A moza de 10-12 anos apareceu co seu pai na consulta do pediatra Maider Labari (que lle cambiamos de nome), que contou que padecera infeccións urinarias previas, xa que manter os ouriños con estes antecedentes podería volver provocar infeccións, que necesitaba o permiso médico escrito para ir ao baño para levalo ao colexio. “Pareceume surrealista ter que asinar algo así, non tiña permiso para facelo?”. Consultado o Departamento de Educación do Goberno Vasco, recibiuse a seguinte resposta: “Por suposto, quen ten que ir ao baño ten dereito a ir. Devandito isto, cada centro decide como xestionar o tema con sentido común”. E o sentido común di, en palabras da profesora Agurtzane Martínez, que a satisfacción das necesidades básicas é un elemento fundamental para garantir o desenvolvemento armónico e o benestar do neno, “e a escola debe velar por que se satisfagan esas necesidades”. “Si non se satisfán ben, dificilmente estaremos centrados no traballo e nas reflexións enxeñosas que o profesor queira”, apunta a profesora Nora Salbotx.

Que adoita pasar? Cando o alumnado é pequeno, as necesidades fisiolóxicas son o eixo do proxecto pedagóxico, pero a medida que aumenta a idade o desenvolvemento cognitivo e a actividade académica toman prioridade, quedando en segundo lugar as necesidades fisiolóxicas: “Os adultos regulan cando hai que responder a estas necesidades para non entorpecer a actividade académica, prevalece a perspectiva adulta centrista e os espazos para satisfacelas perden a súa opción educativa”, criticou Martínez. A regulación transmite unha mensaxe clara a nenos e mozos: “Non sodes capaces de xestionar adecuadamente as vosas necesidades fisiolóxicas e os adultos temos que regulalas; en lugar de promover a autonomía, a dependencia”.

“Como actuamos coas necesidades fisiolóxicas dos adultos? Por que entón se pon máis límites nos nenos?”, afirma a psicopedagógica Mireia Centeo. Si nos centros de traballo as horas de inodoro estivesen limitadas ou a porta pechásese con chave, sería escandaloso. “Algúns profesores cren que ir ao baño en media clase pode ser unha falta de respecto e por iso limítano. Na escola debería haber suficiente confianza para que o alumno vaia ao baño cando o necesite. É verdade que como costume o mellor é ir antes ou despois da clase, pero ás veces non podemos, e neses casos non debería haber problemas”, cree Centeo.

A profesora Amelia Barquín preocúpase sobre todo polo estilo dos institutos: “Está a desenvolver unha sensibilidade cos nenos, especialmente cos máis pequenos, pero de súpeto a visión cambia radicalmente, lánzase ao instituto e as regras restritivas son enormes. Gustaríame saber, por exemplo, cantos institutos como norma non é posible ir ao baño entre materias e materias, cantas esperas para ir ao baño até o descanso, si non é algo grave. Coñezo a unha familia que tivo que cambiar o almorzo do mozo para tomar menos líquidos, porque pola contra non chegaba ao descanso. Nós, os profesores, non aguantamos tres horas até o descanso sen ir ao baño! Supoño que si alguén, estando en clase, pide ir ao baño porque necesita, daráselle permiso, pero é frecuente que non saia da aula até o descanso, nin sequera entre materias (por ruído, movemento...). Que os mozos, a esa idade, permanezan sentados na aula durante tres horas, que decisión ten até o descanso? Os profesores non os cumprimos nós mesmos”.

Seguro que vai ouriñar?
“Non van ouriñar nin a defecar, é unha escusa para coller o vento”, é un dos argumentos para pór límites ao ir ao baño. “Déixao ao baño, a beber auga, etc., si, axuste! Pero tamén porque necesitamos movernos, estirarnos, desconectar, refrescarnos, oxigenarnos a cabeza, pasear ou, simplemente, cuchichear o que están a facer noutras habitacións, mesmo nenos e adolescentes. Que nos fai pensar que ese paseo non é educativo? Que non achegamos á ética e á pedagoxía do coidado? Non esquezamos que pomos o noso corpo dentro do proceso educativo”, reivindicou Salbotx. Quizá a pregunta non sexa por que van ao baño a satisfacer outras necesidades non fisiolóxicas, senón por si hai espazo na escola para atender esas outras necesidades: “Non hai sitio nos centros para estar tranquilos na intimidade cun mesmo e lonxe da mirada dos demais”, lembra Barquín, “e o baño convértese en escape”. En ausencia destes espazos, “é perfectamente posible ir ao baño en busca desa privacidade ou a satisfacer a necesidade de movemento”, cre Martínez.

Incluso quen necesita moverse pode querer ir ao baño e Barquín insiste en que detrás de impedilo hai medo: “Cando van onde van, que farán, que faremos si non volven? Pero a nosa mobilidade pódese negociar entre todos en clase, cando moverse, para que, como solicitala...”. Neste caso tamén se pode cambiar o foco: en lugar de preguntar si quérese moverse e para iso ir ao baño, pódese preguntar si permítese que os alumnos permanezan sentados na cadeira durante tanto tempo. “En Educación Infantil a mobilidade parece case libre, e a medida que avanza a idade esa liberdade vaise reducindo –destaca Barquín–. Aínda lembro o comentario dun neno, cando os avós lle preguntaron que tal na escola cando pasou a Primaria: ‘Aínda sentado’. O pobre cría que ía ser unha tempada”. Onde está o corpo na escola? mesa redonda (Larrun, 227): “Os alumnos non satisfán a necesidade de movemento. Algúns realizarán actividades extraescolares, pero non é axeitado pasar moitas horas ao día no centro e que a maioría desas horas estean sentadas. O corpo está autopreparado para o movemento, non para estar sentado horas e horas, e iso ten consecuencias”.

Os baños, zona de conflito?Ao
argumento “non se van a ouriñar” engádenselle outros para regular con rigor o uso dos aseos: os alumnos perden as instrucións de clase, manchan ou rompen os aseos, prodúcense incidentes…

Barquín ve varios vértices á conexión do baño co conflito. Por unha banda, “o estrito control do baño ten detrás unha mensaxe: este espazo non é seu, non poden influír nel, e cando non sentes un espazo propio, tes menos razóns para coidalo, mentres que canto máis compartido sexa un espazo, menos se utilizará para a agresión e máis prevalecerá outro ambiente”. Ademais, nos institutos en xeral “non hai posibilidade de declaración pública nin canle: a realización dunha pintura ou a colocación dun cartel é unha vía inminente de conflito, e ás veces é unha demanda desas necesidades pintar nun lugar que está fóra da mirada dos adultos, ou unha acción disruptiva, agresiva, prexudicial”. Por último, para pór a disposición dos mozos as normas que non aplicariamos aos adultos polo uso do baño, que enfoque hai ao redor dos mozos? Que expectativas comunicámoslles e transmitimos? “Pois, sumando todo o anterior, e polo efecto Pigmalion, estas expectativas ás veces cúmprense, espérase de vostede que faga unha fechoría e unha maldade, bota o papel hixiénico ao inodoro ao inodoro, e séguelle o castigo xeral: pechar o inodoro ou non pór máis papeis no inodoro, e quen necesite papel debe pedir ao porteiro. Imaxina que tes que avisar ao porteiro, a esa idade, que vas facer a defecación e que necesitas o papel, algúns terminarán traendo papel de casa”.

Cando se utiliza incorrectamente o aseo, cando unha persoa acode reiteradamente ao servizo… hai que falar con ese mozo, “e seguro que se fará así, pero o criterio non pode ser unha prohibición e unha sanción xeral”, di Barquín. Centeo lembra que pechar os baños non é facer fronte ao problema e que os conflitos xorden noutros lugares: “Non podemos limitar os espazos porque xorden conflitos, sobre todo sendo necesarios. Habería que mellorar os cocientes, porque hai moitos alumnos e poucos educadores para axudar e estar presente”. No casco antigo de Vitoria-Gasteiz, na escola Ramón Baixo, realizouse un cambio arquitectónico para a desvinarización do baño (para evitar a separación entre mozos e chicas), garantindo ao mesmo tempo un lugar seguro: o inodoro ten celas coas súas respectivas portas, e no lugar dos lavabos, no espazo compartido, está o cristal, é dicir, é visible desde fóra. Pode ser unha boa forma de xestionar a necesidade de seguridade e a necesidade de intimidade.

Como xestionar os servizos na escola? “Para ser persoas responsables necesitamos vivir autonomía, respecto, confianza, equivocarnos e sacar conclusións dela, aprender, desenvolvela –di Martínez–. Si non temos eses espazos de confianza e a norma é o único norte que temos, cortaremos o camiño da autorregulación e sacaremos outras aprendizaxes (saltarse a regra, tensión, medo, enfado, non coidar os espazos…)”.

“Nun baño do instituto, seguindo as instrucións do meu compañeiro de porta, aprendín a utilizar tampones –cóntanolo Salbotx–. Creo que desde a mirada feminista deberiamos incluír tamén aos aseos na lista de espazos dos humidais que hoxe en día están a ser problemáticos (como ocorre cos patios, corredores e aulas). Imos pensar, entre todos, como converter eses espazos en non excluíntes, educadores, e certamente en comúns”.

Que di a perspectiva médica?O
mantemento excesivo dos ouriños pode dilatar a vejiga e, por tanto, diminuír a sensibilidade á detección do píxito; pode afectar a todo o aparello urinario e, por exemplo, provocar un mal baleirado dos ouriños ao ouriñar. Co cacao ocorre o mesmo, pero o colon é o que se dilata. “Vin moitas encopresias desde a pandemia; si o neno tivo algunha fisura, defensiva e intuitivamente mantén o cacao e pódese cronificar”, explica a pediatra Maider Labari. Con todo, deixou claro que manter tanto tempo non se debe á escola, que adoita ser psicolóxica e que estas tendencias afloran nos nenos cando as familias se desestructuran, sofren violencia… Nós preguntámoslle: aguantar os ouriños e o cacao é bo ou malo? “Depende do tempo que teñas que aguantar, si estamos dunha ou dúas horas non pasa nada, pero tamén depende do número de líquidos que bebiches. Con todo, o control do esfínter é algo social (non natural), os animais non actúan igual. Por tanto, a resposta á pregunta é máis complexa e deberiamos falar de condutas socialmente interiorizadas”.

E no medio de todo iso, o corpo entrecrúzanse
desde as Necesidades Fisiolóxicas e os temas tratados ao longo desta reportaxe coa complexión, o lugar e a importancia que se lle dá (non) ao corpo na escola, a pegada que os corpos deixan (non) en espazos e dinámicas. A medida que os nenos e nenas avanzan en idade, abandonan o corpo para converterse en cerebros principalmente na aula. “Aínda que o sistema educativo pretende reducir ás persoas á cabeza buxán”, Salbotx lembra que moitos autores destacaron a idea da unidade da mente e o corpo, da integridade, da indiferenza: “Mario Lodi denunciaba esta tendencia coa palabra ‘decapitación’ e subliñaba que somos unha persoa física unitaria que necesita o corpo e que ten dereito a utilizalo e a conversar a través de el”. Si vivísemos esa globalidad con naturalidade, nin sequera teriamos que traballar expresamente o corpo, di a profesora Eider Salegi, na mesa redonda antes mencionada: “Si todo somos un, as formulacións que facemos na escola deberían partir desa premisa”.