María do Alicerce Casamachin Yule (Toribío, Colombia, 1994) é unha falante nasayuwe. Estudou en castelán na escola, obrigado a rexeitar a lingua da súa casa: “En casa non falabamos nada máis de nasayuw, e empezabamos á escola, e só recibiamos a burla, tamén nos tímidos para falar uns a outros na nosa lingua, e tamén de medo”. Non foi condenado, pero ten testemuño dos seus vellos parentes: “Os profesores colleron a regra e dixéronme que lles tocaban por falar de nasayuw”. Custe o que custe, Casamachin tivo que aprender a falar en español. “Pero non me imaxinas, só aprendín a falar do español dexenerado. Aínda teño dificultades para falar correctamente en español”, confésanos.Luís Evelio Velasco Nuskw (Tacueyo, Colombia, 1986) ten unha

experiencia similar, aínda que sufriu en maior medida a exclusión: “Aquilo foi discriminación e xenocidio cultural. Cando empecei á escola, só entendía ao español. Os profesores non nos deixaron falar de nasayuw”. Viviu a exclusión física e emocionalmente.

“Algunha vez sacáronme da habitación. ‘Si non falas en español, non entrarás!’, por exemplo, dito polo profesor a min. E en máis dunha ocasión ocorreume ver castigado a algún compañeiro de clase no recuncho, parado, ou arrodillado de xeonllos sobre a la ou o chicharrillo… Coñecín esas penas de primeira man, non só de primeira man. E as consecuencias destas penas chegaron a casa, porque os pais dicían: ‘En casa temos que deixar de falar de nasayuw, os nosos nenos ven na escola vermellos por falar de nasayuw’. Así chegaron os pais, e en moitos lugares así se interrompeu a transmisión da linguaxe”. Anos despois, a situación comezou a cambiar debido á presión da mesma comunidade andina, á loita da xeración anterior de Velasco. “Con todo, houbo unha época na que non quería saber nada sobre o nasayuw, porque a nosa lingua só contiña burla e desprezo”. Hoxe ambos traballan na loita polo idioma.

Activista
Nasa foi solicitada polas autoridades da comunidade a Velasco como activista da lingua hai dez anos e realizou un curso de formación sobre a revitalización da lingua, entre outras cousas: “Entón deime conta da importancia da linguaxe. Creo que o sufrimento da escola tamén me fixo germinar. Decidín que tiña que loitar para que os que saben falar de nasayuw falen na nosa lingua, para que manteñan a lingua, e os que non saben para que poidan aprender”. Niso está a traballar e, agora mesmo, díxonos que está a traballar en modelos de inmersión escolar, en contidos e en creación.

Aínda que o 96% da rexión é unha plataforma, os falantes non superan o 20%, segundo a enquisa de 2013. O uso é maior nas poboacións de montaña que nas urbanas. “Nós estamos case no ambiente urbano de Toribio, o que provocou unha maior perda de nasayuwe entre nós”, asegura Velasco.

Pola súa banda, Casamachin coñece todo tipo de situacións: “Creo que o uso depende da conciencia do falante. Eu acabo de empezar no activismo, falaba de nasayuw, pero non tiña conciencia lingüística. É algo máis. Polo demais, vin de todo: o que sabe fala, o que está a ensinar aos nenos, e, no caso de que os pais non lles ensinaron, o que notei é que queren aprender a falar. 'Por que non ensináronnos?', din algúns agora aos seus pais. En moitas familias hase dado o caso que os pais se falasen entre si de nasayuw, pero no mediocre español aos seus fillos ou visitantes. A razón era, por suposto, os malos tratos que recibían os nenos na escola. Hoxe en día, moitos mozos non entenden o nasayuwe, só saben facer nasayuw con diosal”.

Preguntando a Velasco
sobre a situación do nasayuwe, dinos que 244.000 nasayuwe son falantes en Colombia, repartidos polo país: “Cada comunidade nasa ten a súa propia variedade nasayuwe, e as diferenzas son considerables. Afortunadamente, en 1998 acordaron a unidade do alfabeto”. Hoxe en día, todas as variedades nasayuwe utilizan o mesmo alfabeto, polo que non se pode ensinar a lingua na escola. E grazas a iso Casamachin aprendeu a ler e a escribir.

Desde 1978, o nasayuwe ten acceso legal á escola desde o recoñecemento da lingua pola constitución do país e o inicio dos pasos cara ao posible bilingüismo. Velasco é infeliz: “Dei si, o bilingüismo, pero unha ou dúas horas semanais, o ensino da nosa lingua non ten ningún resultado. En 2011, con todo, os responsables da nosa comunidade prometeron establecer estratexias para a recuperación do nasayuwe e comezamos a reflexionar sobre iso para ensinar o nasayuwe como primeira lingua”. Agora tamén fixeron outra cousa: “Este ano, unha vez elaborada a metodoloxía de inmersión, puxéronse en marcha proxectos piloto en diferentes escolas de Toribio para impartir a nosa lingua nunha proporción do 80%. Nestes pilotos, o nasayuwe é o idioma principal e o español o complementario nun 20%”. Paralelamente, traballouse no Proxecto de Educación Comunitaria, programa de recuperación da cultura nasa, “dentro do

que incluímos a recuperación lingüística”. E envorcar o proxecto educativo que até agora dá prioridade ao español, dando prioridade a Nasayuwe. E, como nos dixo Velasco, non poden facelo, mesmo dentro do Ministerio de Educación de Colombia, porque son as propias plataformas os que administran a educación nos seus territorios, con garantía da constitución do país. “Con todo, sabemos que, a pesar do apoio constitucional, as autoridades nacionais non nos van a vir nunca a ofrecernos nada: nós temos que explicar ás autoridades o que queremos”.

E tendo en conta que en Toribio son tres distritos, e 62 colexios, tres proxectos piloto, e non máis, son tamén moitos motivos de posta en marcha. “Non temos a posibilidade de ensinar Nasayuwea como materia, pero non temos o suficiente contido para cursar todo o ensino con Nasayuw, nin sequera hai percorrido metodolóxico polo momento. Con todo, á vista das experiencias de aquí, e coa axuda de Garabide, podemos facer algunhas propostas e empezar a organizar unha metodoloxía completa”. Os proxectos piloto pretenden estender o ensino a todo o territorio, nasayuwez.O

futuro di que tamén
quererían abordar o ensino de adultos, pero iso hai que facelo paso a paso, segundo Velasco: “Somos dezaoito promotores da nosa lingua, non máis.De 2016 a 2020 organizamos un plan de revitalización da lingua, priorizando o ensino e a alfabetización de adultos”. Neste dezaoito promotores, algúns están a traballar na metodoloxía para levar a cabo o ensino de adultos, na posta en marcha de medios de comunicación… Mentres tanto, temos unha radio alternativa e unha web, sempre co obxectivo de visualizar o idioma”. Teñen unha programación de oito horas semanais, pero non do todo nasayuwez, porque non todos os locutores saben nasayuwez, e Velasco dinos que van cambiar.

Segundo dixéronnos ambos os interlocutores, a conciencia está a espertarse dentro da comunidade andina:“Aumenta a demanda de aprendizaxe da lingua. ‘Eu tamén quero estudar’, dinnos, e nós tentamos axudar. Pero só somos 18 activistas, nisto e niso estamos a traballar”. Agora xa están en contacto cos cantantes que falan de nasayuw, difundindo as súas cancións, e incidindo na paisaxe lingüística, no ámbito sanitario, no mundo laboral, nas rúas, nos altares...

A
colaboración entre a
comunidade nasa colombiana de Gariden Estancia e Garide non é nova, segundo Velasco: “Desde hai anos están a axudarnos no asesoramento. Agora tamén estamos en proceso de elaboración do plan de revitalización. Nestes anos, os activistas ampliamos os nosos coñecementos sobre a revitalización, adaptámolos ao noso contexto. Eu, por exemplo, vin a Euskal Herria e vendo como traballaron, reforcei as miñas ideas. A miña estancia aquí alimentoume, fíxome reflexionar: ‘Este medio de comunicación púxose en marcha aquí. Como poderiamos facelo nós?’, por exemplo, provocando preguntas como esta. Neste sentido, esta estancia marcoume, animoume a axudar aínda máis ao equipo de activistas da comunidade

andina”. En Casamachi sorpréndese. “As nosas situacións son moi diferentes. Vostedes teñen moitos medios. Oxalá o tivésemos algún día! Faríao agora. Acabo de empezar a activista, pero estou disposto a achegar

alí”. Casamachin non dúbida no que viron. “Ikastolas. Paréceme sorprendente como planificastes o ensino”, di que se refire a como traballar nas ikastolas.Pola súa banda

, Velasco destacou a colaboración que percibiu a favor do eúscaro: “O Goberno subvenciona e fai falta, pero me dei conta de que non temos que esperar absolutamente á axuda dos gobernos, que temos que ser autónomos tamén economicamente”. E, á súa vez, fálanos do contexto, tendo en conta que o exército e a guerrilla colombianos veñen do ambiente: “O noso é unha contorna de guerra e represión, golpéannos tanto pola esquerda como pola dereita, loitan nas nosas terras. Nós non nos sumamos á loita de ninguén, somos neutrais. Por iso pégannos os uns e os outros, os asasinatos son o pan de cada día. E veña aquí e a paz! Esta ambiente axuda a avanzar!”, quixo subliñar.

Activista, hai tempo, Velasco Nuskwe. O recentemente iniciado, Casamachin Yule, foi convocado e inscrito nun completo programa de formación. Nuskwe, “zaparradatxo”, en eúscaro, e Yule, “errekasto”, no labor de revitalizar a lingua nasayuwe do pobo nasa. “Recibimos tamén peticións, non poucas, para recuperar os nosos nomes de plataforma. Iso é o que nos pide moitas familias para que nos comuniquen as opcións de nomes para os seus fillos”. Última anotación de Casamachin antes de voar a Colombia.