A relación entre o extremadamente hitano e o masculino é estreita, pero non por iso moi investigada. E sobre o hitano, en xeral, pódese dicir o mesmo. Hai investigacións, investigadores e proxectos locais. Grazas á acción de moita xente, están a darse moitas preocupacións. Sen dúbida, o uso do hitano está a producirse sobre todo nos ámbitos do eúscaro nos que está bastante presente. Unha delas é Urola Kosta (Gipuzkoa). Azpeitia, Azkoitia, Orio, Zarautz, Zumaia... Son pobos moi poboados e o hitano ten unha gran presenza nas entrevistas diarias. Non hai máis que colocar o oído, por exemplo, desde que os mozos novos mórdense, ata que manexan con tranquilidade e facilidade o hitano.

Destaca especialmente a forma entre os homes: toka. Noka, pola súa banda, debilitouse bastante máis nas últimas décadas que no toka. Isto ten que ver directamente co espazo e o protagonismo que teñen os homes na praza pública e que tiveron na historia. Tamén, por suposto, coa connotación do hitano: relación co medio rural, desprezo, sucidade... Pero ao mesmo tempo que o eúscaro se fortalece na rúa, a masculinidad hexemónica asumiu o hitano. Moitas investigacións, incluso as que imos analizar na reportaxe, afirman que é habitual preguntando ao público, sempre en lugares onde se utiliza o hitano, escoitar aos homes con hitano, e iso percíbese como algo guay e forte. Pola contra , no caso das mulleres que utilizan o hitano, historicamente, a súa posición social ha favorecido adxectivos máis groseiros: lerchos, marimutiles, etc.

“Está san o hitano no teu pobo?”. É unha pregunta habitual nas enquisas sobre o uso do hitano. Isto provoca incomodidade para o profesor do euskaltegi Gatx Eizagirre (Zarautz, 1990). O seu activismo no transfeminismo levoulle a investigar sobre a linguaxe e o xénero, niso está a traballar nos estudos feministas e acaba de impartir un curso de noka en Astigarraga (Gipuzkoa). Á citada pregunta Eizagirre pregunta: “Que significa estar san? Falar moito? O hitano, e a propia linguaxe, estará san si o falante e a comunidade están sans”.

O interlocutor Beñat Arruti (Zarautz, 1999) tamén está a dar voltas ao tema no último ano: “A principal preocupación sempre foi a perda do hitano, polo seu uso moi baixo e local. ‘Temos que recuperar a corda’, dicimos. E si, así é, temos que ter en conta a cantidade, a tendencia á baixa. Pero tamén, inevitablemente, temos que reflexionar por que temos que recuperar a forma noka”.

Arruti realizou un traballo fin de máster centrado en Urola Kosta. Entrevistou a mozos de entre 20 e 36 anos e conseguiu reunir a un grupo heteroxéneo que opinou: trans non binarios, transvers home e muller, homes cis e queer, entre outros. Aínda que a investigación sexa moi local, o impacto ten importancia: “Tomando o territorio no que se fala euskera, a representatividade do ámbito no que se fala en hitano é mínima, pero o impacto en zonas como Urola Kosta é moi importante porque aquí se relaciona moita xente”.

Antes de entrar máis na reportaxe, nota para evitar malentendidos: os dous interlocutores son hitanos parlantes. Entre eles tócase e vomita porque creen na función social do hitano. Queren impulsar a reflexión, explorando entre a linguaxe, máis neste caso o hitano, e o xénero. Arruti: “As persoas que nacemos e educado en territorios onde se fala moito Hitano, seguramente non somos conscientes do que supón o uso normal e tradicional do hitano. Temos que ver a estrutura e as violencias que ten detrás”.

Toda opresión está marcada pola linguaxe
se o Hitano é unha lingua informal e, en xeral, só a utilizan os homes, é dicir, se domina o toka, non hai que pensar demasiado que corpos e identidades quedan fóra dese informalismo.

Eizagirre puxo sobre a mesa as palabras de Onintza Legorburu, que realizou investigacións sobre o tema de Hitano e o xénero. As súas declaracións en ARGIA na reportaxe de Onintza Irureta: “A noka é anti-señoritista”. A Eizagirre quedaron cravadas as palabras, polo que se fixa nos aspectos da clase opresión: “Coa división do traballo no capitalismo, por que quedou noka en casa e toka non? É evidente”.

“A linguaxe é reflexo e creador da estrutura de poder”, continúa Eizagirre, pero tamén cre que pode ser “un instrumento de disidencia”. “O mellor sería que nós, como falantes, tomásemos a axencia; aproveitar a oportunidade de transformar, como en todos os ámbitos da vida, na linguaxe e na comunicación”. Entre outros extremos, expuxo a reformulación de xénero e a difusión de xénero no curso de noka que impartiu en Astigarraga.

“Son unha bollera non binaria e noka falante”, di Eizagirre. Ao seu ao redor hai bolleras que falan noka, non binarias, maricas, ou feministas que cuestionan a interinidade do xénero en xeral: “Tanto nos cursos como nos encontros informais, os noka falantes que estamos a cuestionar a cuestión da interinidade desde a práctica do que estamos nese momento”.

Desde o punto de vista antropolóxico e sociolingüístico, considera que o falante debe ser entendido como un suxeito cambiante, cun contexto e unha traxectoria moi variada. É dicir, un falante cambia, nalgún momento da súa vida, ou a miúdo, o repertorio lingüístico, o rexistro, o dialecto, a variante ou o mesmo idioma. “As linguas mudanzas permítennos relacionarnos con outros cambios da vida”. Por iso di que pode ser interesante a mudanza lingüística do lugar.

E por que non, si é igual para todos?
“Esa é a tendencia...”, dixo Arruti ao expor a pregunta. Pero defendeu o máximo uso do hitano, primeiro porque foi patrimonio do eúscaro. Pero se fixa na súa función social. Porque, como se subliñou en varias ocasións, o hitano é a forma dunha linguaxe máis amigable, que transmite proximidade e confianza. Neste último matizou: “Sempre se dixo que o hitano demostra a confianza entre dous interlocutores, pero eu, seguramente, entraría nesa cafetaría de en fronte e atoparíame co camareiro home, faríalle cun fío. Pero non o coñezo, non sei quen é. Por tanto, non é só unha cuestión de confianza”. Devandito isto, fai referencia ao libro O ourizo da colección de Lisipe, Susa. O caso que cita Arruti non é máis que un exemplo para explicar o que Lorea Agirre e Idurre Eskisabel din no seu libro: “Ambos os homes coñécense na humanidade”. Falan de parentesco. Di Arruti que non se fai “conscientemente”, senón “inercia”.

En canto á forma de zuma, Eizagirre quixo subliñar que non é certo que tanto se repetiu, que o eúscaro non ten xénero. “Isto dise porque non se distingue gramaticalmente entre xénero masculino e feminino, pero no léxico hai palabras relacionadas co parentesco. Creo que explicar ou non o xénero na gramática e no léxico pode ser unha ferramenta, en dous casos, sempre que o utilicemos ao noso favor”.

Ao falar de hitano fálase a miúdo da interinidade desde o primeiro momento, e os interlocutores non consideraron expresamente que prevalecer as formas esaxeradas en favor da igualdade pode dar lugar a esa igualdade. Din que o problema é máis profundo: sinalan os xestos, as actitudes corporais e as formas e temas da fala. Eizagirre: “A interinidade tamén está aí cando estamos a xogar. E aínda que os homes non coincidan cos homes, márcase unha interinidade. Con Toka, por suposto, queda moito máis claro”.

Arruti, o fío, relacionou o xénero coa idea performativa: “Si nunha lingua o xénero está tan marcado ou non, é algo que sempre ocorrerá, porque o xénero é estrutural. Hitano explicita a desigualdade de xénero. A través de Hitano márcase como entendes e compórtasche con el. Pero ademais de marcar, o poder está jerarquizado. Establécese un poder asimétrico propio, aínda que simbólico, que establece a hexemonía da masculinidad”.

Eizagirre recorre a un exemplo sinxelo e fácil de entender. Comenta como unha resposta tan asumida lanzouse aos ollos mentres observaba as preguntas e respostas dun estudo realizado en Azpeitia. A pregunta dirixíase a un mozo, a ver con quen falaba. A súa resposta: “Con todo o mundo”. Claro, falaba de toka, polo que só tiña en mente aos homes.

Falemos disto, non hai dúbida de que o eúscaro é unha
lingua oprimida e perseguida, pero os exercicios de romanticismo predominan de acordo co principio de “salvar” o eúscaro. Todo o que se fai en eúscaro e en torno ao eúscaro, desde o punto de partida, percíbese como enriquecedor; fundamentalmente, porque detrás está a idea do auténtico, a historia, a identidade, o patrimonio, a recuperación, o fortalecemento dun pobo oprimido... Os interlocutores coincidiron con estes conceptos, subliñando que o eúscaro é todo iso, pero tamén fai falta tempo para analizalo desde o punto de vista sociolingüístico: “De calquera xeito parece que hai que salvar a linguaxe e o hitano”. Por suposto, por salvalo, pero coa súa propia criticidad e reflexión.

“A revitalización de Hitano e a necesidade de expor o uso do nicho como ferramenta para todos os que non son homes”, sinalou Eizagirre. En caso contrario, considera que “recuperado sen máis” o problema seguiría na raíz: “Se non se cuestiona a interinidade, sería problemático que todos falemos en hitano”.

Por onde empezar? A clave pode ser preguntar á persoa de en fronte como quere que lle corrixan, xa que poida que alguén lle toque porque o leu como home, ou viceversa. Consideran interesante un “exercicio de escoita concertación”, porque sempre que sexa posible non sempre se pode acordar.