En Senpere, e na ría de Senpere, temos o actual lago de Auxtin Zamora Durrutik, Herri Urrats, e o colexio da Seaska Cinco, chamado Kattalin Elizalde… É importante ver
que o novo colexio de Seaska nace aquí en Senpere, xunto a ese lago. Na miña infancia ese lugar chamábase: Arco iris. Naquela época non existía ningunha casa, ou unha que fóra na marxe do camiño, como lonxe. Entón todo era unha selva e un chirrip de auga. Non había nada! Eu ía na infancia, xogando, fiucego... e non vía nehor, adoitaba.

O lago artificial tragou o Arco Iris da túa infancia...
Si, agora é un sitio para turistas, porque todo é casa nesa zona. Cambiaron de nome! Os franceses chamáronlle o lago Alain Camy. Alain Camy era un mozo da miña idade, morto nova. O pai deste raparigo arrincou este lago e, cando morreu o seu fillo, decidiron darlle o nome do neno, en francés, o que é obvio: Le lac Alain Camy… Aí vese como se perdeu a vasquidad: O que era Ortzana, agora é Alain Camy.

O seu nome foi francés?
Quizais si. Pero cando vía o lago terminado, un día empeza algo, en eúscaro: Herri Urrats. Herri Urrats duraba un día. Foi un milagre. E agora que vexo como as cousas van cambiando aos poucos pola influencia da ikastola, que o novo colexio xurdiu aí, é un pracer enorme. Ese lugar perdera a alma vasca, e agora está cheo desa alma, non decata, pero un pouco, máis que antes, e iso é unha gran esperanza para el.
Como dixeches a túa infancia, será bo que che creamos en Senpere en 1943, na casa Altziburua do barrio de Olha.

Que a Segunda Guerra Mundial non era fina.
Si, e aquí estaban os alemáns, pero a guerra ía pronto como unha tormenta. Aquí non houbo pelexas, pero houbo vinganza. Cando os alemáns foron expulsados de Francia, algúns se vingaron e sei que algúns alemáns foron asasinados entre Senpere-Sara. Non moitos, pero algúns, dous ou tres. Non se falou diso... Na miña familia teño unha historia, como un tío, en resistencia, limpou un alemán. Era pequeno e logo sóubeno. Tamén sei que por efecto da guerra houbo recortes de comida, e que a miña nai me traía e traíame dun lado ou doutro. Protexeume ben, sendo o meu primeiro fillo.

A maior parte do oito nenos, o xefe, en casa de labradores no barrio de Olha. Alí criámosche...
Si, e estudei na escola local. En Senpe había dúas escolas, a da igrexa, e laica, aínda que na época na que penso que en Senpere todos eran católicos, salvo algúns foráneos, gardas... ou xendarmes! A escola laica reunía a uns nenos terribles: foráneos, orfos. Estes orfos viñan das familias de Senpere para ter sementes. Non estaban moi ben vistos, e as familias deixábanlles na escola pública. Eran poucos os nenos e nenas, e ademais eran excluídos.

O azar do deserto, zócalo en todas partes.
Pero aqueles nenos foráneos tamén eran violados para facer o catecismo. Aquí, xunto a [Larraldea], en Amotz, había unha pequena escola de foráneos e orfos, que eran moi poucos, pero que tiñan esa escola. Con todo, o sacerdote do pobo non viña aquí, e os nenos de aquí acudían ao pobo ao cachimi. Recordo que o cura lles recitaba mal por vir tarde. Ás veces nin sequera permitíalles entrar, porque chegaran moi pronto. Xa había unha batalla entre o laicismo e a Igrexa católica iniciada no século XIX, e tamén en Senpere! Estes nenos orfos, despois, percorreron o camiño como os demais, aprenderon a falar en eúscaro nas súas familias e, en xeral, foron ben tratados nas familias, aínda que algúns casos foron malos. Xa sabes, os vascos non somos como os demais.

Na escola todo ía ser en francés.
Si, pero fai falta que en Senpe falabamos ese catecismo en eúscaro. Noutros lugares non era así! En Sara, supoñamos, facíano a ambos. En Senpe o catecismo era en eúscaro, e iso polo menos liámolo en eúscaro. Non fomos alfabetizados, eu nunca fun alfabetizado, pero o catecismo, e a revista Herria, liamos en eúscaro.Herria daba presenza escrita ao eúscaro, aínda que non tiña moita influencia entre a xente. Pero, con todo, daba presenza á nosa identidade. Na igrexa comprabamos esa revista, á parte da misa.

En que consistía o prestixio do eúscaro naquela época e no pobo enteiro no vasco?Grazas
ao ambiente da casa mantivemos o eúscaro. Xa digo, na escola non era francés, e, doutra banda, o que me comentaban na miña cabeza sobre o eúscaro, que fóra de Baiona o eúscaro non tiña valor, que aprendía mellor o francés. E fíxeno. Gustoume o francés, o idioma, porque niso é unha fada, pero tamén é posible con que ideoloxía utilízao a persoa. Deime conta diso moito máis tarde e preocupeime de verdade.

Máis aló de Bayona, o eúscaro non servía, un paso máis do francés rápido posterior á Gran Gerla do 14, ou “aqueles que só sacaban euskera, morts pour a patrie”?
Evidentemente. En Senpere foron 60 meses na Gran Guerra do 14. Na Segunda Guerra Mundial tamén houbo moitos feridos graves, mesmo mortos... e iso afectou moito. Os que fixeron a guerra viñeron de atrás e estiveron orgullosos do pobo. E tamén impuñan a súa concepción, porque tiñan a guerra feita. Nós estabamos humildes ante os antigos soldados, e cando celebraban a Guerra do 14, a poboación seguía a cerimonia, o que influíu moito para o francés... A celebración da guerra continúa e o monumento Morts pour a patrie está presente sempre xunto á igrexa.

A igrexa e a estatua, sempre á parte, sempre da man.
Ambos os vinculados entre a igrexa e a estatua. Por exemplo, na época do Gerla do 14, o párroco de aquí era moi gerlatio, era un guerreiro que empuxaba aos mozos, era toda unha militante. Tamén escribiu dous libros, os dous Piarres, o primeiro e o segundo, nos que se manifesta o seu desexo. O seu nome era Jean Barbier. Tratábase dunha cova, porque, cando viñan soldados mortos ao pobo, ao principio íase a unha familia para practicar a súa pena, pero logo deixou de ir: íase o fuxido, pero o propio Barbier non aparecía. Foi santo. Pasou á historia da literatura por escrito, pero non foi ben visto aquí.

Quen está interesado nesta historia da literatura?
Nehor non, porque non le a literatura de Lapurdi. Hai novos, si, ben apresos e expertos, interesados na nosa literatura, e, ao meu xuízo, o máis sorprendente é que o pobo non ten a esencia da elite. É lamentable: o pobo non é interesado e a elite si. Xa no noso tempo había unha diferenza entre os campesiños e os mundos da rúa. Nós, os campesiños, eramos petceros, máis afastados do pobo e máis ocupados, máis preto e menos. Si no pobo falabamos en eúscaro, “Petzeroak!”, chamaban os da rúa. Debían demostrar que eran elites. E os sacerdotes o mesmo: no cachima, que se facía en eúscaro, facíano tamén en francés, no seminario ou fóra da escola. Para eles en francés.

A elite tampouco era vasca no noso país.
Agora é ao revés, como di, o pobo non é interesado, a elite si.
Agora son os vascos os que se fixeron conscientes. Como eu, cunha ximixta na cabeza. Eses son vascos, e iso alégrame, ver si hai mozos e expertos que se están convertendo. Nos 15-16 anos nunca pensaba que ía velo, non podía adiviñar que ía ser unha conciencia así. Agora, vendo esa conciencia, faime pracer ver a un mozo que fala mellor que eu, a quen aprendeu moito máis que eu.

Estes mozos expertos han estudado na universidade…
Si, e sempre digo que eu cursei os meus estudos universitarios dentro do universo, non necesitaba universidade. Necesito universitarios, si, interésame o coñecemento que teñen no seu interior, pero non vía necesario que eu estudase universidade. Bo, supoño que o faría, quizais non moitos, porque non son un gran xefe, pero o faría.

Vostede fíxoo de pobo a Baiona, aos once anos.
Estiven en Senpere até os once anos, e logo fun á escola da Igrexa en Baionarat, influído polos sacerdotes. Convenceron á miña familia de que debía ser sacerdote. Non era dabondo afeccionado á cura, non quería ser cura. Quería ser sacerdote, pero por facer a cerimonia da misa! E de Baiona, logo, ao Seminario Típico de Uztaritz.

En Ustaritz tivo a Piarres Lafitte entre os profesores. Entre os alumnos estaban Manex Pagola, Gexan Alfaro, Pantxoa Carrere, Peio Ospital...
Si, todos eles coñecinos. En Gexan-eta, fixeron unha pequena revolución en favor do eúscaro, xa que os profesores e alumnos anteriores referíanse ao francés. Pequena revolución, non xeneralizada, pero que serviu para concienciar á xente… Coñecín pouco a Lafitte, tiven seis meses de profesor. Considerámola divina, pero cando eu coñecina non facía nada en eúscaro. Aí non vin ao vasco Lafitte. É sorprendente porque no seminario había dous mundos paralelos: un oculto, outro descuberto.

Que dous mundos? Fala euskera?
Si, porque todos sabían euskera, todos os alumnos quero dicir. Con todo, todo era francés, todos mantiñan o eúscaro en segredo. Algúns destes alumnos fixeron o camiño en eúscaro. Manex Pagola! Recordo que Manex Pagola dábase ante nós como misionest: colocábase nas escaleiras e, levantando as mans, facía un discurso a favor do eúscaro. Estiven un ano en Ustaritz, pero saín, porque non soportaba ese ambiente de seminario. E Cassin fun ao liceo público, Baionarat.

René Cassin [Baiona, 1887 – París, 1976] quen sabe a xente?

Contribuíu á Declaración Universal dos Dereitos Humanos… Non era vascófilo.

Quen é vascófilo o día de hoxe?
Cultivadores de petzero… Algúns. O eúscaro foi retido polo medio do cultivo, e os seus fillos son conscientes do eúscaro na actualidade. Algúns si, moito non. Son poucos os que sempre foron iluminados.

Escapouse de ser cura, porque non o soportaba, puido facer a vida fóra da guerreira alxerina…
Pero fun soldado en Amiens, no norte de Francia. Eliminar aos mozos que querían da súa contorna. O Norte era máis francés, pola influencia do Gerla do 14, e pola Segunda Guerra Mundial, e unha vía para que os vascos entrasen nel era un camiño para nós. E despois do francés, iso mantense no interior. Non estiven en Alxeria, como estudante: tiña un ano para ir ao exército e xusto despois dese ano Alxeria acabouse. Non me arrepinto de non ir a Alxeria, porque empecei a guerra e empecei as armas. Sería tan simple que todos os reinos tivesen que fumar: “Non imos facer armas!”. Tes que traballar, pero non facendo armas!

Falando máis, sorpréndeme, porque lin que en 1967 foise a Québec para facer diñeiro para poder casarse.
Si, porque non tiña nada, e agora tampouco teño nada. Ja, ja… Necesitaba diñeiro para casarme, e alí tamén falan francés, funme. Non era intelectual e traballei na cocia, nunha pensión. Aquí tamén ocorre iso: veñen os inmigrantes e comezan a cociñar, a limpar a vaixela. Non estiven moito tempo en Québec, ano e medio, dous anos ou máis, pero desde que empecei a traballar, aos poucos, mirei ao traballo, e ao final o meu responsable pediume ser chef. Empecei nas vaixelas, queríame reter o chef, pero lle dixen que non, que tiña que vir a casa, non concerto.

E desde entón traballou na venda do arno, no contable, no vixiante nocturno dun hotel… Ata que entrou en rétalas. Nós, en cambio, sempre cremos que era un verdadeiro poeta.
A poesía animoume a facer todos eses traballos. Non quería quedarme nunha situación. Cada situación ten un límite, ten un principio e unha idea. E cando sentes a idea da situación, tes que facer algo máis. Así, vostede mantén a súa identidade, unha maior liberdade. Creo que así foi. Eu, polo menos, analizo así o meu camiño. Pero é o meu camiño, non o doutros. Fíxeno como me sentín, inconscientemente, coa agresión que tiña dentro.

* * * * *

Guerras

“A guerra até a morte do inimigo non depende da humanidade, non é o que fai o home desde si mesmo. A Idade Moderna tróuxoo. Antes, as xentes, que non tiñan cogomelos, nin bomba, pelexaban con pedras, paus ou espadas, aí terminaba! Agora basta con apertar o botón para rebentar o mundo! Non as ves a xente, e lanzas a bomba de lonxe, como aquela bomba de Hiroshima, desde o avión. Isto segue igual na época actual”.

O azar do migrante

“No século pasado, e antes, moitos vascos marcháronse a América, alguén por alí, e eu tamén tiña un curmán en Québec, e funme porque necesitaba diñeiro para casarme. Nunca saía do lugar de traballo, non pagaba aloxamento, non gastaba diñeiro... retení todo o diñeiro e vin, e caseime”.

ÚLTIMA PALABRA

Trono

“Proveniente de Quebec, formouse ximixta no meu interior con mozos universitarios. As golondrinas xa falaban e tiven a súa influencia. Logo chegaron os fugitivos, Txillardegi, o euskara batua… Non é de estrañar que dentro de min xurdise a ximixta, e un ambiente de trono, que me espertou a conciencia”.