O obxectivo principal do traballo foi “atopar as claves que necesita a nosa convivencia”. Que claves principais atopastes?
Entendemos a convivencia en profundidade, supón un recoñecemento ao diferente de nós e para iso é necesaria unha cultura democrática. E isto reflectiuse no estudo: A falta de cultura democrática na sociedade navarra. Nesa dicotomía etsai-lagun vivimos, nesa narrativa gañador-perdedora. Isto non implica unha verdadeira convivencia democrática. Para iso necesítase o recoñecemento do outro mediante unha construción máis horizontal das relacións. Nós analizamos dúas identidades: a identidade vasca e a española, e vemos que falamos facilmente de diversidade, pero que a miúdo non estamos dispostos a aceptar esa diversidade cando falamos de identidades.

Falan de tres ámbitos: sociedade, administración e grupos políticos. Unha vez realizado o estudo, que propondes en cada un deles?
Vemos como o partidismo contamina fortemente a sociedade. En 2019 fixemos un gran traballo coa cidadanía e aos políticos acusábanlles moitas veces de que xeraban un conflito social. A sociedade e os movementos sociais deberían asumir un maior protagonismo sen delegar a solución do conflito nas partes.

Segundo o estudo, perciben algún cambio en Navarra respecto ao eúscaro, para ben ou para mal?
Nós non entramos en cuestións sociolingüísticas, analizamos actitudes. Na enquisa sociolingüística realizada en 2016 obsérvase, por primeira vez, que a actitude da Administración cara ao fomento do eúscaro diminúe, tendencia que se mantén na última enquisa sociolingüística. Cando preguntabamos aos cidadáns navarros que obstaculizaba a convivencia, falaban de polarización ideolóxica, de choque de identidades nacionais e de xestión do eúscaro.

Un proxecto político concreto do nacionalismo español ha reforzado o discurso contra o eúscaro, porque cre que unha maior promoción do eúscaro suporá un aumento do nacionalismo vasco. O nacionalismo vasco tamén reforzou –antes non o era– o vínculo entre o eúscaro e o nacionalismo desde a década de 1960, e de aí a famosa “que veñen os vascos”.

Mencionan tres áreas de especial interese no ámbito do eúscaro: oficialidade, educación e eúscaro na administración. Onde credes que están as claves principais do tres? Analizamos a
oficialidade desde a paradigma da igualdade. Hoxe en día, en Navarra o 60% da comunidade educativa ten dereito a non ter ningún tipo de relación co eúscaro, o que incide nas actitudes: non tes ningunha adhesión ao que non coñeces. Isto supón unha desigualdade de oportunidades, e iso é o que nos comentaron a miúdo no noso estudo: “Si como consecuencia da zonificación eu non tiven a oportunidade de aprender euskera, agora eu estou en desigualdade cos que recibiron o eúscaro”. A zonificación desde a perspectiva da igualdade aumenta a desigualdade.

Por tanto, habería que suspender a zonificación e todos os alumnos deberían ter un nivel de relación co eúscaro. Claro, desde o punto de vista da igualdade, tamén é igualar a puntuación do eúscaro para ningún posto de traballo, pero entón onde quedaría o segundo concepto central deste estudo, a diversidade? A Administración, por tanto, ten que impulsar a oficialidade, pero tamén hai que facer un traballo dos discursos, na liña que está a facer o Topagunea nos últimos anos. Cremos que en Navarra o problema máis grave é o das actitudes. Por lei, hoxe en día as liñas do modelo D pódense abrir en toda Navarra a petición das familias, pero isto atópase con actitudes como as direccións escolares, a actitude da contorna, a actitude da administración... Por iso dicimos que o conflito é sobre todo identitario e político, polo que hai que ver como se debe xestionar o tema do eúscaro nese contexto o máis democrático posible.

En que cousas concretas baséanse os detractores da promoción do eúscaro cando falan de imposición do eúscaro?
Sobre todo nas desvantaxes laborais e na obrigatoriedade educativa. Non se trata de si isto é certo ou falso, porque no noso traballo estamos a falar de percepcións, senón de como as viven. Por iso dicimos que o tema é moi emocional e que hai que racionalizar en torno ao eúscaro. Os logros actuais conseguíronse pola loita polo eúscaro, e polos discursos que uniron o nacionalismo e o eúscaro, iso é innegable, pero hoxe en día eses discursos non axudan a desmontar e, quizais, fortalecen determinadas actitudes negativas. Por iso cremos que a cultura vasca debe traballar discursos e actitudes.

Piden á Administración de Navarra que se recoñeza a oficialidade no seu traballo, pero din que a oficialidade se pode deixar nunha segunda liña. Podes explicalo? É
importante explicar que o obxectivo do noso traballo non é analizar como se pode aumentar a difusión do eúscaro, pero eu creo que deberiamos pór especial énfase no traballo de actitudes, para ver como se poden traballar os do grupo dos indiferentes que dominan Navarra, porque é máis difícil desmontar os discursos dos contrarios.

Que se pode facer para cambiar estas actitudes?
A cultura vasca e o nacionalismo vasco deberían analizar os seus discursos e construír outras claves. Por suposto, as situacións que sofren os vascos teñen que ver cos dereitos, cunha persecución histórica... Pero aos vascos tamén se nos acusa dunha excesiva victimización. Si preguntamos aos inmigrantes tamén sae que somos privilexiados; cando cubrimos as necesidades materiais, estamos a falar de dereitos lingüísticos e non vemos aos que están nunha situación vulnerable. Entón, como chegar á maioría, aos inmigrantes...? Esta reflexión está a levarse a cabo dentro da actividade cultural vasca. Si queremos que o eúscaro sexa de todos os navarros, hai que dar esa oportunidade, e entón teremos que liberalo do que é un proxecto nacional lexítimo das linguas nacionalistas.

Como se fai?
O certo é que as dúas identidades do nacionalismo vasco e español néganse mutuamente a ser navarros ou ser “bos navarros”. Para uns o eúscaro é a raíz de Navarra e para outro non. Pero, claro, o nacionalismo español tampouco ten unha actitude democrática respecto ao eúscaro, por tanto, debería respectalo desde unha perspectiva democrática e deixar de utilizalo como arma política.

Desde o nacionalismo, desde o euskaltzalismo... que grupo, que partido, nega aos españois ser navarros?
Preguntando si senten navarros, todos os cidadáns navarros entrevistados, independentemente da súa ideoloxía, zona, identidade nacional ou actitude cara ao eúscaro, todos nos dixeron que senten navarros. Pero se se preguntaba en que consiste esa navarridad non se puña de acordo. Tamén é evidente o desprezo que senten no sur, coma se fosen navarros de segunda clase, senten “esquecidos” tanto pola administración como polos cidadáns da outra zona de Navarra. Nos encontros dos Foros Sociais, Mesas Cidadás e Grupos de Mozos que celebramos no norte de Navarra, recoñecíasenos tamén, e mostraban certo desprezo cara ao sur. Coma se o feito de ser vascoparlante navarro significase “unha boa navarridad”. Non dicimos que lle neguen a ser navarro, senón que en ambos os lados reivindícase o monopolio do “bo navarro”.

Estou a tentar entender onde se ve na realidade esa negación dos españois navarros aos que vostedes fan referencia, canto é... Non me resulta fácil.Trátase dun estudo sociolóxico realizado durante catro anos coa
cidadanía e con diferentes colectivos. Metodológicamente os perfís aquí recolleitos son múltiples en todos os sentidos. Eusko Ikaskuntza-Sociedade de Estudos Vascos traballa sempre con rigor a metodoloxía para que os seus resultados teñan a garantía científica pertinente e traballouse con cautela neste caso.As discrepancias producíronse ao redor dalgúns dos informes que publicamos con anterioridade, e agora tamén nos dixeron que non temos en conta o acoso, que xustificamos actitudes euskarafóbicas... Gustaríanos deixar tres cuestións claras: unha, as que aparecen no traballo non son as opinións do Grupo Promotor deste proxecto, senón que unicamente reflectimos as opinións da cidadanía navarra. Dous, iso non é a actitude de Eusko Ikaskuntza cara ao eúscaro, porque isto non foi unha investigación sobre o eúscaro. E tres, na industria vasca hai un sector que vive todo isto con moita dor, esa dor é lexítimo. Esta investigación quixo reflectir todas as actitudes.

O estudo tamén aborda o tema da despolitización do eúscaro. Que queredes dicir? Por suposto
, a administración debe facer política lingüística e promover o eúscaro. Nós dicimos que hai que deixar o eúscaro fóra dos partidistas.

Ao final do traballo propondes traballar o mutuo coñecemento e a confianza, e para iso facedes referencia ao movemento vertical e horizontal. Podes explicar que son?
Estivemos con mozos en Bera, Comarca de Pamplona e Ribeira, e saíu o tema da falta de coñecemento e a falta de confianza. Por unha banda, percibimos a falta de confianza no ámbito español, que cre que o eúscaro serve para impulsar un proxecto nacional. E, doutra banda, a falta de coñecemento e, en moitas ocasións, un punto de desprezo cara ao sur na parte superior da Conca de Pamplona, incluída esta. Por tanto, cando falamos de movemento vertical, estamos a falar da responsabilidade da administración de traballar a cohesión (infraestruturas, educación...). E horizontal é a relación a traballar entre a cidadanía. No discurso hai perdedores, vencedores, palabras como inimigos que nos sitúan en contra do outro e non á beira. Falamos de experiencias de xestión máis horizontal de conflitos desde o ámbito da confianza, etc., na mirada feminista.