se pode escribir. Como
xurdiu Seaska? Iker Gallastegi! Foi el! E con el, Miguel Muñoa, eu… Tamén fomos a Boise!

É vostede o “Etxebarria” de Piarres Larzabal. No seu libro Anai Artean (Txalaparta, 1996) relatou a súa viaxe a Boise. Era a principios de xuño de 1972.
Seaska e Anai Artea, fomos as dúas organizacións a reunirnos, porque era a festa vasca de Boise. Miguel Muñoa e eu eramos en nome de Seaska, e desde Anai Artea, Txillardegi e Anjel Arregi. Pero alí abriron connosco comunistas. Foi cousa do donostiarra Pedro Beitia, do PNV. Dicir que alguén era comunista nese tempo era moi grave. Joe Eiguren e Xullo Bilbao foron os únicos vascos que falaron connosco. Os demais, nin nos despedimos! A véspera da chegada xogamos o partido de pelota entre Muñoa e eu contra dúas de alí. O ambiente cambiou un pouco, viron que non eramos tan equivocados. E ao día seguinte cambiou máis o noso ambiente.

Misa! Conta Piarres Larzabal... Si. Anjel
Arregi era moi relixioso, eu non, pero cando vivín en Makea íame a misa e sabía cantar cancións da igrexa. E fomos a esa misa de Boise. Foi unha misa vasca. E cantamos cos demais, e entón a xente: “Pero como van ser os comunistas, que cantan cancións da igrexa?”. Entón todo cambiouse e comezaron a dicir “Ven aquí!” e “Imos alá!”. Pero era tarde, volvemos ao día seguinte. Todos nos fixemos amigos, pero non trouxemos diñeiro… Dixeron tres veces que son vermello!

Vermello, comunista? Si, tres
veces! En primeiro lugar, cando estabamos en Donibane Garazi, nos txikis, o fundador da Federación Francesa de Pelota Vasca dixo que todos os que estabamos na Cidadela eramos vermellos. Despois, cando chegaron os alemáns, o home foi divido porque foi colaborador. Despois, os alemáns abandonaron Francia e encarcerárono, porque foi colaborador! Dixeron que son vermello por segunda vez en Boise. Pedro Beitia dixo que nós eramos comunistas. Por terceiro lugar, en Mungia, colocárono na ficha da Policía: “Non se lle coñece ningunha idea política, pero educárono nun ambiente vermello-separatista”. Que tropezos! E colle a ficha e [Bilbao] á Escola de Comercio con Gabriel Aresti.

Con Gabriel Aresti? Si. Fomos dun
curso. Moi amigos. Apuntabámonos xuntos na escola. Aresti era impresionante. Cando chovía viña con zapatillas deportivas, cando era sol con botas. No descanso xogabamos ao fútbol, e coas botas Aresti dominaba! Kar-kar… Tamén estiven na súa casa. Para el non foi fácil: os seus pais foron franquistas. A miña nai traballaba no concello de Bilbao, o meu pai era monárquico, o meu irmán [Juan María], falanxista. Gabriel, a ovella negra da casa!

Dixéronche tres veces que es vermello. Es
comunista? Non comunista, eu son independentista! Así o dicía Gotzon. Cando Agustín Ibarrola saíu do cárcere, foi acollido por Gotzon. Ibarrola era do Partido Comunista, pero Gotzone non. Era independentista. El dicíao!