O 10 de xaneiro de 2024 cúmprense 100 anos do nacemento de Eduardo Chillida. A prensa de decembro de 2023 de Madrid, San Sebastián e Bayona anunciou que sería un dos "personaxes" de 2024. Profezia é a autoestrada das efemérides e, fiel á cita, o Diario Vasco creou un número especial de máis de 80 páxinas para o sábado seguinte ao aniversario, cun texto do presidente do Goberno español, do lehendakari do Goberno e do alcalde de San Sebastián, entre outros. Ao día seguinte, a portada e a reportaxe principal da publicación O País Semanal, así o fixo o domingo de Gara Zazpika. Pero para sorpresa de moitos, dúas grandes pasaxes da vida do escultor donostiarra e tres longas pezas descoñecidas, así como noutros xornais, revistas, radios e televisións vascos, españois e franceses.

En 2023 cúmprense 50 anos da morte de Pablo Neruda. Nas reportaxes publicadas por conta da efeméride, ademais das obras literarias e as posicións políticas do escritor, case todos os xornalistas destacaron dúas cuestións fundamentais: a violación dunha muller e o abandono da súa filla.

En 2023 cúmprense 50 anos da morte de Pablo Picasso. Do mesmo xeito que no caso de Neruda, en todas as reportaxes dunha determinada lonxitude, destacaron que aquel brillante pintor e comprometida persoa contra o nazismo e as guerras imperialistas era tamén un maltratador.

No Diario Vasco do 6
de xaneiro de 2024, en nome do seu pai, suplementos de cor de 84 páxinas, Eduardo Chillida levaba o seu titular 100 anos, en castelán. Pedro Sánchez, presidente do Goberno español (PSOE), expuxo por escrito unha anécdota que sempre se menciona sobre o comezo do escultor: “O mozo Eduardo abandonou os estudos de Arquitectura de Madrid en 1942, porque a Real fichou para o posto de porteiro, cando o seu pai [así o dicía en eúscaro], Pedro Chillida, foi nomeado presidente do grupo txuri-urdin. A carreira de porteiro de Eduardo Chillida concluíu cunha grave lesión que lle obrigou a abandonar a súa carreira como futbolista tras cinco intervencións. Volveu á obra artística para o fortunio común e descubriu na escultura a súa expresión natural".

Este relato repítese sempre na propaganda de Chillida. Aínda que un presidente do PSOE debería coñecer a ideoloxía dun presidente dun equipo de fútbol da Segunda División española de 1942, Pedro Sánchez evitou este matiz. Pero quen era o pai de Eduardo Chillida? E como conseguiu ser presidente da Real entre 1942 e 1945?

O seu pai, Pedro Chillida Aramburu, era militar desde 1909. O Golpe de estado fascista de 18 de xullo de 1936 foi un dos catro homes que organizou en San Sebastián. A Dereita Vasca (DVA) formaba parte do grupo ultracatólico, que desde a fundación da Segunda República española conspirou a favor do retorno da monarquía. Pedro Chillida era entón capitán de infantaría e organizou grupos paramilitares para levar a cabo o golpe.

En calquera caso, os anarquistas frustraron o golpe de San Sebastián. O fracaso foi tan grande que, ao mediodía do 18 de xullo, o grupo de Chillida, composto esencialmente por militantes de DVA e Renovación Española, dispersouse e os seus membros volveron á vida cotiá para que non lles identificasen como golpistas. Pero o 20 de xullo, os fieis á República detiveron a Pedro Chillida e levárono ao cárcere de Ondarreta. Posteriormente, o 9 de setembro, foi trasladado ao cárcere de barcos Arantzazu-Mendi, onde permaneceu até o seu traslado ao cárcere da Carmen de Bilbao o 14 de decembro. O 19 de xuño de 1937, o exército glorioso […] liberou Bilbao e, entón si, Pedro Chillida deixouse en mans das novas autoridades militares de San Sebastián e Burgos. Chillida continuou loitando coas pistas até o final da guerra.

Pedro Chillida era aínda un militar columpista convencido mentres era presidente da Real. Esta información segue sendo recollida e gardada no currículo detallado da armada de infantaría española Folla matriz de servizo, dispoñible no Arquivo Militar de Segovia. Foi cazador de vermellos até a súa xubilación definitiva en 1951. Tamén chegou a ser xuíz militar e decidiu si os acusados morrerían detidos en xuízos nos que non había garantía algunha. É verdade que nestes tempos nos que calquera cousa se atopa en internet, esa información non está presente, pero hai libros que tratan o tema: Obras monumentais de Vicente Talón (Memoria da guerra de Euskadi 1936, Praza & Janés, 1988), Manuel Chiapuso (Os anarquistas e a guerra en Euskadi, Txertoa, 2009) ou libros de Germán Ruiz Guerra Chan (Militar e Civil no País Vasco). Leais, sublevados e xeográficos, Edicións Beta, 2019) recollen o oficio de quen fóra presidente do principal equipo de fútbol donostiarra. Como todos os presidentes españois da época, foi unha figura apaixonada a favor de Franco.

En nome do seu fillo
Ninguén elixe aos seus pais, polo que ninguén debe xulgar polo que fixeron os seus pais. Non é un mérito, nin ao revés, o dos nosos antepasados. Tamén é certo que Eduardo Chillida menciona na súa obra testamentaria Conversacións, o seu pai (compilación da filla do escultor, A Fábrica 2021), que non toma distancia das tarefas militares do seu pai e que, con todo, hai unha gran gratificación polo apoio que recibiu na súa traxectoria artística.En todos os
resumos sobre a vida do escultor adóitanse citar tres momentos: o seu “compromiso ético”, “estético” e “compromiso cidadán” (Borja Hermoso, O País Semanal 2.467, 7 de xaneiro de 2024, páxina 29). Os herdeiros que viven da renda da produción do escultor non limitan a súa propaganda só ás súas esculturas, sempre citan a cuestión ética e o compromiso. Así, entre outras cousas, menciónase que en 1977 debuxou o logotipo de xestoa pola amnistía e enviou unha carta ao rei Juan Carlos I coa seguinte mensaxe:

“Os presos políticos vascos que aínda están no cárcere, por parte dunha gran maioría do noso pobo, ven como homes que loitaron contra a inaceptable opresión do Estado (…) Creo que sería moi importante que a súa Maxestade vise cos ollos dos vascos o problema de toda a amnistía”.

Case vinte anos despois, en 1996, Chillida escribiu a ETA, como lembrou o lehendakari Iñigo Urkullu, para pedir a liberdade dunha persoa secuestrada case un ano: “Demostrade que sodes capaces de facer unha boa acción. Liberade Aldaya e axudade a buscar a paz para todos”. Un ano despois fixo o mesmo coa ameaza de secuestro e morte de Miguel Ángel Branco: “A vosa actitude prexudica a este pobo e a calquera persoa boa. Libere a Miguel Ángel e entre todos sexamos capaces de resolver os problemas coa paz e o diálogo”.

En calquera caso, hai outra anécdota que atravesa a vida de Eduardo Chillida. Xavier Valls, pai pintor do ex ministro socialista de Interior francés, Manuel Vallsen, recolleuno nas súas memorias (A meva capsa de Pandora, libro coa escritora Julià de Jòdar, Quaderns Crema, 2003), pero nunca se menciona con feitos anteriores cando se traballa a traxectoria política do escultor. A anécdota foi difundida en eúscaro e castelán por Mikel Iturri no blog Harrikadak e, aínda que o que conta é grave, os xornalistas culturais han decidido gardala na sombra (páxinas 59-61):

"O 26 de xuño de 1949 celebrouse a tradicional Garde Party de fin de curso de Citeina University en [París]. Como todos os anos, cada un levantou a súa bandeira nos pavillóns de diferentes estados.Lembro aquel domingo pola mañá, algúns dos membros que estabamos sobre o céspede e vímolo ao vento, por primeira vez no pavillón de España, ‘símbolo nacional’. Oriol Palà incendiouse razoablemente, pero nós aconsellámoslle que non falase tan alto porque Eduardo Chillida e Pablo Palazuelo estaban preto del. Eran independentes de nós e, un pouco antes, dixeron que Franco non limpara todos os ‘vermellos separatistas’. Pola tarde comezaron as festas nos pavillóns e no de España a directora Maravall fixo unha horchata cun saco de chufa traído expresamente de Valencia. Un día escoitouse un gran pedrisco, seguido dos berros dun alumno chamado Peres desde unha habitación da primeira planta. Menos mal que os altos e poderosos doutores Lamote e Perich evitaron que Chillida empuxase por última vez a Oriol Palà pola xanela, para entón cando xa tiña un pé no alfeizar chegase á bandeira española e retiráseo do mastro. Cando Palà volveu á terra, Chillida seguía dando patadas a ela por todo o corpo. Máis compañeiros achegáronse cando os desgraciados ‘dous cruzados de Cristo Rei’ desapareceron no piso dos Maravall e foron protexidos. Máis preto da morte que da vida, Jordi Anguera pasou a noite na cama e eu durmín no solo, coa porta ben pecha. A Orio Palà creceulle a cara, tanto que os ollos desapareceron. Pasou a noite que pasou na habitación, que seguramente tampouco lembrará onde, en Sunyer ou en August Puigen. O acontecemento foi moi rechamante en Citeina Universitaire e os alumnos de moitos colexios tentaron que Chillida e Palazuelo non se marchasen. [...] Non soubemos nada dos dous agresores durante moito tempo, pero cando un deles tiña unha exposición da Galerie Maeght, ía pouco despois e ao asinar o libro de visitas, como adoita ser en París, puña baixo o meu nome: ‘Aínda lembro o Garden Party de 1949’. Non servía para Deusto, pero me sentía satisfeito, como outros moitos, por non perder a memoria".

No libro, máis adiante, Xavier Valls narra a continuación da historia, 30 anos despois, na época na que Chillida simbolizou pola amnistía, en 1977:

"A principios de marzo fomos a Madrid con Pierrette e Theo porque era o décimo aniversario da Galería Theo para ir á cea que ofrecían os Mignon. Despois da cea, todos ían polas mesas e os de Jaime do Asia-Inclán e eu, o pintor Pepe Caballero e o crítico José María Moreno Galván. Mentres bebiamos con eles un grolo, achegáronse Eduardo Chillida e a súa señora. Pepe Caballero queríanos presentar e Jaime díxolle que sabía quen eran polos Vallster. Eu engadín que sempre lembro os acontecementos do pavillón español de Citeina Universitaire de París na Garden Party de 1949. A muller de Chillida quixo marcharse porque nós criamos que estaba “a beber”, pero Chillida dixo que non lle importaba si explicaba o ocorrido. A miña muller continuou dicindo que eu estaba ‘bébedo’, pero Chillida non se moveu, e Jaime –mentres se afastaba– insistiu para que lles conte todo a Moreno Galván e a Pepe Caballero. Lles explicé con todos os matices o brutal ataque e escoitou a Eduardo Chillida, quieto. No medio do silencio que xurdiu, o escultor respondeu que ‘sentía’, pero que actuou baixo a influencia do seu ambiente doméstico, xa que o seu pai era militar. Eu deille un golpe encima da mesa e díxenlle que aos 26 anos que entón tiña era bastante cínico culpar aos ‘padriños’, e que se todos os fillos dos militares tivesen a mesma actitude que eles, quedarían moi poucos españois. Chillida non deixou de ouvir, pero mentres a súa muller tiráballe do brazo para saír del, díxome que a arte silenciosa era dunha vez de Estella. Contesteille que precisamente Estella era unha das cidades máis atrasadas e fraternas que eu coñecía, e así se marchou da nosa mesa con vergoña. Jaime mirábanos de lonxe, volveu sentarme ao meu lado, e eu, despois de tantos anos levando o suceso no estómago, quedei tranquilo e contento. Moitos dos colexiais e residentes do Colexio de España coñecían a actitude de Chillida e Palazuelo, pero todos silenciaban". 186-188.or.

E en nome do espírito santo deberiamos ter a oportunidade de xerar, a costa do nacemento de
Eduardo Chillida, infinidade de investigacións e debates, como as políticas culturais ou o gasto en escultura das institucións públicas de Hego Euskal Herria durante as últimas cinco décadas. É innegable, ademais, que algúns artistas e iniciativas culturais beneficiáronse da acumulación económica dalgunhas elites grazas ao golpe de 1936. Enriquecíanse as familias nas que se crearían os artistas, ou as que serían mecenas, por exemplo. No caso vasco, evidentemente, non é a única que debe investigar a de Chillida.

A miúdo menciónase que Eduardo Chillida deseñou un logotipo contra a costa nuclear vasca ou a favor de presos políticos vascos. Poucos meses despois se arrepentió de facer esa imaxe que se utiliza até a data. Tanto Chillida como Pilar Belzunce, verdadeira xestora do patrimonio do escultor, sempre foron hábiles co que estaba no poder, cando quen estaba no poder era calquera. Co poder nacionalista católico da década de 1950, co franquista dos 60, tamén na confusa época dos 70 xestáronse á esquerda e á dereita, pero a partir de 1980 estableceuse unha apaixonante relación co PSOE, verdadeiro poder, e o reinado español. Sumáronse, por suposto, ao PNV e ao Goberno Vasco, pero tamén a nivel internacional estiveron preto da socialdemocracia de Alemaña Occidental, estratéxica en Europa. Chama a atención e merece a pena unha guía a obra de Chillida en Alemaña Federal, onde o poder económico-político é grande ou pequeno, un Chillida: De Berlín a Bonn, por Münster, Munich e Düsseldorf.

Aínda que é certo que a prensa non quixo recoller algúns episodios da vida de Chillida, en 2006 Nestor Basterretxea, que un ano máis celebra o centenario, respondeu a Irune Berro nunha longa entrevista en Berria: “Algún día alguén escribe Outro Chillida. Era capaz de triunfar por encima dos demais, de facer calquera cousa. Fixo grandes esforzos para quitarnos do centro. Era un fascista. O seu pai foi un dos homes de Mola en Gipuzkoa. A xente non coñeceu a verdadeira Chillida, non sabe como foi, ou si, pero non temos memoria histórica. É unha pena, porque sen memoria non somos nada. Os antigos fascistas sen memoria son os demócratas actuais”.

Seis anos despois, no mesmo xornal, díxolle a Pamplona Lasa: “Paréceme un abuso [o de Chillidaleku]. A familia é un negocio familiar. É coma se eu cobrase por entrar aquí e metese todo no peto. E cando as cousas están mal, ao Goberno. Que lles dean. (...) O pai de Chillida era o home de confianza de Mola en San Sebastián. Este neno fascista chega e convértese en nacionalista, coma se fose unha tortilla. E ademais, para a súa felicidade, os memelos do Goberno crenlle. Aparece en manifestacións... Dixéronme por que non vou ás manifestacións. Non necesito ir ás manifestacións para dicir que son abertzale!”.

Non é o único diario que recibiu este tipo de afirmacións nos últimos anos. En abril de 2014 Juan Pedro Quiñonero publicou no ABC de España unha peza sobre Manuel Valls na que se lía:

“O pai Valls viviu temporalmente no Colexio de España de París, na Cidade Universitaria. O seu fillo Valls escoitou tantas veces como queiramos o que viviu o seu pai naquel lugar, onde prevalecía unha ‘simplicidad’ ideolóxica. É coñecida a historia de Eduardo Chillida, a súa mocidade falanxista ultra e radical, como deu unha malleira a un mozo catalán, amigo do seu pai, Valls, e futuro marido de Pierrette Gargallo, filla e herdeira dun dos grandes escultores españois do século XX. Cando o pai Valls estableceuse na capital francesa, os seus amigos e interlocutores, entre eles Café Mabillon, eran o reflexo desta traumática ‘simplicidad’”.

Chama a atención a consulta en rede desta noticia: O xornal ABC publicouse ben no papel como ‘Chillida’, ‘Chillina’ (sic), quizá para protexer a imaxe do escultor.

A pregunta é por que se borra sempre aquela malleira que Eduardo Chillida deu por motivos políticos? Por que se esconde como Pedro Chillida conseguiu ser presidente da Real, e grazas a iso foi o seu fillo o porteiro Eduardo? Que medo xeran os xestores do patrimonio do artista? Por que os xestores da súa riqueza teñen obsesión por vincular a Chillida cos dereitos humanos e o diálogo entre diferentes, pero sempre esquecen a súa “mocidade falanxista ultra e radical”?

Sigamos, como din a historiadores da arte, a pegada do diñeiro: nas glorietas, nos museos e nos xardíns das institucións poderosas, desde Xerusalén a Gernika. Unha pregunta por cada mestura de aceiro.