Euskaldunización e alfabetización, esa era a dobre función dos euskaltegis e as escolas nocturnas. Ensinar eúscaro aos castellanoparlantes e dotar aos euskaldunes de ferramentas para ler e escribir en eúscaro. O que ía a alfabetizarse era unha xeración que traía o eúscaro desde casa, que non aprendera en eúscaro na escola, que crecera nunha época na que había moi poucos medios de comunicación en eúscaro, e moi numerosa. En todos os euskaltegis formábanse grupos de alfabetización, non porque necesitaban un título, senón porque querían ser persoas alfabetizadas na súa lingua.

Ao cabo duns anos, a medida que se ía impondo o modelo D nas escolas, e a medida que aumentaban os audiovisuais en eúscaro, estes grupos foron desaparecendo; cada vez había máis dificultade para formar grupos de alfabetización, e os euskaltegis centráronse principalmente na euskaldunización. Na década de 1990 diría que xa había moi poucos grupos de alfabetización nos euskaltegis.

É evidente que ETB, por exemplo, con todas as súas deficiencias, serviu para alfabetizar parcialmente aos euskaldunes, sobre todo a persoas maiores que non teñen moitas posibilidades de asistir a clase. Palabras como o marcador ou o empate, que os nosos pais non usarían doutra maneira, aprenderon vendo os partidos de pelota de ETB. Probablemente utilizarían o marcador e a empatía na fala, pero sabían que se lles dicía doutra maneira, e non lles daba dor de orella escoitar así, senón que sentían aprendendo. E o mesmo cos demais medios de comunicación en eúscaro. Todos fixeron este labor de alfabetización. E, con todo, cantas persoas seguen falando en eúscaro, pero non é capaz de ler e escribir con facilidade? Quen non goza lendo en eúscaro ou ten moitas dificultades e medos para escribir unha nota?

E ante esta situación preocúpame o comportamento dos alfabetizados, mozos como anciáns, na comunicación escrita. Vin carteis con frases como: “Nunha cea de traballo, apunta”. E non digamos nas redes sociais –Twitter ou X, Whatsapp…–, con mensaxes como “enkargue eztola ingo”. Eu ouvín que unha das razóns é que o euskara batua, o estándar, non ten faíscas e, ademais, que estamos a perder a vitalidade do euskara local escribindo todo tan formalmente. Eu teño moita dúbida.

Por unha banda, sempre crin que é mellor que a xente que non domina o eúscaro escrito que a xente que fala en castelán sexa titili-potolo, porque o que o está facendo pode melloralo co tempo, e doutra banda, porque unha lingua non é un tesouro para conservala nunha caixa, senón unha ferramenta viva, como todas as linguas, que se renova e cambia continuamente co uso do eúscaro usado. Pero ocorre que o que está a escribir así a miúdo non é o que está a facer en eúscaro, senón xente alfabetizada. Que beneficios achega á vitalidade? Eu creo que pouco, porque como cada un escribe á súa maneira é un caos enorme, e porque ademais prexudica ao que non está alfabetizado, porque o deixa sen referencias nin modelos.

Non ocorre iso coas linguas maioritarias. Por exemplo, quen escriben en eúscaro utilizando localismos, cando comunican en castelán, fano case sempre en castelán estándar, deixando os localismos para momentos moi anecdóticos. En eúscaro considérase pedante escribir correctamente. Quizais me equivoque, pero o problema non é que en parte non superemos por completo o sentimento de que o eúscaro é unha lingua secundaria?