Fermoso libro sobre as tres mortes de Elurzuri e a filla das súas Herejes. Un pracer para o lector, que non foi nin un nin outro.
Filla dos herejes, ocorréuseme que estaba a facer outro libro, Os herejes de Amboto: ‘Luteranos’ en 1500. Fixen algúns descubrimentos e pensei en seguir a súa pista. Mentres traballaba Akelarre, xurdiume a idea de escribir as tres mortes de Elurzuri, tirando do fío da mazá envelenada. Así viñeron os dous libros, seguindo os datos expostos cando investigaba outra cousa. Pero non penses que cada vez que decido investigar algo salgue o libro! Ás veces si, ás veces non, pero en todos os casos aprendo algo que antes non sabía.

Os seus traballos son percibidos polos grandes traballos que hai que realizar para realizar pequenos e preciosos traballos. Mostra a punta do iceberg...
É posible. Para escribir Akelarre, lin os procesos e os procesos contra as bruxas, unha chea de documentos sobre crenzas máxicas, dos Pireneos, dos Alpes… Non todo o que está relacionado cos inicios dos procesos de bruxaría, pero si a maioría. E mentres lía alí e aquí atopeime cun obxecto ou elemento de bruxaría: a mazá. E entón empecei a buscar a pegada da mazá e deime conta de que ten un gran protagonismo nos Pireneos. E seguín esa mazá.

A mazá é a protagonista?
Non, nin a parte máis importante do libro, pero a mazá sinaloume o camiño de Elurzuri. A historia coñecémola todos, pero recordo que víndome á biblioteca de Durango e tomei unha edición do conto de Elurzuri: empecei a buscar a escena da mazá, lina, pero entón intereseime por como os irmáns Grimm escribiron realmente esa escena e vin que falaban dun peite envelenado. Pronto me dei conta de que o que contaban os irmáns Grimm non se correspondía coa lóxica da maxia medieval e o veleno. Aposteime dicindo: “Ese peite envelenado non estaba na historia!”.

Por que non?
Porque o peite é un elemento máxico, e o veleno é un elemento engadido posteriormente por alguén. E ao mesmo tempo mirei a mazá: Na versión dos irmáns Grimm Elurzuri come mazá, morre, méteno nun cadaleito de cristal, aparece o príncipe, decide levar o cadaleito ao seu palacio, tropezan os criados, a Elurzuri sácaselle a mazá da garganta e volve vivir a Elurzuri! E ese proceso tamén se debe á maxia, non ao veleno. “Iso tamén cambiou os irmáns Grimm, iso está fóra da lóxica do veleno! Teño que analizar ben isto!”, díxenme.

Empezaches a buscar a versión máis antiga do conto de Elurzuri...Apeteceume mirar a primeira versión dos irmáns
Grimm e en alemán. E cando estaba a buscar esa primeira versión, lin que había unha fonte máis antiga, un manuscrito. Estaba publicado nun libro en Alemaña, pero era moi caro solicitalo e envialo desde aquí, e conseguino a través dun amigo de alí. Recolleuno en casa e o libro conseguino o día que nos visitaron. Ler a versión do conto de 1810 e alí o peite, pero sen veleno. Na versión de 1812, o peite envelenado. Por outra banda, vin que o manuscrito recolle dúas variantes do final feliz, pero en ambas, Elurzuri resucítase por maxia. Na versión primitiva funcionaba ben a lóxica do conto. Logo decateime de que había outro escrito máis antigo, o de 1808, e tamén o busquei.

O seu labor como detective.Hai
que mirar nun e outro e ler moito. Por exemplo, o meu primeiro libro foi a investigación sobre os herejes de Durango, o último xuízo contra os heréticos do pobo de 1500. Empecei lendo o que estaba escrito naquela época sobre o tema, e deime conta de que había feitos e fontes que non estaban suficientemente estudados. Leo con sospeita case todo, con receo e alerta, non fago lectura pasiva... E, mentres lía o xuízo de 1500 de Durango, deime conta de que investigara.

E por onde o fixo entón?Dise
que había un documento do século XVI sobre aquel xuízo, pero non aparecía, e empecei a buscar os harex. E falar co arquiveiro de Durango [José Ángel Orobiourrutia] –co de entón, porque agora non temos arquiveiros, e iso tamén é tremendo para quen queira investigar–, preguntarse, mirar alí e aquí, e ao final atopei o documento nunha biblioteca privada, que estaba nun libro de documentos antigos. Os restos daquel documento leváronme á cita doutro documento que atopei na Biblioteca Nacional de España en Madrid. O traballo de detective, si. É moi interesante, coñeces á xente, axúdanche e atopas máis cousas.

Canto se aprende no camiño?
Moito! Hai que buscar documentación e analizala, logo vén escribir. Por exemplo, sobre os herejes de Durango, e sobre a bruxaría, non diría que son capaz de dicir todo de memoria, pero si que teño moitos documentos en mente. E logo bástame con ir ao monte, andando, e a cabeza comeza a facer conexións, a atopar formas de unir as cousas. Pero para iso debes ter o material na cabeza. E chegar desde o monte a casa, consultar os documentos e comprobar a idea ou hipótese ou o que sexa. Desde que teño unha idea ata que a levo a cabo non vai moito tempo, pero sempre aí está a obsesión, e aí está o traballo, unhas veces moito traballo e outras menos. Eu son músico, tanto intérprete como profesor, pero non escritor. Con todo, hoxe en día todo no mundo da cultura, e nada, é o oficio: escribiuse o libro, creáronse conferencias e actuacións musicais, e cursos… moitas cousas.

Por que a herejía, o akelarre, o feitizo… teñen tanta forza de atracción?
Creo que a atracción cara ás persoas marxinais é algo eterno. Cando eu tamén souben que en Durango foron herejes, quixo saber máis. Nas últimas décadas, ademais da curiosidade, a moda asociada a herejías, akelarre, bruxaría, etc., ou algo así, xurdiu, e esa moda está ligada a diferentes ideoloxías e movementos sociais, sobre todo feminismo. Publicáronse varios libros sobre bruxaría e moitos fan unha lectura. En Euskal Herria, pola contra, diría que esa moda está ligada tamén a un nacionalismo determinado.

Cítase sempre ou case sempre a Zugarramurdi…
Non só a Zugarramurdi. É certo que a Alta Navarra é o territorio onde máis casos de bruxaría conserváronse a maioría dos procesos, pero isto non quere dicir que no resto de territorios non haxa casos de bruxaría. Pouco entenderemos si esquecemos, por exemplo, a Baixa Navarra do século XIV. Temos documentos de Nafarroa Garaia… Segundo algunhas teorías, o feitizo foi un instrumento para conquistar Navarra, como foi a Inquisición. Quero dicir, de aí xurdiu un discurso, e hoxe en día viñeron as publicacións, veu a moda e veu o ruído. Con todo, creo que hai unha curiosidade natural polos arquetipos e historias que están nos bordos, pola maxia e o misterio, e doutra banda, percibimos unha carencia, parécenos que perdemos algo que era noso. Non son crente, non teño crenzas relixiosas, pero é verdade que a sociedade non se pode entender sen esa parte máxica sobrenatural do ser humano.

En que consisten as discrepancias sobre a palabra akelarre? Mikel Azurmendi, Gustav Henningsen, ti mesmo...
Hai moitos malentendidos sobre a palabra. Mikel Azurmendi expuxo a hipótese de que a palabra akelarre non provén do aker, senón de alquelarre... Se non me equivoco, o médico [Fermin] Irigarai afirmou que había un topónimo na zona de Zugarramurdi, chamado Alkelarre, relacionado co alca herbácea. A partir de aí, Azurmendi di que o akelarre é unha idea traída de fóra, un invento erudito que se impuxo con sangue e lume –e isto e aquilo– para pisar o pobo… Xa o dixen antes, eses argumentos son moi atractivos para algunhas ideoloxías, moi apropiados para mostrar un pobo oprimido. O discurso vén de marabilla e a verdade é que tivo moito éxito. Ademais, Henningsen sumouse a este discurso. Asumiu a hipótese de Mikel Azurmendi, aínda que con matizacións, pero a argumentación avanzou.

E ti que dis?
Entre 1595 e 1610 produciuse un cambio. Algo ocorreu en Zugarramurdi, dar o nome de akelarre ás xuntas de bruxas, de designar un dos lugares das asembleas de bruxas á propia asemblea de bruxas… Mikel Azurmendi e Henningsen ven claramente o asunto, pero eu non. Henningsen sitúa o cambio nesta época, pero, por outra banda, dille a Mikel Azurmendi que non está probado que o arquetipo do feitizo sexa traído de fóra, algúns elementos quizais si, pero outro non. A dicir eu, a historia desa palabra aínda non está ben feita.

Que lle falta a esta historia?En primeiro lugar, distribuíuse a teoría de
Mikel Azurmendi, dise que a palabra é unha invención, pero iso non é certo, porque a palabra xa existía, o concepto está documentado, tanto en eúscaro como acer-larrea, como en occitano e catalán... Aparece en todo o Pirineo, topónimo relacionado co lugar das reunións de bruxas. E si insistimos en que a palabra akelarre é unha invención, perdemos todo o anterior. O concepto é imprescindible si queremos saber que hai detrás do feitizo. Con todo, o que máis me interesa non é a orixe da palabra akelarre, senón a orixe da caza de bruxas. E aí atopámonos con algúns mitos, e un deles é o que corresponde ao acer-larrea. Os documentos atopados demostran que, antes de diabolizar o feitizo, xa en 1370, aparece a palabra aker-larrea nos procesos de bruxaría.

Que che move a investigar este tipo de temas?
Non hai nostalxia nas miñas obras, nesta sociedade do século XX do noso occidente, temos unha parte do noso carácter amputado, como dixo Octavio Paz. Perdemos maxia, poesía e relato… E entón que fixen con Elurzuri? Primeiro pensei en facer un libro de ensaio, pero logo decidín outro, seguir contando o conto e facer unha nova versión do conto de Elurzuri. Non vou dicir, non a defender, que a miña versión orixinal é –iso non ten sentido, leva séculos bailando ese conto entre nós–, non se pode dicir como se contou por primeira vez. Eu quería contar unha versión que ten sentido e que hai que coñecer. E quería mostrar elementos que para nós son ficticios, que no seu día tiñan outra presenza e un peso, moito máis real, na vida cotiá. E de aí xurdiu a idea de intercalar fontes co fío do conto. E era complicado: como dar conta das fontes sen perder o fío do conto? Non sei si conseguino…

* * * * *

Un final feliz

“E vin que os irmáns Grimm, na versión publicada en 1812, deixaron fose un pequeno detalle de tres notas, porque os ananos fan que Elurzuri nótese tres veces: enganárono por primeira vez e salvárono os ananos, enganárono por segunda vez e salvárono de novo. Pero na versión do manuscrito antigo, os ananos dinlle a Elurzuri: ‘se engánanche por terceira vez, non poderemos axudarche, será definitivo’. E os irmáns Grimm quitárono, preferiron o final feliz, voluntariamente”.

Infanticidios

“Os nenos recentemente nacidos sempre morreron, un fenómeno inexplicable, e aínda non hai unha explicación clara: chámase morte súbita, sen máis. Non está ligada á familia pobre nin á alimentación de ninguén. Entón, os seres vivos necesitaban explicación para explicar a morte do neno, ou unha explicación para poder vivir con esa morte, e de aí a acusación desas mortes a espíritos malignos ou bruxas”.

Descrición

“Na Antigüedad cóntase a existencia de seres sobrenaturais e demoníacos, e, por exemplo, a presenza de mulleres que poden metamorfosear para entrar en casas gretadas é moi temperá. Na tradición occidental sempre están presentes estes mitos, e o seu obxectivo é explicar que hai espíritos malignos que teñen a capacidade de entrar nas casas e afogar aos nenos recentemente nados, absorbéndolles sangue... A explicación podía servir tamén para matar a nenos non desexados ou que non podían crecer”.

ÚLTIMA PALABRA

Honradez

“Hai quen quere facer dicir aos documentos o que non din os documentos. En 1990, cando Mikel Azurmendi afirmou que o akelarre é un invento, os historiadores publicaran documentos aragoneses e cataláns que demostran que o akelarre non era un invento. Hai que ser sincero. Non basta con recorrer a dous ou tres fontes da zona para levantar a historia con pata”.