– Como estás, tio?
– Mal, mal. Suxeito a máquina.
– Daraslle a volta porque ti es duro.
– Non sei. Agora non o sei.

Esta foi a última entrevista co seu tío americano. Foi pastor a Nevada, onde fundou a súa familia, a súa nova vida. Viñeron de cando en vez a Euskal Herria, pero non demasiadas veces. Unha vez envellecido, moito menos.

Lévalles con el, que xa non nos conta, as alegrías e penas vividas ao chegar a América, os seus fríos e solitarios invernos e a angustia de ter que facer diñeiro. Ou iso é o que eu imaxinei ao ver o documental Amerikanuak. Non foron poucos os que perderon a cabeza; moitos malgastaban o que gañaba no inverno no verán; outros viviron felices; outros quizá non tomarían a decisión de irse si volven nacer.

Os procesos migratorios son violentos, sobre todo para quen foxe da pobreza. Naquelas áridas zonas nas que os pastores vascos estaban afeitos a frecuentar, agora hai traballadores suramericanos. O mundo e a tecnoloxía avanzaron, pero as duras profesións non desaparecen e sempre é a mesma clase social a que as realiza. A orixe dos pobres é o único que cambia.

Non se cantas cousas pode sentir un migrante, as ganas de adaptarse ao novo lugar ou a falta de terra deixada atrás, quen gañará á sokatira. Probablemente sexa un continuo tránsito entre ambos. Haberá que pensar que coller e que deixar, canto lembrar e canto esquecer para que a supervivencia sexa sostible. O noso tío tiña un bo eúscaro, fai 60 anos, o mesmo que os seus pais utilizaban, mantido nos formoles. Pero decidiu gardarse para el, non o ensinou aos seus descendentes. É posible que esta conversación telefónica sexa a última vez que se escoitaba o eúscaro nesa casa.

Sempre me sorprendeu isto de negar aos seus fillos a lingua orixinal. Sei que non é tan simple, e que aí se cruzan moitas forzas, por suposto, no caso das linguas minoritarias. Gustaríame saber que pensou el, que sentía o eúscaro ao seu tío. Quizais o viviría como un piso que había que desfacerse, como unha antiga liña que unía a un pasado triste. Ou lle parecería un conxunto de palabras que non servirían para nada aos seus descendentes americanos. É posible que os descendentes tampouco mostren interese, máis aló dun par de frases apresas de neno. Non sei, e se algunha vez o saberán, contaranmo en inglés.