É unha sinxela mañá fría de Vitoria. Reunímonos na nova estación de autobuses. Joxe Felix Azurmendi Vitoria-Gasteiz é habitual, pero non coñece este novo barrio. "É frío, pero non polo tempo, é frío", di. "Si, nos últimos anos fixeron moitos novos barrios en Gasteiz". A pesar de que dificilmente deixa de lado o seu espírito xornalístico, el mesmo empeza a preguntarme, ao final atopamos a forma de falar do seu amigo Xabier Sánchez Erauskin. Entramos no tépedo do bar e empezamos a falar.

Cal é para ti Xabier Sánchez Erauskin?

Para min foi un amigo, unha especie de punto de vista, tanto profesional como nacionalista. Os dous fomos bastante comprometidos desde moi novo.

Coñecín como director do xornal Egin; aínda Xabier publicaba libros, uns semiclandestinos, outros totalmente clandestinos. Eginera veu cun editor. Cunha amarra grande e dous cámaras colgando e unha gravadora... entón coñecina. Un ano despois, ou dous anos despois, veu ao edificio de Hernani como director da revista Punta e Hora. E desde entón xa estabamos xuntos. Pouco despois foi encarcerado. Tamén falo da estancia no cárcere no libro. Despois de saír do cárcere veu a Egin, no meu lugar.

Naquela época, ademais, instalouse xunto á casa dos meus pais e tivemos unha relación moi estreita. E seguimos aí. Eu todos os domingos non á misa, vou visitala. Antes de enfermar dicíalle "non te poñas, porque si non, non podo falar destas cousas con quen".

E agora, enfermo, escribiu un libro sobre el. Por que cres que é importante o libro?
Fixémolo como unha homenaxe, pero non só iso. Eu creo que a súa biografía ofrece moitas dúbidas e moitas preguntas. É un home exemplar para explicar unha época: que era ser sacerdote? Que era estar comprometido na Transición?

Empecemos polo principio. Xabier é vitoriano. Como era Vitoria naquela época? Sempre se ouve que era a cidade dos "sacerdotes e militares", a dereita. Pero debaixo desa pel, había máis? Había ambientes nacionalistas?

Si, aquí desenvolveuse un importante movemento nacionalista. O ambiente intelectual de Vitoria tendía ao nacionalismo antes da guerra de 1936. Cualitativamente había máis nacionalistas que noutros sitios, con nomes moi coñecidos. Logo, durante a guerra, houbo unha chea de fusilamentos, moitos exiliados, unha enorme represión, moitas detencións de posguerra...

Javier tiña moi presente como Franco chegou á inauguración do monumento dedicado a Francisco de Vitoria cara a 1946, e como esa mañá, como a choiva, foi un duro manillar de ikurriñas e de resistencia, e como os sacerdotes da súa escola tentaron recoller a todos os que corrían e apresuraban. Logo houbo unha chea de detencións.

Ela pertence a unha famosa familia de Vitoria, non?

Si, foron veterinarios, tanto o seu avó como o seu pai. Cinco irmáns máis do seu pai foron os sacerdotes, co que iso significa neste país. É dicir, os homes das letras, os universitarios da época. Era unha familia abertzale de Vitoria condenada no franquismo. Ao seu pai quitáronlle o permiso para ser veterinario durante varios anos, fusilou a algúns familiares...

Sánchez Erauskin tamén home de letras, non? Nese ambiente alimentou o seu gusto por ler e escribir?

Si, a súa irmá é escritora. Con todo, nese ambiente, el sempre foi bastante heterodoxo.

A palabra intelectual define ben Erauskin?

Si, e esquéceno.

Onde estudou?

Estudou sacerdote, pero non en calquera lugar, senón en Comiñas, nunha escola de elite, para ser home de elite. Alí empezou a interesarse pola nova Teoloxía e centrarse nas ideas dos sacerdotes esquerdas. Conta que en Comiñas os seminaristas vascos reuníanse para tocar e alí coñeceu aos vascos do mar. Pois os fillos dos capitáns, dos mariñeiros... entrou no ambiente vasco (entón empezou a estudar euskera) e ese ambiente está detrás da decisión de ir a Terranova. Porque el non quixo ir a Sudamérica nin a África... A Terranova, senón. A súa estancia en Saint-Pierre e Mikelun. Alí relacionouse sobre todo cos galegos. Así o di a súa ficha policial: "Durante a súa estancia en Terranova predicou o separatismo". Foi unha época moi importante na súa vida.

En Terranova, ademais de sacerdote, colaboraba nunha revista. Empezou a escribir alí?

Sempre o escribiu. É escritor. Desde neno escribe aos dietarios. Ninguén os abriu aínda e haberá que analizalos nalgún momento. Escribir e facer deporte foron as súas grandes afeccións.

Logo fixo a carreira xornalística, non?

Estudou Teoloxía e Filosofía e dedicouse a xornalismo porque tivo que dirixir a revista Os homes do mar (Os homes do mar); aínda, por unha lei de Manuel Fraga, necesitaba o título de xornalista como director.Sempre foi un home comprometido e un profesional moi exixente.

O seu libro chámase Vida dun rebelde con. Txema Ramírez da Piscina, nun artigo, nomea a Sánchez Erauskin "xornalista da trincheira"... Que tal é unha trincheira para facer xornalismo?

Hai que saber manter o compromiso sen perder a profesionalidade. Porque si o lector ve que es moi abertzale, pero un mal profesional...

Cando era director de Egin viñeron uns xornalistas alemáns a visitar o noso funcionamento e preguntáronme: "Que é o máis importante para un xornal para vostede? ", e contéstolles: "Saír entón". E quedaron sorprendidos. Claro. O noso xornal distribuíase xunto con outros xornais, e si non estaba acompañado polos demais no momento en que chegaba o distribuidor, non se podía distribuír.

Tamén lles dixen: "Aquí todos traballamos en harmonía, case todos pensamos en obxectivos, pero a partir dunha hora isto é como un barco que ten capitán, que non admite debates, e a min tócame ser capitán. Ao día seguinte, que critiquen o que queiran. Pero un xornal que hai que sacar todos os días non pode ser asembleario, necesita alguén que se faga cargo”.

Saíu Xabier de Egin por falta de profesionalidade?

Xabier saíu de Egin porque non estaba conforme coa liña que dominou. Fixo unha crítica rigorosa, dicindo que Egin politizouse mal, porque abandonou a lóxica xornalística, ao seu xuízo, e tamén ao meu xuízo.

"Nós apostabamos por unha politización intelixente", dicía.

Non daba importancia ao aspecto exterior. Pero sempre trataba de manter o compromiso e a profesionalidade. Vendíase moito, e era un xornal moi importante, non só porque eramos profesionais da esquerda abertzale, dos traballadores, das mulleres... Eramos novos, vendíase ben, e todos estaban contentos, excepto os líderes da esquerda abertzale.

Sería duro deixar Egin.

Foi moi duro, e saíu moi enfadado. A Mesa Nacional da Unión Pública tamén se opón... Dixo: "Van estragar un proxecto que non ten substitutos, e iso é un luxo para nós".

Nunha carta escrita en 1993 a un xornal dicía: "Non aceptan a crítica, e moito menos a autocrítica...". Existe falta de capacidade autocrítica en Euskal Herria?

Mire, isto ten máis que ver coa política que co xornalismo. Algún día escribo... sabes por que a esquerda abertzale non fixo autocrítica? Pois, en primeiro lugar, porque houbo moitos cambios. Ao disolverse ETA xa non había ninguén que andara ao principio da organización, non houbo continuidade. Entón, non se pode facer autocrítica intencionadamente. Non hai dúbida de que poida dicilo, “quixemos facer isto, e para que logo pasemos isto, e logo tomamos o camiño equivocado...”. E outra razón da falta de autocrítica é que aínda algúns debates non poden darse en público. Pero estou seguro, as críticas e as autocríticas foron privadas.

Despois de deixalo, foi profesor da universidade. Como ve o xornalismo actual?

O xornalismo actual é completamente diferente do que el estudou e ensinado na universidade. Non só ideológicamente, tamén formalmente. Hoxe apenas se compran xornais... como e onde se len as noticias hoxe? Está a crearse unha nova forma de ler e informar. Creo que queda un residuo, pero tamén é moi difícil controlar como se informa á xente. E é curioso, vendo que barbaridades chámanse nas redes, polo menos en Euskal Herria os resultados políticos e a propia sociedade.

Por que o PNV non vai co PP? porque sabe que entre os votantes tamén hai un ambiente bastante progresista. Iso vese como o Sahara, ou Palestina... e non é da esquerda abertzale, pero está no ambiente. Todo iso, sendo o contrario ao que din e ensinan o 90% dos medios de comunicación. Que é? Que non ven os medios, que non se ouven? Ou que os cidadáns non se fían e saben ler as mensaxes que lles dan?

Ten algunha peculiaridade o xornalismo en Euskal Herria?

É moi curioso. Na transición parecía que os xornais máis franquistas fracasarían e algúns si, pero outros seguiron con forza. Todos pensabamos que, sendo este País abertzale, tanto Deia como Egin terían moita forza, pero non foi así. É curioso o liderado dO Correo Español cunha liña editorial similar a ABC... Euskadi é, diría, o único lugar onde os cidadáns, á hora de votar, non seguen a liña do medio de comunicación que len habitualmente. A prensa abertzale ten moi pouca forza, menos do que se esperaba, non sabe chegar á maioría. Os nacionalistas non souberon manexar a súa prensa. Non quixeron entender que o papel dun xornal non é a prensa do partido.

En canto á prensa en eúscaro, a explicación é outra, evidentemente a da lingua. Pero, por exemplo, diría que ARGIA mantivo certa liberdade nos tempos máis duros de ETA. As presións nos tempos de Pello Zubiria, pero actuaron con gran dignidade... e agora tamén. Todos debemos esforzarnos para facer un xornalismo digno. E hoxe, para min, Gara, Berria e ARGIA fan un xornalismo digno, pero cantas persoas le?

Respecto ao mundo audiovisual, o mesmo: ETB1 case ninguén o ve. Porque saben que o eúscaro ou os vascos móvense no mundo da esquerda abertzale. A importante achega de ETA foi ser progresista nun sentido amplo, e deu gran importancia ao eúscaro, que logo se reflectiu na esquerda abertzale e no mundo vasco. Os de Eitb pensan que investir en eúscaro é investir na esquerda abertzale.

Que teñen os novos xornalistas para aprender de Erauskin?
Como se defende e ama a profesión e como manter a ilusión. Nós sempre buscamos cousas novas. Iso é o que quero dicir: non perdas a ilusión e mantén as túas ideas, a túa dignidade. Sexa unha persoa libre, mesmo co partido ao que vote.