[Citámonos na rúa de Ea con Steve Mendibe, pero colleunos directamente e levounos a casa. O que quere mostrar é un documento enmarcado. Data de 1915, documento que autoriza ao pai de Steve Mendiver a viaxar a EEUU. E empeza a contar.]
Este documento autorizou ao pai da nosa nai, Cándido Aroztegi Iturbe, a viaxar a Winnemucca (Nevada), pastor, para traballar alí xunto ao seu irmán maior, Esteban. Kandido foi en 1915, ao quince anos, e para sempre! Nunca volveu, volveu ver aos seus pais, Francisco e Feliziana. Medio mal, tiña irmáns! Foron tres irmáns en Estados Unidos: Pedro, Esteban e Cándido. Pedro foi o primeiro en asistir. Foi a un rancho, a California, pastor. Logo, en segundo lugar, Esteban. Terceiro, o pai da nosa nai, Cándido. Pero Cándido foi alí, Pedro foi morto. En febreiro de 1910, cando viaxaba dun rancho a outro en McDermit, Nevada, con dous cabalos e un can, foi capturado por unha tormenta de neve na montaña. Un cabalo soubo ir até o rancho, o can tamén; Pedro non: alí morreu conxelado ao dezanove anos.

[Devandito isto, móstranos a vella foto da familia.]
Joaquín, que era o barbeiro de Ea, Xullo, que foi a Cuba, Antonio, Esteban, Bizenta…

A única muller, a vosa tía Bizenta. Tamén foi a Estados Unidos?
Si. De Ea a Bilbao, traballou en casa duns ricos nun ano. Logo foise a California, onde casou cun Ajangiz. Ao quedarse embarazada, o home abandonou a súa tía en Bizenta. Desde entón, o seu fillo tivo que crecer só en Sacramento. Tivo unha pequena pousada ao redor dun capitolio. Daba para comer, moi ben, e gañou fama. Din que antes que ninguén tivo electricidade en casa! O aloxamento non tiña nome porque era unha pequena cousa: tería un par de habitacións para os máis coñecidos. Recordo que a miña tía dicía, entre outras cousas, que lle ía unha Elizaga. Para durmir non collía moita xente, pero para comer até vinte persoas! Na sobremesa, ofrecíalles un whisky tragóxico. Contábao ela mesma.

A historia migratoria da súa casa comezou en 1915.
Da nai, si. De parte do meu pai, é outra, pero non coñezo os anos ou a época. Por parte do seu pai formamos parte do escritor Karmelo Landa Mendibe de Ea, curmáns pequenos. O noso pai era Prudencio Mendibe Ibarluzea e a miña nai María Luisa Aroztegi Muller! A nai da miña nai foi alemá, pero os chipirones na súa tinta facíaos a nosa nai! Para iso, tes que ser vasco! Por tanto, eu digo que son metade vascófona, pero o meu aspecto é totalmente vasco. E alí vivo, en South Village de Idaho.

Case a única ikurriña de Ea é da túa casa.
O Batzoki tamén o ten! Cando veño no verán o colgo. Retirar ao acudir. E si non poño a ikurriña, enfádanme os do pobo! Están afeitos a iso: cando estou aquí teño que pór a ikurriña. Levo 23 anos vindo a Ea, comprei a casa o ano que tiraron as Torres Xemelgas, e veño, poño a ikurriña e a xente sabe que estou aquí. Este ano veu e esquecín colgar a ikurriña. Días despois a xente veme na rúa: “E a ikurriña que? Non o puxeches!”. Así saben os de Ea, e os de Ibarrangelu!, que estou aquí.

Leva vinte anos vendendo a Euskal Herria…
Non, máis! Por primeira vez vin en 1977, pero non a Eara, senón a Oñati. En Boise había Pat Bieter, pai do actual alcalde, moi afeccionado aos vascos, e organizou un curso de eúscaro en Oñati, a través da Universidade Estatal de Idaho, e así fun por primeira vez a Euskal Herria. Tiña dezanove anos. Viñemos vascos de EEUU, non sabiamos euskera, pero queriamos aprender.

Coñecía o eúscaro para entón?
Si. Eu non son de Boise (Idaho). Nacín en California, en Marysville, xunto a Sacramento. O meu pai e o meu pai, falo da nai, facíanllo en eúscaro. Eu entón non lles facía caso, non lles facía caso. A miña nai era de Bolibar, pero tamén vivía alí, en Elko (Nevada). E cando morreu, a miña familia foise a Elko, e eu alí ouvía só en eúscaro! Tres anos despois de ir a Elko, o meu pai morreu e acabouse o eúscaro na miña contorna, porque a nosa nai non sabía: xa digo, a miña nai era alemá, Muller. E así me entrou na cabeza que tiña que estudar en eúscaro. E cando souben que Pat Bieter organizou ese curso en Oñati, vin. Foi duro!

Duro?
Si. & '97; Si tivese un avión de Oñati a Boise, á volta colleuno. Dezanove anos eu, e non sabía eúscaro nin castelán. Aínda non sei falar ben de castelán. Dunha ou outra maneira, pero nada máis. En eúscaro, cada vez máis e mellor: o ano pasado estiven no barnetegi de Amorebieta na época estival, e conseguín case o título B2! Pero é un exercicio difícil de escribir, que é a ortografía! Eu case son anterior ao euskara unificado!

Metéuselle na cabeza que tiña que estudar en
eúscaro… Si, e non sei por que, pero é o que decidín. O meu irmán, por exemplo, é moi vasco, pero “vasco local”, de alí: Nevada, Idaho, California… Sabe moito da historia e a vida dos seus pastores. Eu sei menos diso, pero aprendín euskera, e quero aprender cada vez máis. Leo todos os días en eúscaro.

E despois daquel curso de Oñati?
Por exemplo, os sanfermines de Pamplona! Alí estaba en 1978, cando mataron a Germán [Rodríguez]. Coches ao lume e eu: “Que boas festas!”. Aínda non sabía que Germán foi asasinado. En 1985, cando me letré, vin de vacacións aquí e estaba en Markina, nun caserío. Ás dúas da mañá viñeron os gardas civís e puxéronme en contra da parede. Un dos gardas civís falaba de inglés perfecto, especialmente veu interrogarme! Catro, seis horas permaneceron os gardas civís no caserío. Era a época do atentado do Hotel Monbar [25 de setembro de 1985, no que o GAL matou a catro refuxiados vascos], no que os gardas civís realizaron diversas exploracións.

Un dos gardas civís foi especialmente a interrogarche?
Si, así foi. Cando fun fiscal de Shoshon, gustoume chamar a aquel garda civil ao meu diante: [Idaho] gustoume que a policía me fixese o que me fixo a min! Teño gravada na miña memoria a imaxe daquel garda civil, o seu perfecto inglés, limpo e sen acentos. Volvín a Estados Unidos e, enfadado, denunciei a situación en Idaho Statesmen.

Tamén fuches letrado en Idaho?
Si. Primeiro estudei maxisterio e logo estudei Dereito. Exercín como profesor e, en certa época, tamén como avogado do Estado de [Idaho]; logo fun letrado do distrito e logo fiscal… Por exemplo, cando fun fiscal de Shoshon (Idaho), a miña secretaria era vasca, Sandy Berriotxoa. O seu pai era de Elorrio, a liñaxe do santo. Pero aquel traballo fiscal non me gustou, e vin aquí.

A Euskal Herria?
Si, a ensinar inglés na ikastola Lauro de Loiu. Un ano….E ocorreume que os meus antigos alumnos atópense alí ou aquí, Ean, ou Lekeitio, na rúa. Claro, é xente de 50 anos, pero aínda me coñecen, e dinme que teñen un bo recordo de min… Fixen aquel ano da ikastola e volvín a Boise. [Idaho] Durante oito anos fun avogado do Estado, pero deime conta de que me faltaba tempo! O tempo, para que? Para vir a Euskal Herria! E volvín á escola para poder vir aquí de vacacións. Desde 1994 estou aquí todos os anos, todos os veráns. Si xubílome, aquí paso todos os meses do verán. Antes, por exemplo, cando traballaba como avogado, non podía quedarme máis dun mes aquí.

En 1990 era presidente de NABO, organización que agrupa aos clubs vascos de EEUU…
Si, en 1992 deixei de ser presidente dos clubs de EEUU. Tiña 31 anos cando lle nomeei xefe, novo! Pasei tres anos no cargo. Uns navarros, outros bajeneses, biscaíños… sempre había algo, pero agora todos nos levamos ben. Ademais, alí tamén os vascos confundíronse entre si, sobre todo en Elko, onde máis vascos se mesturaron. Antes da constitución de NABO, celebrábase en Elko a gran festa vasca. Alí acudían os vascos de San Francisco, acompañados do seu propio xiz. Xa sabes, fanfarre. E desde Idaho, o grupo de baile Oinkari. En Elko comezamos a coñecernos uns e outros vascos.

Manteñen o eúscaro?
Si! Somos vascos e estamos orgullosos. Pero hai incidentes, non é como antes: o idioma perdeuse. E aquí tamén! Cando veño aquí, sempre fago en eúscaro, con calquera. Os de aquí, vostedes, que saben eúscaro, non falan. Aínda lin a entrevista de Helena [Barrenetxea] en ARGIA [núm. 2837], dicindo que en Durango non falan euskera. Como é posible? Eu ao revés: cando veño aquí fágoo a lume de biqueira en eúscaro, con calquera. Alí [EEUU] moitos non saben eúscaro, non son vascos, son basque.

Basque?
Si. Para min é euskaldun quen sabe eúscaro, que fala euskera. O meu irmán non sabe eúscaro: non é vasco, é basque. Igual vou ter un forte debate con algunhas persoas, pero eu síntoo así: por iso aprendín en eúscaro para ser vasco. Tamén pensei en sacar o título C1, pero son demasiado vello para empezar a facer eses exames. Agora xa teño suficiente con ir ao museo de Boise.

Ao museo de Boise?
Si, ás clases de eúscaro que organiza o museo vasco de alí. Non quero aprender online por computador. Non me gusta a pantalla. No alto do Museo de Boise, no máis alto, somos oito estudantes, a maioría deles non vascos, pero saben moito eúscaro. Dixen que non son vascos, pero non é así, non son basque, pero os vascos si! Dígolle, eu véxoo así. Pero eu tamén, que son, na vosa opinión? Americano? Vasco? Basque? Teño documentos de aquí e de alá: eu son americano e vasco, pero de corazón son vasco. Cada un decide iso…

Vostede estaba aquí en 1977, aquí témoslle todos os anos desde 1994… Que dis de Euskal Herria?
Cando vin por primeira vez tiña dezanove anos, estudei eúscaro e funme de esmorga: a festa da oca en Lekeitio, as festas de San Sebastián, os entroidos dun e outro… Todo foime estraño! A min pareceume tan estraño como ao noso pai Cándido fíxoselle Nevada. Pero agora non, agora este é o meu pobo [Ea], o meu pobo é Euskal Herria. Estou empadroado en Ea e en Boise, teño as dúas nacionalidades, e este ano, como estaba aquí, tamén votei por primeira vez, porque até agora non me sucedeu ningunha elección [en España] na época na que eu estiven aquí. O outro me fixo unha foto este ano mentres votaba. Pasaron meses e aínda non elixiron ao presidente!

Por tanto , tamén ten coñecemento diso.
Tamén estudei Política Internacional. E coidado coa dereita española: con PP e Vox. A dereita está a fortalecerse en toda Europa. E en EEUU, coidado. Cando era avogado do Estado, en Idaho, a milicia tiña moitísimas persoas. Tamén recibín ameazas e fun ao monte, collín a pistola e fixen prácticas de tiro. E si alguén me entrou en casa, disparoulle. A miña nai, falecida hai dous anos, vivía en Gooding (Idaho). Collía o coche e viña a Boise cunha pequena pistola debaixo da cadeira do condutor. Aos 85 anos!

Cultura armamentística de Estados Unidos… Gobernan o mundo os Estados Unidos?
Non. Iso non é certo. O mundo non está gobernado por EE.UU., o diñeiro goberna. Aí están Arabia, China… Eu diría que un centenar de persoas gobernan o mundo, son moi ricos e non todos son de EE UU. E, máis seguro que seguro, eu non son un deles. Ja, ja… É posible que EE.UU., nos anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, sexa o líder mundial, pero hoxe non. E, con todo, en todos os sitios, os cans sen descanso, en EEUU e en Euskal Herria: verás máis dun mundo en todas partes.

Vaiche atrás a Boise… até o ano que vén, non?
Si! Isto é a miña casa, estou contenta aquí, cos meus curmáns, cos amigos de Markina e Oñati, e coa xente de Ea. Satisfeito. Veño contento, pero tamén vou contento a Boise, porque saben que me pode vir cando queira, porque teño casa en Ea. Antes, cando non tiña casa, ía moi triste, non sabía cando volvería. Agora non, agora teño aquí a miña terra, son de Boise, pero tamén de aquí.

* * * * *

A vella xeración

“En Boise, para algúns a clave é a danza; para outros, o canto, ou o coro; para outros, saber xogar ao mus ou xogar a pelota. Para min, falar en eúscaro. Agora non hai moitos vascos da miña idade en Boise. Desgraciadamente. A maioría son euskaldunberris. Os euskaldunes vellos, os que foron alí, están a morrerse, cada vez son menos: é a última xeración”.

Vascos en EEUU

“Sempre serán vascos en EEUU. Pero ninguén sabe como serán. De alí, de aquí: até cando serán vascos aquí? Aquí vén moita xente de fóra e a primeira lingua que aprenden é o castelán. Moitos non aprenden eúscaro. E os aldeáns non falan. Devandito, non? ‘Unha lingua non se perde porque quen non sabe non aprende, senón porque quen sabe non fala’.

Dixital

“O verdadeiro camiño para coñecernos é o presencial, o contacto directo que vostede e eu estamos a facer agora mesmo. Somos humanos! As relacións dixitais, virtuais… é unha mentira. Eu estou niso, pero eu son maior. Quizá o seguinte paso sexa iso, a dixital. E que será ser vasco en Internet e na era da intelixencia artificial? Que será ser vasco ou chinés ou europeo? Ninguén o sabe. Pero a min iso… non me tocará”.

AZKEN HITZA Fotografía
de 1949 “A
fotografía realizouse en 1949 en Sacramento (California). Aí están todos os irmáns: Esteban, Antonio, Alejandro, Xullo, Joaquín e o noso pai Cándido. A foto está feita en casa da tía Vicente, pero falta a tía! Este ano deume a foto o curmán do caserío Aldeko: Chámase José Luís Bilbao Iturbe e ten 89 anos”