Recentemente galardoado co Premio Etxepare, non tes enfado…

Non! O contrario! Ja, ja… Foi unha gran alegría. Non o esperaba. En 2018 recibín o mesmo premio pola tradución da obra de Gabriel Aresti [Harri eta Herri], polo que non pensei que mo volvesen a entregar. Pero estou moi contento, e moi contento, porque Miren Agurre [Meabe] foi a obra premiada, e Miren Agur e eu somos grandes amigos. Pasamos moitas aventuras xuntos.

Como veu a volta ao inglés Asado óseo? A petición do Instituto
Etxepare traducimos mostras de autores dunha época, non sei si para o Festival de Libros de Edimburgo ou para a Feira do Libro de Londres. Os de Etxepare levaron alí mostras, e cando se reuniron varias editoriais do Reino Unido, Miren Agurre elixiron mostras dUn ollo de cristal e As mans da nai de Karmele Jai, para traducir todo o traballo ao inglés. & '97; Eu, en cambio, hai tempo que empezaba a volver Miren Agur en 2001, cando estaba a cursar o máster. Entón empecei a traducir os seus poemas: Código da pel e outros.

En 2001 empezou a traducir ao inglés a obra de Miren Agur Meabe! Desde entón, pasaron vinte anos!
Si! Acórdome cando empecei a facer o máster, cando fun a todas as librarías de Bilbao a comprar libros para levalos a Inglaterra. Levei unha pila. Código de portada implicado. E foi instantáneo! Compra, abre, le e: “Ah!, isto traducireino eu!”. Así foi, sentín moi identificado. Traducín algúns dos poemas deste libro, que se publicaron alí e aquí, e linos tamén nas lecturas que fai a Asociación de Poesía de Londres no Royal Festival Hall. Creo que de aí comezou a traxectoria de Miren Agur en inglés: a lectura da poesía vasca fíxose no Royal Hall, dirixido polo meu mentor Peter Bush, e á xente gustoulle moito. Meses despois, chamáronme do Festival de Escritores de Dublín, dicindo que elixiran o traballo de Miren Agur para lelo, e os dous fomos facer esa lectura. Fun por primeira vez a ler un festival literario. Para Miren Agur tamén foi a súa primeira invitación a participar nun festival estranxeiro.

Por que a paixón pola tradución do eúscaro ao inglés?

Desde pequeno tiven o soño de ser escritor: de vivir de literatura, de vivir unha vida literaria e artística, e aquel momento do Festival de Escritores de Dublín foi de confirmación. Pareceume que se me abría o camiño. Despois, despois de facer aquel birlo de Dublín, empecei a traducir aínda máis a Miren Agur, a publicar os seus poemas e contos curtos en moitos sitios; en magazines, quero dicir. Logo traducín tamén un ollo de cristal de Miren Agurre, axudado polo Instituto Etxepare. Logo falei cos de Parthian [Books] e díxenlles que un ollo de cristal era a primeira parte dun tríptico, que o segundo era a Asadura dos ósos e o terceiro Como gardar a cinza no colco. Díxenlles que era unha intención moi orixinal, unha novela, unha colección de contos, e que eran un poemario, un tríptico, e que o tríptico mostraba como unha muller se converte en artista. Gustoulles a idea e dicían “Vale!, imos facer o tres!”. Así, un Ollo de Cristal e Asado de ósos están feitos, e o seguinte Como gardar a cinza no coco.

Vostede empezou, coa súa intención, a traducir ao inglés os poemas de Miren Agur Meabe. Segues traducindo literatura do eúscaro ao inglés coa túa intención? Non hai axudas? Non se
pode facer sen o apoio institucional. O traslado destas mostras a Inglaterra de Etxepare [Instituto] contribuíu moito á posterior tradución das escritas por Miren Agurre. E, doutra banda, tamén foi un gran apoio que Miren Agurre reciba o Premio Nacional [España]. Ben merecido! “O que eu vin hai vinte anos, vírono agora outros!”, pensei cando souben que lle deron o premio. Miren Agurre ten voz e un fondo rico, intelectual, caleidoscópico: moitas cousas entran no seu traballo. Penso que é un escritor inmenso, que todo premio merece a pena.

Como mencionou a axuda institucional, existe unha estratexia para traducir ás inglés obras literarias en eúscaro?
Ja, ja…

Iso é unha mala risa…
Non, non hai estratexia. E iso é un gran problema. Levo anos dicindo que necesitamos unha estratexia. Sempre digo que non che ven desde fóra si non enténdenche. Refírome á cultura. E para entender, e para empatizar, hai que utilizar a arte, non hai outra forma de comunicarse, como o mundo anglosaxón. E creo que os cataláns fixeron este camiño perfectamente, porque han visto que ese camiño necesita moitas cousas, e estano facendo.

Cales son esas moitas cousas?

Por unha banda, hai que ter diñeiro para traducir, e non para axudar a traducir un trocito, non, para traducir os traballos completos! O traballo do tradutor leva moito tempo pagando todo o que costa, o que costa, e non por abaixo. O tradutor está especializado, son horas e horas traballando, e iso hai que pagalo.

Estratexia...

Hai que ter unha estratexia e para iso tes que plantar no lugar do outro. Si queres ensinar cultura vasca en universidades de EEUU, Inglaterra ou Australia, necesitas material para ensinar ben a cultura. E si queres ensinar o mapa da literatura vasca, terás que empezar desde o principio: Da Lingua Vasconum Primitiae de Etxepare, que afortunadamente está traducida. Ben. Pero, despois de Etxepare, até a literatura contemporánea, non hai obras traducidas! Nin Lauaxeta, nin Lizardi, nin Mirande… nada! Non existen. E non Bizenta Mogel, aínda que eu volva un pouco de alí e de aquí. Entón,

Non hai estratexia porque quen ten que deseñar a estratexia non pensa que ten que inventar unha estratexia, e non só para facer ese traballo, para pagar ben o traballo dos que van devolver esas tarefas. Non podes esperar a que algún académico ou abade faga algo voluntariamente. Así non imos a ningún sitio.

De onde naciches ti, Amaia?
Eu? É un milagre que existise, porque eu fun un tolo, que con 18 anos foise de aquí a Irlanda, que decidiu quedar alí, que conseguiu unha bolsa para estudar alí, por mil circunstancias incribles! Estudei Literatura Inglesa e Irlandesa, e tiven moita sorte, porque o meu profesor foi un académico moi famoso que traducía do gaélico: Robert Welsh. No meu último ano de estudos escribín a tesina e comparei os traballos de Bernard Maclaverty irlandés e Bernardo Atxaga, centrados na representación do conflito. Naquela tesina dicía, por exemplo, que Atxaga volve do castelán, e aí hai perdas. É algo moi complicado… e non só complicado: para min a violencia cultural é traducir a literatura vasca en castelán ao inglés. É violencia. O escritor pensa que a versión en castelán realízaa o propio autor, e volvendo de alí ao inglés, a cousa non é tan violenta, porque ao final é o propio escritor quen traduce a súa obra. Pero devólveo el, porque os vascos estamos colonizados! Detrás de todo isto hai unha historia de violencia e trauma.

Colonizando tamén a tradución literaria.
Nós temos moi asumido que para que poidamos vernos fóra, primeiro temos que aparecer en castelán. Iso é unha barreira mental, e, xa digo, a tradución da literatura vasca do castelán está plenamente aceptada. A xente cre que, como traducen os propios escritores, as dúas obras, en eúscaro e en castelán, están á vez. Eu creo que as dúas obras non están á vez, porque ese autor escribiu en eúscaro. E por que escribiu en eúscaro? Si trátase de traducir ao castelán, non escriba en eúscaro, escriba directamente en castelán! En que debe escribir alguén en eúscaro, si logo non ten que facer esforzo para traducilo directamente do eúscaro? Traducido do castelán, restamos valor ao orixinal. Non entendo por que aínda se traduce de castelán a obra dos escritores vascos. Penso que nós estamos un pouco traumatizados, colonizados.

E ‘colonizada’.

Si, creo que aceptamos tamén os que non se poden admitir, porque, por exemplo, hoxe en día no mundo da tradución está moi mal visto utilizar unha linguaxe ponte para facer unha tradución. Non son o único tradutor que fala directamente do eúscaro ao inglés, hai catro ou cinco máis. Por que seguimos traducindo do castelán? Por que se acepta isto? Por que non hai estratexia para que isto non ocorra?… Mentres tanto, hai moitos kuestios.

Moitas preguntas, non resposta?

Todos eles son aceptados porque non se ve con claridade o importante que é a nosa lingua, non só protexela e fortalecela desde dentro, pero tamén desde fóra! El mesmo dio: intramuros e extramuros. Di que nós estamos sempre intramuros, mirando ao interior da casa, non vemos nada de extramuros. Isto é aplicable á tradución. Esa é a esencia: a literatura vasca, para fortalecer a lingua vasca desde fóra, para darlle presenza, hai que traducila directamente ao inglés, si non lle quitamos forza.

Esa foi a práctica habitual até agora?

Sobre todo, si. Con todo, diría que a metade da literatura vasca traducida ao inglés foi traducida do euskera. Aí van andar a medias. Para min iso é un tema moi duro. Eu sempre me atopo ante as nosas institucións between a rock and a hard place (detrás da parede e fronte á espada), porque as institucións locais non achegan o valor suficiente a este labor de tradución e non hai estratexias para realizar todo o traballo necesario. Iso, por unha banda, pero, por outro, como as editoriais anglosaxoas non ven que é escribir desde unha lingua minorizada, que é querer protexela, por que é importante traducila directamente da lingua orixinal…, non ven as nosas necesidades. A eles só lles importa sacar o libro, sexa cal for o idioma da súa tradución. Estamos nesa situación, sen ningún poder.

Os cataláns fixeron o camiño, só habería que copiar.

Os cataláns, a través do Instituto Ramón Llul, empezaron a conceder subvencións para a tradución de libros, a ver! Dan todo o diñeiro ao tradutor, pagan ben o traballo, fixeron moitos contactos con editoriais externas… pasote! En 2019, por hora de pandemia, conseguiron tres monográficos en Los Ángeles Review of Books, a literatura adicional máis importante dos Estados Unidos. Tres monográficos sobre literatura catalá, tres! Monográfico! Un ano! E nestes dez anos meteron unha chea de diñeiro para traducir libros, unha chea de diñeiro.

Nin o goberno da CAV, nin o de Navarra, nin a Institución Pública do Eúscaro fixérono.
Si en universidades estranxeiras só dá Beginner’s Basque [Euskara para principiantes], a xente non se apunta, porque niso non ve futuro. Aínda que os alumnos están tentados, porque o eúscaro é moi interesante, por moitas razóns, ao final non elixen como materia porque non ten continuidade. Eu vino unha e outra vez na Universidade de Chicago, cando alí estiven lector de eúscaro. E entón, para que tes tantas voltas no mundo ensinando Beginner’s Basque, en lugar de telo todo en dous ou tres sitios, todos os niveis, desde o principio até o final! E preparando aos futuros tradutores!

Do mesmo xeito que os cataláns, quere dicir.

Si. Iso é o que fan os cataláns: teñen varios lectores en universidades estranxeiras, onde é necesario, traballando durante todo o tempo, cun salario axeitado... e a xente deses lectores está a traducir e preparando traballos futuros. Nós non temos ningún. Por que? Porque os lectores non poden chegar a ese nivel. E o malo é que nunca chegarán. Teño todas estas cousas en común, non sabes cantos emails enviei aquí e alá. Cantos peores dixen para colocar paneis nas conferencias literarias que se celebran aquí e alá! Pero non me fan caso.

Que achega ao eúscaro a tradución directa do eúscaro ao inglés? Que, á cultura vasca?
Unha chea! Voulle a dicir unha cousa: é máis fácil percorrer o camiño directamente do eúscaro ao inglés, do castelán ao inglés, porque hai máis paralelismos entre o eúscaro e o inglés que entre calquera lingua romance e inglesa. O eúscaro, do mesmo xeito que o inglés, é unha linguaxe moi sintética, con poucas palabras ten moitos significados. E, por exemplo, no caso da poesía tradutora, eu fago esta viaxe dunha maneira estupenda, que fácil encontro o camiño.

Pódense facer moitas conexións entre as dúas linguas, quedan bonitos. Cando vostede pasa o eúscaro ao castelán, en cambio, pérdese moita maxia, porque esa capacidade que ten o eúscaro para crear un mundo con dúas palabras, que o inglés tamén ten, o castelán non ten. A palabra é todo en castelán. Sempre a palabra! Demasiadas palabras! O eúscaro e o inglés son linguas máis abertas que as linguas romances, unha viaxe duns a outros é máis bonito que o realizado en castelán. Iso en canto á linguaxe.

E desde o punto de vista cultural?
O que dixen antes: se non che ven, non vanche a entender, non van a empatizar contigo. Por que hai hoxe en EEUU, por suposto nos ambientes da esquerda, unha enorme simpatía catalá coa causa? Por que? Pois por iso! Porque todos eses libros traducidos están aí! Iso é un gran traballo de mercadotecnia, e non só iso, é mostrar quen es e por que solicitas independencia, ou sexa que sexa. Faise comprensible. Como dicir: “Aquí temos unha cultura fantástica, diferente, ten a súa literatura, a súa arte… Son un grupo especial, non son como os demais…”. E iso hai que velo, non se pasa en por si, ou porque algúns veñen comer pintxos aquí. Vir comer pintxos non supón empatía. Si, vir aquí e comer pintxos é bonito, é divertido, unha cousa turística, unha pasaxe, non é algo que realmente queda no corazón: no corazón detense a arte. Queres un exemplo?

Non hai máis axuda que o exemplo…
Non sei si foi en 2014, ou en 2016. Era en Chicago e convidáronme a dar unha conferencia na súa planetario. Unha vez ao mes móstrase unha película e logo fálase con tres panelistas. Entón, Arrival era unha película. O determinismo lingüístico é a base da película: o determinismo lingüístico significa que a lingua que utiliza dálle unha perspectiva determinada, que a lingua proporciona unha forma particular de ver o mundo. Perspectiva, pois. Eramos tres panelistas: un astrónomo especializado en buracos negros, un experto en física cuántica e eu, tradutor…

En que necesitaban un tradutor? Cal era o seu papel? O
problema é que os aliens da película chegan á Terra e quedan no aire. Non din nada. Só fan algúns sons e pintan algúns debuxos ou imaxes. E piden a un tradutor se pode descodificar sons... Os outros dous panelistas viñeron co seu rolo científico, e cando a min chegoume a quenda... empecei a cantar en eúscaro. Logo falei do determinismo lingüístico dicindo aos oíntes que sabían que non entenderan sen eles, pero que talvez sentiron algo: “E si sentistes algo, iso tróuxovos o eúscaro”, díxenlles. Empecei por aí e seguín por aí. Cando terminou, a quen veu todo o mundo?

Ja, ja… Non tes que dicilo!
Quen comprendeu o que había que entender da perspectiva da linguaxe? A través do canto fíxose o bículo e así se fai a relación. Os oíntes entendérono a través da cultura, a través da arte, e iso é o que temos que facer, tentalo a través da arte e non traer aos turistas a San Sebastián comendo pintxos. Nin a San Sebastián, nin a Bilbao, nin a Bermeo!

Teremos que dicilo: ti, ademais de tradutor e escritor, es cantaor e esta vez tócache a novela flamenca…
Kar, kar… Nunha longa época, cando vivía Inglaterra, só cantei flamenco. Logo, en Chicago, aquel cantar flamenco converteuse en algo máis híbrido, máis experimental. Con todo, teño que recoñecer que me gusta moito o flamenco e ensinoume unha chea. O flamenco non é só música, senón unha filosofía de vida, e é terapia, porque cada golpe che ensina unha cousa, e cando dominas cada golpe dominas unha emoción. E iso é unha pasada. O flamenco é un mundo moi rico e as letras que se cantan. Ao mundo anglosaxón gústanlle os bailes flamencos, pero non entende o flamenco, e entón decidín facer o libro.

E niso está vostede...
Niso estou, pero teño que facer gravacións, porque quero que cada capítulo do libro empece cunha canción: primeiro porei a canción, daquela a tradución da canción, e logo a miña memoria ficcionada ou non, que alimenta esa canción. Ese é o libro. O cantante Gatom ten un estudo en Bermeo e con el gravarei cancións. Gatom tamén participou no proxecto Chicago e levámonos moi ben.

Por outra banda, na miña vida sempre tiven un pé metido na música clásica –estudei no conservatorio–, e en Chicago coñecín a moi bos músicos que tocaban a música clásica, e tamén a intérpretes de jazz. E empecei con eles e fixen o disco Kantuz - 1931, un clásico [músico], un jazzero e un bluesero no disco.

Tres estilos diferentes.

Gústame colaborar con outras formas: tomar dous mundos e crear un terceiro mundo, iso é para min o máis bonito do mundo. Iso é o que quero na música, na arte, na literatura e en todo. Iso é Kantuz - 1931: algúns cantos son flamencos, outros do mundo clásico, outros do folclore. E deles xorde un novo mundo. “Reinterpretar”, dicía [Federico García] Lorca, e así os antigos cantos modéranse. Formamos o grupo Seroie en Bermeo, recollemos o repertorio de cancións antigas –de aquí, de España, de Irlanda…–, Gorka Abaunza pon música electrónica e Aingeru Torre o saxofón. E facemos gravacións de campo –paxaros, miradas no mar–… e metémolas dentro da nosa música. E é unha maneira de liberar cancións vellas líricas, algo encorsetadas, sempre cantadas da mesma maneira. Iso ensinoume o flamenco. A min gustaríame dar unha nova vida a esas vellas cancións, saír dese corpiño.

Como se relacionan a tradución, a escritura e a canción?Durante moitos
anos fixen cada cousa por separado, coma se fosen compartimentos, pero nos anos de Chicago deime conta de que todo era un: na miña intervención, por primeira vez, decidín cantar, ademais flamenco. Todos os anos, ao comezo do curso académico, celébrase o Día das Humanidades na Universidade de Chicago, onde se convida a todos os doantes a doar diñeiro. E pedíronme que falase do eúscaro. O de sempre: eu, exótico. “Tomarme do pop!”, pensei e decidín cantar flamenco.

Pediu falar do eúscaro e cantou flamenco?
Pero había unha cousa que unía a miña intervención, Eúscaro e Flamenco: George Borrow. George Borrow foi un escritor inglés do século XVIII que permitiu traducir ao euskera a primeira parte dos libros santos. Ese mesmo ano tamén fixo regresar a mesma parte, ao calo, ao románico. Borrowk amaba aos vascos e aos xitanos, e é o punto de encontro entre o flamenco e o eúscaro. Eu falei diso e, enfadado co mundo académico, fixen a metade da charla cantada. E o éxito! Sorprendeume! Logo veume un mozo detrás, algún director, e díxome: “Conseguiches un millón de dólares máis!”. Como eu, apareceu enteira e recibín unha reacción totalmente positiva. Agora digo moitas veces que eu fago arte con palabras: traducir literatura, escribir e música. As palabras son sempre o meu material e as formas son traducións, contos e cancións.

* * * * *

Intelixencia artificial “A
Asociación de Escritores de Inglaterra descubriu que Google e Met deron 181.000 libros literarios á intelixencia artificial, entre eles A Glass Eye, de Miren Agur Meabe, un ollo de cristal. Todos eses libros foron roubados sen pedir permiso a ninguén! E a Asociación denunciou a todos os autores, ante o xuíz! Iso con intelixencia artificial”.

Preocupación de todos
“Pedíronme máis dunha vez que fale de machine translation a máquina, e eu sempre digo que non fago tanta necesidade. Unha máquina nunca poderá facer a necesidade dunha persoa, unha aproximación si, unha pequena simplificación da nosa necesidade. Se non é literatura, porque se é literatura, falo máis fácil desde o principio que a máquina! Ja, ja… Non se que vai traer a intelixencia artificial, esa é a preocupación de todos, dos tradutores, dos avogados, dos científicos, dos xornalistas…".

ÚLTIMA PALABRA

Os vascos non vían “O
ano pasado chegoume unha solicitude desde o Club PEN de Londres. Enviáronme unha tradución e querían que me dixesen si esa tradución era boa e si era merecedora de subvención. Era unha tradución da obra dun escritor vasco, pero tamén pretendían traducila a partir do castelán. Pareceume tan raro que nin sequera lles contestei. Pensei: 'Como se atreven a pedilo a min?' Fíxome dano, porque eu vexo moi ben a cousa, pero eles non vían problemas a min facendo unha petición deste tipo".