O nome de Patxi Zubizarreta Dorronsoro (Ordizia, 1964) está desconcertado nos medios de comunicación. Non en balde, acaba de gañar –coa obra Zerria, premio Lizardi do ano pasado–, o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil e, na mesma modalidade, o Premio Euskadi de Literatura. Con todo, e a pesar da ganancia destes méritos, estamos a presentar un novo traballo, recentemente publicado: No fondo vese o mar. Na ubera dos Miangolarratas (Txalaparta, 2023). Tirando da historia da familia Miangolarra Gorostiza, o noso escritor tráenos á luz unha parte oculta da historia de Euskal Herria.

A historia dunha familia marcada polo exilio é a dos miangolarratas. O músico Joserra Senperena deixouno resumido na contraportada do libro de Zubizarreta: “Parecíame unha gran inxustiza que non tivese noticias daquela familia que fora exiliada nos anos 1940 [Miangolarra Gorostiza], sobre todo despois de utilizar os bens dos seus negocios para promover a cultura dun pobo. O libro de Patxi Zubizarreta pode servir para coñecer unha pequena e memorable parte da nosa historia e, de paso, para gozar das aventuras dunha familia que viviu no mundo”. Aí están, por tanto, as claves da traxectoria familiar e do libro: o exilio, o uso dos bens, a nosa historia, as nosas aventuras… E eses elementos foron recollidos e completados polo escritor, como antes o fixo en dúas narracións: Voo de Julien Vinson (Elkar, 2019) e Tres cartas desde Pamplona (Pamiela, 2012). O camiño percorrido en ambos pode axudar nesta ocasión.

Exilio Os
Miangolarratas, en definitiva, o matrimonio Francisco de Miangolarra e María Asuntzion Gorostiaga, son cinco fillos: Luz, Laura, Mari Fe, enferma de dez anos, Augusto e Francisco de Paco. Con todo, como nos daremos conta da lectura do libro, o máis novo dos parentes, Paco, asumirá case todo o protagonismo.

O cinco nenos que naceron en Gernika, o seu pai naceu en Arratzua e o de Ibarrangelu, a súa nai. Con todo, non fixeron unha tempada na súa cidade natal, xa que o capitán Francisco de Miangol, de profesión, foi destinado ao porto de Pasaia. E, como nos di Zubizarreta, “tras o seu pai, toda a familia veu a San Sebastián. Cando estalou a guerra de 1936, a familia, do mesmo xeito que moitos, tomou o camiño do exilio e refuxiáronse en Gernika e Bayona”. E, como sabemos, en 1939, cando aínda estaban en guerra en España, os miangolarris estaban en Baiona.

Desde o ceo sábese que o outro lado do Bidasoa alagou de fugitivos. “Xunto á inconsciencia, o terror imperaba”, escribe Zubizarreta, anunciando un exilio afastado: América. En primeiro lugar, a familia trasladouse a París para rodear aos visados de pasaporte. Posteriormente, solicitaron o dereito de asilo en EEUU, México, Arxentina e Venezuela. En absoluto, só este último país aceptou a petición dos miangolarris, e así chegou a familia a Caracas.

Dous familiares, Luze e Augusto, fundaron o colexio Os Caobos en Caracas. Fixérono máis os dous mozos da casa, Augusto e Paco. Puxeron en marcha unha litografía, e traballaron moito e ben: En 1949, por exemplo, dedicáronse á elaboración de mapas venezolanos a petición da Cartografía Nacional. No ano seguinte completouse o mapa de Venezuela. A próxima vez comezaron a realizar mapas xeológico para o Ministerio de Minas e Hidrocarburos. E segue: “Ao amparo do Ministerio de Fomento, comezaron a estudar e desenvolver os envases de leite e Envases Internacional S. a. creárono”, importaban desde EE.UU. un produto da mesma calidade e un 10 ó 20% máis barato. “A continuación, os irmáns Augusto e Paco crearon tamén a firma Rotograbado Comercial e continuaron cos envases de cigarros, aluminio e refrescos”, lemos no libro de Zubizarreta… Nunha palabra, os miangolarratos montáronse en Venezuela.

A
comunidade vasca Nacionalistas Vascos era entón forte en Caracas, o país que máis refuxiados acolleu, e en 1942 constituíuse Eusko Etxea. E, en grandes ocasións, o lehendakari José Antonio Agirre tamén estivo presente no Aberri Eguna de 1959. Con todo, moitos vascos venezolanos querían máis que o que fixera até entón o Goberno, e en 1960 algúns nacionalistas publicaron o Manifesto de Karakas. Sen firma, aínda que José Estornes Lasa e Augusto e Pako Miangolarra non estiveron aparte. O citado documento titulábase “Aberri, Euskara eta Azkatasuna” e segundo escribiu Zubizarreta: “Euzko Aberri era partidario dun novo Goberno, á parte da hipotética República española, lonxe da conduta opresiva do Vaticano, e do conxunto de Euskal Herria: ‘Visto que despois da dura batalla que España trouxo aos vascos e que nos honrou á nosa mocidade máis bela, non foron para nada todos os alegres e equiparación dos vascos…’. Era un chamamento á loita, algúns querían máis. Por exemplo, romper con España.

Eran nacionalistas fortes no exilio.

Nunha ocasión os miangolarratos colocaron unha ikurriña na súa litografía.

Unha vez máis, en 1962, decidida a regresar a Euskal Herria, e a petición do visado da embaixada española, o embaixador realizou acusacións vermellas para impedir o acceso ao Estado español: os dous irmáns Miangolarra, que participaban en todos os actos da Eusko Etxea de Caracas, organizaban quéimaa de bandeiras españolas na capital e actuaban de forma continua.

Volveron,
con todo. Os dous irmáns Miangolarra estaban en San Sebastián a principios da década de 1960. O máis novo dos irmáns, Paco, era como en San Sebastián nos pobos do outro lado do Bidasoa, e coñeceu a Federico Krutwig en Biarritz, que volveu do exilio belga. E un intelectual que sinalaba o camiño que o Paco Miangolarra viu en Federico Krutwig para enfrontarse á ditadura e á represión. Así nace a obra Vasconia. Escrito por Zubizarreta: “Krutwig escribiu unha chea de obras lingüísticas, literarias e políticas, pero entre todos quizais se pode destacar un ensaio contraditorio e comprometido chamado Vasconia, no que Paco foi o principal impulsor (…) o aspecto programático e ideolóxico da loita imprescindible Vasconia.Materializouse en “Estudo dialéctico dunha nacionalidade”, publicado en París en 1963, co pseudónimo Fernando Sarrailh de Ihartza.

Da mesma maneira, Pako Miangolarra creou a discográfica clandestina Herri Gogoa, coa colaboración de Iñaki Beobide, e pasaron “Lourdes Iriondo, Xabier Lete, Mikel Laboa, Antton Valverde, Xalbador… pero en San Sebastián poucos teñen noticia da discográfica Herri Gogoa e de Pako Arrola”.

E, efectivamente, ese descoñecemento vén encher de contidos en Sakonea, vese o mar. O libro Miangolarratarren uberan, para que quen non sabe sáibao…