Temos unha idea distorsionada da fecundidade, porque é unha mensaxe que se interioriza desde a infancia que é fácil quedarse embarazada (“cando es nai..”); é máis, nos talleres de educación sexual lémbrasenos que debemos tomar medidas anticonceptivas, e escoitamos historias de embarazadas sen buscar, que tiveron un adulto sinxelo, pero que non teñen problemas, que queren ser nais e non conseguírono. A psicóloga perinatal, embrióloga e sexóloga Nagore Uriarte destacou a falta de referentes femininos que non puideron ter fillos, mulleres coñecidas que socialicen a súa experiencia, que só están para normalizar o tema e que as mulleres que están nesta situación non sentan.

Non pensamos que non poidamos ter fillos, ademais hai clínicas especializadas para iso, pero a realidade é que ao redor do 16% das parellas teñen problemas de fertilidade. E, con todo, o tema segue sendo tabú, na medida en que está relacionado coa intimidade e a sexualidade. “Dalgunha maneira vivimos a esterilidad coma se non eramos suficientes mulleres ou bastantes homes”, di Uriarte.

Con todo, a esterilidad non é un diagnóstico ríxido, a xente ten problemas de fertilidade –a idade é un factor importante–, e pódese tentar e tentar, transformar de forma natural nun proceso infinito, primeiro con axuda médica. Pódese recorrer á sanidade pública aínda que as listas de espera son moi longas e para moitas parellas o tempo é o principal inimigo, polo que hai quen recorre á clínica privada. “Na maioría dos casos, as mulleres viven da cita médica, coma se non puidesen facer nada entre elas, só sobreviven porque o desexo se converte en obsesión. Até cando? O diñeiro, o desgaste físico e emocional, os consellos dos médicos... conducen, pero é diferente onde pon cada un, e é habitual pasar anos no proceso, un ciclo de embarazo tras outro, na consulta tiven parellas de tres, catro e cinco anos”, conta Uriarte.

O proceso presenta fluctuaciones e puntos de inflexión, como no caso de aborto natural, sendo frecuente a necesidade de realizar pausas. Isabel Matía Infiles, membro da Rede, expón a súa experiencia nos podcasts da rede: “Na clínica especializada tiñamos moitas esperanzas, pero no primeiro ciclo non conseguiron sacar ningún embrión, e foi un gran golpe. Non estabamos preparados para tal golpe e sentinme triste. O resultado do segundo ciclo foi aínda peor, era a desaparición dun proxecto, e como non entendiamos nada, o sentimento esta vez foi máis o enfado e a rabia, buscaba culpables, tamén me castigaba. E tiven que determe para respirar, para formarme. Neses momentos velo todo escuro, todo negativo, porque a incerteza é enorme, e non conseguía durmir. O seu marido levouno en segredo, pero tamén o pasou mal”. O peor do proceso, pasar horas e días en espera de chamada médica: “Causoume moita ansiedade, asumiume e cando iniciamos o segundo ciclo díxenlles que borrasen o meu número de teléfono e que realizasen chamadas ao meu marido, eu non podía soportalo”.

Alaine Agirre tamén decidiu dar pau e parar un intre, “cando empecei a sentirme perdido”. “O corpo fálanos pero non sabemos escoitar. Afortunadamente, debido a algúns procesos de politización e terapia, comecei a escoitar o discurso corporal. Cando fun capaz de facer caso a estes altibaixos, comecei a escoitar o interior, a fixarme nas persoas que non me permitiron sentirme (non) no camiño da miña maternidade, a vivir o que sucedera (aínda que algúns anos máis tarde). Escribir a narrativa do que eu vivía axudoume, metaforicamente e literalmente: repetir o relato aos meus amigos, á miña parella, a min mesmo, ao meu terapeuta, pero tamén a adaptación coas mans dos mecanismos tramposos da ficción e a creación dunha peza que tivese a forma de algo dese molso silvestre. Para reprocesar o trauma hai que sentirnos os que nos quedaron atascados no seu interior; para cicatrizar a ferida, un debe crear unha narrativa de como viviu aquilo que lle ocorreu”. A escritora Alaine Agirre fala da maternidade e non da maternidade e da imposibilidade da maternidade no seu libro Karena.

Culpa e medo

Na loita polo embarazo, os sentimentos que se cruzan non son poucos. “Medo a non ter ao teu fillo en brazos, a non ter embriones, a perder... Ante algo tan dubidoso, como non ter medo? A incerteza, o descoñecemento, a sensación que todo supérache, dá medo”, afirma Uriarte.

Sempre hai sentimento de culpa. A nosa sociedade individualista di que si o tentas conseguiralo, e non ten por que ser así, pero consciente ou inconscientemente xúlgao a miúdo tanto a sociedade como cada un. “'Antes tiña que informarme, tiña que empezar a tentar quedarme embarazada... As mulleres somos expertas en autoinculpación en todos os ámbitos, non digamos neste tema, no que as mulleres adoitamos cargar máis porque a presión social de ser nai é moito maior que a de ser pai, desde pequenos”.

Tamén son frecuentes a vergoña ou a ansiedade, así como a sensación de que o que pasa non é xusto, xa que as comparacións son perigosas (“aínda que fago todos os esforzos, non o consigo, outros sen coidalo nada, con que facilidade”).

E a soidade imponse porque decidiu non contar (tentando protexerse a si mesmo), ou porque a pesar de contarllo sente que non o entenden, ou porque non quere ser pesado e non fala o suficiente, aínda que lle gustaría dedicar todo o día a falar diso. Levar o proceso na intimidade ou buscar a axuda dos demais, que é mellor? Uriarte di que non hai fórmulas máxicas si cres que determinados familiares e amigos van ser un bo refuxio, que é bo contar, e si non é o apoio e a axuda que vostede necesita, que é mellor non contar. En calquera caso, hai que pensar ben a quen dicilo e en que condicións (“teño problemas de fertilidade, pero diso falaremos cando o necesite e quéirao, non cada vez que nos xuntemos”).

Para Isabel Matía, por exemplo, foi fundamental atopar unha rede de apoio ás mulleres que pasaron polo mesmo proceso: “Ao principio pensei, a que vou con xente que non coñezo a compartir a miña intimidade? Ademais, o propio relato fai dano. Pois o dixen! Até entón sentíame moi perdido e só, e aclaráronme o camiño. Acompañamento, a importancia de que alguén que che escoite estea cerca”.

Alaine Agirre non fixo ningún esforzo especial para levala en segredo: “Si o diálogo abría o camiño até aí, contábao. Pero empezar a falar esixe saber escoitar. O que queremos e non podemos ser pais non é un deses temas de diálogo que é (ou sabemos) fácil de soster. Non poderemos pór palabras ao tabaco socialmente silenciado”.

Illamento social lonxe das nais

Nestas situacións, o illamento social é habitual, ás veces a decisión, porque nos afastamos conscientemente das persoas que teñen fillos, porque nos lembran o que non podemos lembrar, e outras veces deixamos inconscientemente de facer rutinas e cousas que nos gustan, como ir a unha cafetaría cun parque infantil cerca. Para algunhas mulleres que non poden ter fillos, a tortura pode ser estar rodeada de nenos ou rodear aos nenos de persoas que falan por si sós. Por iso, para a muller que o está tentando, ás veces pode ser bo afastarse deles, porque nalgunhas actitudes “vou facer un esforzo polos meus amigos” pode estar a facer un carniceiro constantemente, di a psicóloga. Para evitar malentendidos, o mellor sería explicitar esa necesidade de afastarse dos amigos, pero a miúdo non se fai tan claro. Despois, seguramente, quererá volver ao grupo de amigos, pero dar o paso non sempre é fácil, pódelle dar vergoña, e moitas veces, sen facer esa viaxe de volta, tamén vive en solitario o duelo tras deixar de tentalo.

A clave está en falar, pero Uriarte di que somos analfabetos emocionais. Por exemplo, a xente que quería quedarse embarazada e coñecía o proceso non lle dixo nada a Olatz, que ao cabo duns anos deixou de tentalo, contóunolo un pouco sorprendido Olatz (nome inventado). Segundo a psicóloga, moitas veces non sabemos que dicir ou como falar nestas situacións (despois dun aborto natural, por exemplo) e pensamos que é mellor non lembrar o duelo para non provocar máis dor, coma se non falar diso non existise, ou como non sabemos como abordar o tema, “polo si ou polo non” non sacamos o tema… Ao final, tememos que non saibamos xestionar esta situación, non preguntamos, e a persoa que está a vivir a situación vive o seu duelo aínda máis solitaria, coma se non fose indiferente á súa contorna. O consello de Nagore Uriarte é animar un pouco ao seu amigo a que o conte si quere. “Basta con saber escoitar, que el marque os tempos. Escoitar e non xulgar é axudar”.

Pola contra, a miúdo dámosnos/dámonos bos consellos a quen o está tentando (“reláxache, cando deixes de pensar e obsesionarche conseguiralo”; “porque estás tenso non o consegues”; “comer ben, durmir ben”, “adopta un neno”, “os nenos dan moito traballo e estades mellor”...). Mesmo cando o desexo de ter un fillo leva á intimidade, a muller ten que ouvir “Non pensastes ser pais?”, “que ben vivides os mozos de hoxe en día sen responsabilidades”, etc. Evidentemente, este tipo de excursións non supón senón un aumento da responsabilidade e a carga que cada un leva encima.

En caso de parella, a situación tamén inflúe na relación dentro do fogar. Os puntos de vista e os límites poden ser diferentes (económicos, físicos, emocionais...) e algunhas parellas entran en crises, por exemplo, o abandono das relacións sexuais é habitual porque substituíron o desexo do pracer polo desexo de ter un fillo. A experiencia de Uriarte é que as parellas que acoden ás súas sesións terapéuticas salguen reforzadas e reforzadas na maioría dos casos, xa que a situación aumenta a comunicación entre elas.

“Até aquí!”

Para a maioría das persoas é importante ter un fillo para a satisfacción persoal, segundo diversas enquisas. A presión e o imaxinario cultural-social influirá nesta percepción, tamén nos desexos desenvolvidos por un mesmo, pero reflicte até que punto o golpe pode ser duro para quen se dá conta de que non pode ter fillos. A pesar das previsións vitais, comeza o duelo das expectativas incumpridas, e canto máis tempo esforzouse, máis difícil é parar, maior é a sensación de fracaso persoal posterior.

“É o duelo dunha perda, do que criamos que sería a nosa vida e a nosa familia, do que sería –di Uriarte–. En xeral, somos moi malos á hora de entender os duelos, incluso os da morte, por tanto, pensemos nos duelos máis etéreos; a soidade e a sensación de incomprensión acentúase, é un duelo socialmente incomprendido”. Segundo a teoría, o duelo consta de varias fases: negación, enfado e culpa, tristeza, e aceptación. Segundo a experiencia, as fases non teñen por que ser mantidas, podemos movernos dunha fase (e dunha emoción) a outra, vivir con diferente intensidade, volver atrás ou avanzar repetiendo fases...E superar o duelo non significa que vaia a dor: “Co tempo podes vivir a dor con menor intensidade, pero o duelo non desaparece, o que pasa non se esquece, aprendes a vivir con ese duelo, porque os duelos son cicatrices vitais, son parte do que somos, e por tanto non desaparecen, vanse acumulando –explica a psicóloga–. O marido da miña nai morreu hai moitos anos e hoxe en día ten outra parella, pero se hoxe é sensible emite algunha bágoa, o seu duelo resucítase en momentos puntuais e non é malo, é humano”.

Preguntámoslle cal é a clave para avanzar e, do mesmo xeito que o queixo de Trivial, contestounos que as persoas somos plurais, que cada cor é un ámbito da nosa vida (parella, amigos, traballo, afeccións...). “O desexo de ter un fillo pode ser un das cores, pero esa cor vai comendo aos poucos outras cores (amigos, afeccións…), aos poucos imos obviando e esquecendo todos os aspectos que compoñen un mesmo e centrámonos na esterilidad; non ocorre dun día para outro, senón aos poucos, e para cando nos damos conta temos unha única cor, perdemos outras cores que facían que nós sexamos. E cremos que para volver ser multicolor temos que cumprir o desexo de ser pais, que non seremos felices si non o conseguimos. En terapia tento recuperar outras cores. Non é fácil, moitas veces contéstanme que non son a mesma persoa, que cambiaron, e así é, imos cambiando cos anos, ímonos adaptando ás situacións e evolucionando, e non podemos recuperar á muller de dez a quince anos, pero temos que recuperar outros ámbitos dentro de nós para que non todo sexa monopolizado pola esterilidad”.

A adopción pode axudar a cumprir o desexo de ser nai? “A adopción é unha opción que non ten por que ser compartida. A maternidade non a entendemos todos da mesma maneira, algúns a relacionan co parto, por exemplo. Ademais, as persoas que deciden adoptalo teñen moitas dificultades (teñen que esperar moito tempo, hai límites de idade, si dis que estás en tratamento de fertilidade exclúenche da lista de espera…)”.

Tamén Alaine Agirre decidiu quedar para sempre, “cando o que tiña que pagar polo posible premio que me puidese traer o camiño fíxose máis caro que ese premio posible”. Buscaba o apoio profesional, o dos terapeutas especializados en maternidade e o dos psiquiatras; “tamén me reconstruín politicamente, lendo a Adrianne Rich ou reuníndome en grupo con outras nais e inimaxinables (aquí tamén o concepto está por descubrir; e o que non se nomea non existe). Este deas-construción e reconstrución foi o proceso de procura da miña voz e do encontro doutras voces silenciadas. A presenza real dos demais e dos demais, de min mesmo/a, o tempo, a lectura, outros apoios… e un cambio de mirada que cada un/a debe facer si quere. Empecei a dirixir a miña mirada cara a outros lugares da miña vida, a igualarme en cousas que me volverían ao meu lugar: na procura e tratamento da beleza (sentarme no piano, coidando as flores, restaurando cadeiras abandonadas…), na construción de ideas (ler, escoitar), nas reformulacións do amor (a través dunhas relacións moi escasas baseadas no coidado e a adhesión segura)”.

Contar e compartir o que vivimos cos profesionais ou coa xente de confianza é beneficioso, pero algúns son capaces de falar diso en poucos meses e outros necesitan máis tempo, destacou a psicóloga. Ademais, ter un tema tabú dificulta falar con naturalidade sobre o que viven. Agora ben, “vivir na negación non é unha boa opción; podes decidir non facer o duelo nese momento, pero nalgún momento seguramente chegará cando ocorra algo que me lembre… O ideal sería vivir o duelo no momento que lle corresponde e aceptar que hai momentos de enfado, tristeza, ansiedade…, porque o duelo converte a ferida nunha cicatriz, e si non levamos a ferida en carne viva”.

Homes e masculinidad

As mulleres son as protagonistas desta reportaxe, pero Nagore Uriarte subliñou que a esterilidad masculina é o tabú, xa que poden ser obxecto de comentarios e burlas machistas que cuestionan a masculinidad e a masculinidad. Os datos indican que os problemas de esterilidad afectan na mesma proporción a mulleres e homes, pero en clínicas especializadas, o profesional que leva o tema é xinecólogo, é dicir, céntranse na muller e os homes só parecen complementarios, xa que na maioría das clínicas non hai consulta cun andrólogo ou urólogo. “Se estas consultas se incrementasen, o home sentiría que el tamén o ten en conta, e ao mesmo tempo non se botaría toda a carga sobre a muller, a carga estaría máis distribuída. En cambio, á muller fánselle moitas probas e ao home só se lle fai un seminograma para medir a calidade do seme”.