Di no subtítulo do libro: “Fixéronme pastores as ovellas”. Como se relaciona coas ovellas?

Eu véxome dentro do rabaño. O rabaño céntrase nas ovellas e teño moita sorte, fun admitido no rabaño. Con eles aprendín o que sei deles. Si, claro, recibín formacións, e Exker foi fundamental neste camiño. Pero no fondo fixéronme pastores as ovellas, ninguén máis.

A esas horas que pasamos xuntos arranxáronme as ovellas. Para min foi moi útil pasar o tempo na cuadra. Terminar os traballos sen “nada”, sentar nun recuncho e ver que pasa entre as ovellas.

Que é o núcleo do pastoreo?

O seu nome é o mesmo, o coidado das ovellas. Pero o coidado das ovellas perséguelle o coidado da terra, da montaña, da vida... e das persoas. É porque nós estamos aquí, porque creamos a comida dunhas persoas e estamos a coidar delas.

Con que intencións escribiches na Reflexión?

Estiven dous anos na Escola de Escritores e para cando me apuntei tiña claro o obxectivo: pór encima da mesa as inquietudes, as alegrías e as realidades que vivimos na nosa vida e que quen queira que sexan o punto de partida, reflexione sobre diferentes temas.

A recomendación dos compañeiros da Escola de Escritores e de Tere Irastorza foi fundamental. Eles pronto viron que o modo era un diario. Ese testemuño daría forza ao resto.

No teu día a día a vida e a morte son brutais. Como entende a relación entre ambos?

Unha implica á outra. Si nós estamos vivos neste momento é porque outros seres morreron. Pode ser desagradable, pode ser cru, duro... pero así é. O ciclo vital inclúe a morte.

Isto non quere dicir que ás veces non sexa doloroso. E noutras ocasións, a morte serve para aliviar a dor e ao que queres non podes desexarlle a vida se lle trae tanto sufrimento. E xa sabes que o indicador do descanso e do amor nun momento determinado será o coitelo.

Cando enviamos os cordeiros ao matadoiro, o que me tranquiliza é que estes animais van morrer para alimentar correctamente ás persoas, para que as persoas sigan vivas, sas. O único consolo que atopo é que cando están vivos vivan o máis suaves posible, traten o mellor posible. E darlle a morte máis digna posible.

O meu traballo é aliviar o duelo das ovellas nais destes cordeiros, coidar a ovella nese sentido.

Duelo ovino? Como se traballa isto?

O fundamental é a comunicación. Somos dúas especies, pero convivimos e formamos un universo. A comunicación non é só verbal, comunicamos cos ollos, coas mans, co ton da voz... e non sei por que, pero sinto que as ovellas reciben esa intención: “Estou contigo, grazas, sei que non é fácil, pero o necesita”. Porque o crecemento infinito non é posible: non poderiamos deixar todos os cordeiros para vivir.

Durante o parto, algúns cordeiros morren e nestas circunstancias hai que traballar o duelo coas ovellas. As ovellas ven claro nun momento determinado que o cordeiro morreu e dalgunha maneira rexéitano e fan a súa vida. Pero outros seguen atados, limpan o corpo, danlle pequenos golpes coa perna a ver si levántase... Como actuar nestes casos? É habitual que o cordeiro morto retírese canto antes, pensando que si se lle quitase o cordeiro ao cordeiro esqueceráselle e seguirá coma se non ocorrese nada. Pero non é así, para a ovella pasaron moitas cousas... Nun encontro de mulleres gandeiras do norte contaron que algúns pastores abandonaban os cadáveres ata que as ovellas recoñeceron a morte do neno. Facémolo desde entón. Hai que darlle tempo.

Que dis da relación cos antepasados? No libro están presentes tanto a nai como a avoa, e o galego e Galicia.

Na miña carreira os meus referentes sempre foron a avoa e a nai: á hora de coller un banco ou estar coas ovellas... e eles están en min porque antes houbo outras avoas, nais ou tías.

As mulleres quedamos á marxe da gandaría con aquela “marabillosa” revolución de mecanizado, pero eu síntoo moi meu e no caso da miña nai e a miña avoa tamén sentía a gandaría neles.

O idioma da nosa casa era o galego. Recibín o mundo galego que me fai eu, pero eu sempre vivín en Euskal Herria. Vivo o que lles pasa aos migrantes e aos seus descendentes: non es nin un nin outro, vas e non vas, e aquí igual...

Atendendo á relación coa terra, que se ve desde a xanela do caserío Pikunieta?

Desde a nosa casa vese unha política forestal desastradora. Menos mal que a natureza fai os seus traballos e que temos moitos recunchos fermosos.

As grandes infraestruturas que ven desde a nosa casa, polo momento, son sombras. No monte Irimo, en Meaka, en Oleta, en Samiño, en Izazpi, en Karakate... dá medo sentir que esta paisaxe no que sentes vai deixar de selo. E até que punto ese cambio vaiche a cambiar. E quizais te vexas no exilio, aínda que esteas en casa. É unha gran preocupación, chegas a afogarche nalgúns momentos.

Non me resulta comprensible que todo o que se pensa facer en defensa da natureza fágase destruíndo a propia natureza. Eu quero, por suposto, enerxías renovables e sistemas renovables, pero non nesa escala. E non para transportala logo por autoestrada eléctrica a Alemaña. Gustaríame que cada caserío conte co seu propio sistema ou sistema comunitario, desde pequeno, e o menos posible. Porque realmente sinto que non podemos cubrir e artificializar un metro cadrado máis. Non, porque pensamos que non temos ningunha dependencia da contorna, pero niso lévanos a vida.

Estamos moi preocupados pola situación climática e os cambios que nos trouxo. Nós tamén detectamos que o ritmo dos ciclos está a romperse, que non se pode prever e planificar como antes. E iso xera moita preocupación: que comerán as ovellas se non hai herba? E si teño que ir comprar fóra, que prezo vanme a pór? Porque se aquí non hai herba tampouco estará fóra... A cabeza pódese meter nesa roda sufocante.

Di no libro que o queixo é “a arte do equilibrio”. Que relación ten a quesería coa arte?

A agricultura e a gandaría relacionáronse sempre coa dureza, e a min paréceme xusto o contrario: traballar coa terra e cos animais é moi delicado, hai que fixarse en detalles moi pequenos para manter os equilibrios. Cando entras ao leite, iso é outro mar ou un universo.

No leite hai moitas cousas pequenas e entre elas forman unha comunidade ou un universo. Fano dun modo ou outro, e vostede entra e trata de trasladar esa comunidade a vostede. Para iso tes que seducir a esa comunidade e escorrentar a outros compañeiros para conseguir o queixo que ti queiras. Por encima de todo, é un traballo moi delicado. Cada paso e cada movemento do corpo inflúen. Non se pode facer un intre de campo, necesita o seu ritmo. Paréceme moi complexo. Por iso é arte.

Como ve a alimentación do futuro quen produce os alimentos?

No noso suposto primeiro mundo esquecéusenos que morremos sen comer. Para nós a fame é algo conxuntural, non nos pasa pola cabeza que realmente poidamos chegar a morrer de fame. Os baserritarras temos que lembralo unha e outra vez. Porque se non, a gastronomía, o gourmet... queda fóra da foto porque a alimentación é un dereito fundamental que non se pode especular coa comida.

Hiper é unha sociedade tecnologizada na que debemos empezar a simplificar a vida. Hoxe en día hai carne de laboratorio, tamén hai animais alimentados con soia que está a esnaquizar os recunchos...

Aínda que son gandeiro, debemos empezar a pensar que non podemos comer tanta carne. Non é posible comer carne todos os días. Non é bo para a nosa saúde nin para o planeta. Temos que ir a outra medida e comer máis garavanzos, lentellas, fabas... e que esa carne que comemos sexa a que realmente se adhire á terra. Que os animais que comemos sexan os que tiveron a oportunidade de desenvolver a súa vida, a súa natureza. Como nos alimentará un animal que pasou a vida morta?
Hoxe en día segue existindo na comunidade un grupo de persoas concienciadas e que optan por acudir ás feiras, que unha tarde acode a un caserío para comprar verduras ou carne, leite, queixo... Hai grupos de consumo, as cooperativas están aí, e eu creo que hai que darlle forza a iso. Entre todos temos que crear un marco de confianza: irei tranquilo e preguntarei o que non sei, e así saberei que é o que me alimenta e darei confianza a esa persoa, que me coida de que estou a ver nos seus ollos. De aí vexo o futuro.

Es pastor e vegetariano. Explica este binomio...

Aos 22 anos deixei para comer carne porque non quería doar as miñas catro eslamiadas a persoas e empresas que trataban mal aos animais.

Logo empezas a pensar: igual non como verduras ou fabas que debería comer, igual estou a comer plantas cultivadas de forma artificial e con moitos produtos químicos...

Ou quizá cando estou a comer hamburguesas de verduras estou a crear o que quería evitar ao deixar para comer carne: a redución que se produciu para facer toda esa soia, o sufrimento que hai detrás desa soia... É unha gran contradición. Empeza a explorar e descobre que a mesma empresa ofrécelle carne ultraprocesada e "alimentación verde" e "sa", é dicir, que vive dentro dun nicho de mercado. E que hai moito plástico ao redor desa comida, e que estes alimentos percorreron moitos quilómetros... e que quizá estas persoas non sempre traballan e viven nas mellores condicións...

Temos que comer moita menos carne, pero si comemos o que comemos, sexa vexetal ou animal, temos que fixarnos nesoutras cousas. Coñece as mans que recibiron, como, que forma de vida ten, por que traballa desa maneira e non doutra... Unha vez escoitei a un amigo de Iparralde “agroecología ou barbarie”. Isto é o que hai.

Que relación ten coa soidade?

Grande! Vannos unhas horas de traballo sós. No cortello non sinto só, sempre estou na compañía, teño máis de cen cabezas de volta. Na quesería si que facemos o queixo en solitario e aí teño a oportunidade de porme en contacto con min mesmo e mirarme cara a dentro. Cada vez gústame máis, quizais sexa tanto.

Creo que por iso escribo. O pastoreo permíteme realizar a reflexión que require a escritura.

No libro sente a forza das relacións de militancia.

EHKOlector, grupos que traballan o tema das enerxías renovables, Biolur elkartea... pode ser unha incomprensión da soidade, e na militancia sentes que o que tes dentro ten un espello diante, que hai xente próxima ás túas ideas. Ademais, estar xuntos permítenos seguir construíndo e profundar nesas ideas e neses impulsos. Iso enriquéceche como persoa, moito.

A relación entre o caserío afastado da cidade e a administración é un das melodramas deste libro.

A vida está organizada para a cidade e as súas xentes. Nós somos o 11% da poboación da CAPV, pero somos e estamos aquí. Os medidores son votos para os políticos e si o 89% da poboación vive na cidade, adoptarán políticas e decisións dirixidas a eles. Pero, en realidade, quen se ocupa das institucións públicas ten que ter unha visión algo máis ampla. As decisións que se adopten nas políticas que queren promover deben estar dirixidas a toda a cidadanía.

En consecuencia, atópase vostede mesmo asumindo cousas que se vives na rúa non se poderían asumir. O problema do transporte escolar ha estado a pleno rendemento a principios deste curso, e o Goberno vai indemnizar a estes pais. Paréceme ben. Pero ninguén pensa nos nenos e mozos que viven no medio rural: ninguén expón unha indemnización ou ninguén expón como organizar o seu transporte escolar ou como organizar a escola para que poidan ir á bertso-eskola ou ao deporte para que teñan esa oportunidade. Ou cando queren saír de esmorga... hai servizo Gautxori nas cidades e para mozos rurais?

Como non van estar baleiros os caseríos de aquí? Ao redor da nosa casa hai nove chemineas e só de tres salguen fumes. E os caseríos caen. En moitos caseríos todo foi un, ser nenos e baixar á rúa. Esta sociedade terá que decidir si quere que os mozos e os nenos vivan no caserío e para que está disposto a facelo.

Esta sociedade terá que pensar que comunidade quere. Se non estamos, que? Temos que comer queixo dunha industria castelá? A maior parte do que se vende procede de alí.

Outro elemento é que, visto o panorama, creo que na cidade moita xente verase obrigada a irse, porque as cidades non serán estimulantes para eles. Cando a xente vén vivir ao campo, que? Como sociedade temos que darlle outra volta a este tema.

O libro recolle o cadro anual do pastor, con case 100 traballos relacionados. Di no libro que “no noso calendario non hai días vermellos nin negros, os días teñen cor de ovella”.

O noso traballo non é un sistema en alternancia vida/non vida. Para moita xente a vida acaba cando pensa que ten que ir ao traballo. Aí empeza a vida, cando sae do seu traballo oito horas despois volve á vida e ao día seguinte volve á invida.

A nosa é diferente, con todas as vantaxes e desvantaxes. A nosa é unha vida. Por iso digo que vivimos con ovellas, non desde ovellas. Vivimos ao seu ritmo. O tempo adquire outra dimensión. Nesta época estamos máis tranquilos, non temos que ordeñarnos, non temos que facer queixo, non temos que atender o parto... a vida das ovellas marca a nosa.

Na nosa casa non vivimos a sensación de “necesito un fin de semana”. Ou si, pero está relacionado con fatígaa, sobre todo física, en distintas épocas. Niso axuda moito atopar sentido ao que estás a facer. Para min sería duro dedicar oito horas a un traballo que non vexo sentido, un día despois e soñar con agosto.

A vosa vida é atractiva para que os mozos comecen a pastorear?

Eu creo que unha das maiores barreiras para que os mozos comecen a cultivar ou a dedicarse á gandaría é a forma de estar nun mundo estendido nesta sociedade. Queremos conseguilo todo ao momento, todo é fácil, o esforzo é cousa de tons...

A vida é moito máis implícita que a que indica este sistema. Pero nunha sociedade baseada no consumo, que é o noso traballo? Que é a comida? Valóranse cousas menos importantes e desprézanse as verdadeiramente importantes. Non hai máis que ver as táboas salariais, os nosos soldos están aí abaixo e os que coidan ás persoas. As condicións laborais do profesorado non son as mellores nin as do persoal sanitario.

Pero creo que esta forma de vida é atractiva. Creo que se a xente nova atopase outras condicións e outro apoio, moitos elixirían este traballo para vivir. Nós estamos na rede Wwoof [os wwoofers viven un tempo no caserío mentres estudan o seu traballo e agroecología mentres traballan], e moitos dos que veñen facer wwoof son cidadáns que queren dar unha nova dirección á súa vida, pero atopan moitos obstáculos no seu camiño.