Cando lle escribín a mensaxe que me fixo a nota, pídolle unha entrevista ...

Pois non cho faría! Léovos interesantes entrevistas en ARGIA. As persoas que aparecen na súa revista teñen unha dimensión diferente á de eu, polo que lle dixen que non teñen obrigación de publicar a miña conversación, nin compromiso algún de publicala. Si aténdenme, estarei moito máis tranquilo. Dígolles sinceramente, si parécelles que o diálogo non ten suficiente fondo, non o publiquen e xa está. Apréciovos igual e aprecio igual o voso traballo…

Les a LUZ?

Si, e agora voulle a mostrar como escoito as súas obras, non lelas, xa que eu son experto nas obras de ARGIA, utilizando a aplicación de lectura en español, descargando PDFs. [E fíxome ouvir o fragmento dunha conversación] Déchesche conta, non? A aplicación le números e signos de puntuación en castelán, por exemplo. Cando se trata de puntos de ruptura, a aplicación dime “puntos suspensivos”, pero á parte deses incidentes leme o texto en eúscaro. Non é unha aplicación antiga, é un pouco nova, e grazas a iso, agora, os cegos tamén podemos ler a prensa en eúscaro. Durante toda a miña vida non tiven esa forma.

Até agora non.

Non. Até agora, si quería ler a prensa, tiña que dicirlle a alguén, pero non sempre hai alguén ao seu lado. Si non, escoitei rádioa. Sempre fun un apaixonado da radio, desde neno. O meu irmán maior tróuxome algunha vez unha pequena radio de Alemaña, e desde entón estiven con aquel transistor. E sigo escoitando rádioa todos os días.

En 1958 naciches en Ataun, no caserío Aizkorrondo de San Martín, no monte. Transistor acompañado...

En casa había unha gran radio que eu sempre coñecín. E, á parte, eu tiña o meu propio transistor, o que traía o meu irmán… Tivemos oito irmáns, aínda que o maior nos foi de neno, ninguén o coñeceu. Agora os dous irmáns maiores non están connosco. Fun pequena de casa, moi pequena, porque vin ao mundo cinco anos despois da miña irmá anterior.

Algunha vez tes conciencia da cegueira?

Desde moi neno. Deime conta de que era diferente aos demais, que non me trataban como os demais. Tratada con todo o agarimo e agarimo, de neno deime conta de que non era igual. Cando tiven entre catro e cinco anos, sabía que tiña algo que me diferenciaba dos demais. E non era algo metafísico, senón algo concreto no ambiente: “Ai, non o ve! Pobre!”. Recibín un gran amor na miña familia e na miña contorna, pero non podía disimular a diferenza: nacín cego e tiven todas as perspectivas, valores e prexuízos da sociedade sobre a cegueira. Así é.

Como foi a súa escolarización?

Aquela escola non foi para min. Ía á escola, camiñando unha hora despois do caserío, e alí estaba: estiven e escoitaba. Como moitas cousas se aprendían de memoria, eu tamén aprendía co poder do experto. O mestre ía dicir “Os ríos de España” e eu aprendín a dicir os nomes deses ríos cos meus compañeiros. Eu tamén me preguntaba algo o mestre e respondía. Todo era en castelán, por suposto, nin pensar en traballar nada en eúscaro na escola! Pero eu só estiven e estudaba, non facía inimigos, non estaba escolarizado academicamente.

E entón, que?

Penso que o avó e a nai ían ir dun lado a outro, falando cun e con outro. En España existía unha lei que obrigaba a todos os cegos a afiliarse ao ONCE. A organización contaba con catro internados para a escolarización de cegos: Pontevedra, Sevilla, Madrid e Alacante. Aos do norte peninsular correspondíanos Pontevedra, e alí fun a véspera dos 11 anos. Alí comecei o meu expediente académico. E empecei a aprender braille, por exemplo.

Iso será facer do monte ao mundo: Acudir ao barnetegi de Pontevedra desde Aizkorrondo en Ataun…

A fractura foi enorme. Apenas sabía español. Entendía, aprendendo a escoitar rádioa, pero a falar molestábame. “Se non hai outra alternativa, terei que ir a Pontevedra”, funme pensando. E funme e rompinme todo: xeográfico, emocional, afectivo, lingüístico… De estar todos os días en casa pasei a ir a Ataun dúas veces ao ano, no verán e en nadal. Mentres tanto, algúns deles movéronse, cada un empezou a facer o seu propio camiño, e os amigos do pobo o mesmo. E eu tamén cambiei. E volvín a Ataun e deime conta de que aquilo xa non era o meu sitio: Este neno, que sentía natural en Ataun, perdeu a confianza na súa contorna antes de irse a Pontevedra: perdeu esa confianza para sempre. E nunca recuperei esa naturalidade.

Din que un cravo saca outro. O poeta Gerardo Markuleta di non nun poema.

En Pontevedra entrei en contacto con xente como eu. Con todo, a educación era moi autoritaria, moi estreita, tanto desde o punto de vista político como relixioso, pero é aí onde se coce a nosa rebeldía. Rebeldía compartida. Todos eramos chicos, máis de cen, de seis a catorce anos. Non había chicas. Alí empecei a estudar braille e púxenme a estudar con facilidade os estudos elementais; refírome a un expediente académico. En Pontevedra non fixen tres anos. Fixen un exame para empezar o bacharelato e funme a Madrid, onde se facía o bacharelato. Entón empecei a pensar.

Que quere dicir dicindo que empezou a pensar?

Que aquilo era un lugar para nós, que a sociedade nos deu ese lugar, ese lugar, un lugar marxinal. Empecei a autocolocarme. Unha vez alí, o seguinte paso era empezar a vender cupóns na rúa. Diso tamén o pensei, pola miña conta, e cos de á beira, porque compartiamos a situación. Alí vin moitas cousas. Cada un levaba as dores internas como podía, e o visto fíxome pensar moito.

Que viu, por exemplo?

Por exemplo, os nenos de seis a sete anos, que non sabían camiñar, xa que os tiveron semi-atados en casa. Iso é o que vin, por exemplo. E quen saen do internado, atópanse coa sociedade, reciben un golpe terrible e non queren seguir vivindo. Iso tamén o vin. E non quero crear un morbo, os casos son extremos. Tamén hai que ter en conta o ambiente de principios da década de 1970 do século pasado, e para saír desta situación cada un loitou individualmente e noutros grupos para fuxir de vender o cupón.

Loitou?

Si, claro. A situación non era xusta. Se formamos parte desta sociedade e a sociedade ten que ser igualitaria, esa é a perspectiva principal, tentemos que isto sexa así. Entón dicíase “integración”: se formamos parte da sociedade, queremos e necesitamos a oportunidade de desenvolver as nosas capacidades, sexan poucas ou moitas. Ademais, será beneficioso para todos, que é o que prefire a sociedade, que eu non faga nada, ou que aproveite as miñas escasas opcións para o ben meu e social? Isto expón a continuación outra pregunta: se a sociedade non quere para nada, a que vén esa actitude compasiva? Aínda que podo facer pouco, pois, é mellor facelo pouco que non facer nada, non? Pois non. Sempre se nos di que temos grandes limitacións, que no mercado laboral non hai espazo para nós, que para nós non hai máis que vender o cupón.

Ningunha outra opción?

Ou a administración de quen venden o cupón ou venden o cupón. E uns poucos, como telefonista en grandes empresas e bancos, ou fisioterapeuta. Desaparecen os telefonistas cegos, pero os fisioterapeutas non: En Euskal Herria haberá unha ducia de euskaldunes. Eu tiven que vender o cupón.

Vender o cupón ao barrio bilbaíno de San Francisco en 1978.

Claro. Quería vir a Euskal Herria. Son de aquí, quería aquí. Xa tiña conciencia política. A través deste transistor escoitaba no caserío Radio Paris, Radio Pirenaica, Radio Moscu, Radio Bucarest, BBC…, colocándoas como era posible xunto a un anaco de ferro. E, doutra banda, o meu irmán [José Mari Agirre, Txato] vivía exiliado por Lovainan. Eu vin a Bilbao, pero víndome a Euskal Herria, por non estar moi preto dos seus: para que eu tivese autonomía, e para que os teus vivisen tranquilos, para que non tivese que estar no meu pechera. Doutra banda, quería facer un traballo colectivo cos cegos, e para iso necesitaba xente. Porque na última época de Madrid a miña reflexión non foi individual, senón colectiva.

Era tempo de Franco…

Aos poucos. E reuniámonos medio escondidos nalgún bar, segundo a nosa mística clandestina relativamente naif. Kar, kar… En Madrid, tiñamos o colexio preto de Cibeles, e había movemento no veciño barrio de Carramela. Tamén o tentei cos partidos políticos. Os cegos, algúns polo menos, estabamos aliñados co desexo de cambio de entón, e queriamos meter a nosa problemática na axenda política, como se di agora, non, na axenda política?, pero non o conseguimos. Non entón nin agora… Pero déixame dicir unha cousa...

Ti dicir.

Eu vivo xeograficamente en Euskal Herria, pero como cidadán vivo nas principais partes da miña vida á parte da institucionalización vasca. As administracións vascas han tido moi pouca influencia na miña vida. O meu traballo nunca estivo relacionado co mercado de traballo habitual, nin co espazo público, nin coas oficinas de emprego de aquí. O noso traballo estaba e está en mans da Organización Nacional de Cegos Españois. O ONCE segue tendo máis incidencia en nós que na administración xeral vasca. É verdade que se avanzou na educación: o neno cego que hoxe nace en Ataun non ten que irse a Pontevedra, crecerá en Ataun. É un salto enorme que a administración fixo por mor de varios pais. Con todo, os nenos cegos, aínda escolarizados xunto cos demais, non teñen traballo.

Se non se vende o cupón, significa.

Claro. Os cegos traballan segundo a Organización Nacional de Cegos Españois. E recorremos reiteradamente ao Goberno, dicindo que eses nenos e nenas aquí escolarizados e escolarizadas necesitan unha dirección de traballo ou unha dirección de traballo específica, porque pola contra o mercado laboral non lles vai a permitir, ou simplemente unha oportunidade. Segundo os datos, pero sempre segundo os datos do Goberno de España, as comunidades non traballan, que eu sei, o 70% dos cegos do Estado non traballa. O 30% restante, a maioría deles, traballan na venda do cupón. Pero iso non é un mercado de traballo! E uns cantos exemplares tes fisioterapeutas ou son Kaxiano.

Kaxiano! Cego de Lizartza!

& '97; Non “O músico de Lizartza”, con todo. “O cego de Lizartza”. Cego sempre cego! Cando estou na rúa, ouvín dicir á miña nai varias veces: “Mamá, mamá, mira, cega!”. De nacemento a matar a cegas. O neno dirá e dirá a persoa grave: “Ai, pobre: cego!”. Nisto, o feminismo fixo ben a genealogía da exclusión: visualizou os mecanismos que se utilizan para discriminar a ninguén e como os incluímos! Non creades que os que non sodes cegos sodes diferentes aos cegos. Non, somos iguais, pertencemos a esta sociedade, e ser cego non faiche unha ideoloxía determinada, como non che fai socialista ser traballador ou ser muller non faiche feminista. Pero quería dicir outra cousa.

Falaba de emprego.

Quería dicir que non vivimos en Euskal Herria. E puxen exemplo o emprego. Hoxe en día non hai ningunha dinámica de emprego ao noso favor, que parta de Euskal Herria: cero, nin bo, nin malo. Os cegos non fomos capaces de partir da situación local e achegar solucións. Non tivemos forza, nin as administracións vascas, nin os axentes vascos encargáronse diso. Estivemos, estamos aínda, pero non o conseguimos. Cando ditaron a Lei de Asociacións Políticas, formamos o sindicato dentro da Organización de Cegos. Era unha época de transición. Un tema moi bonito.

A Transición española, un tema bonito? Que foi a Transición para os cegos?

A Organización de Cegos naceu en 1938, a principios do franquismo. A creación desta institución foi unha das accións fundacionais do franquismo. Por iso, alguén debería facer a historia social dos cegos de Euskal Herria… A maioría das persoas sacarían a vida da escalada. De vender versos seguidos, quizais algúns. Pero a maioría dos cegos non temos unha habilidade extraordinaria, somos bastante normais. Non todos somos Ray Charles, ou Kaxiano, ou Steve Wonder, ou o mestre Rodrigo…

Ja, ja…

Ja, ja… Somos un pouco normais e, por tanto, aqueles cegos que ían pedir. E logo en España, de vender o cupón. Pero o decreto de creación do ONCE di: “Tendo en conta as situacións xeradas pola guerra crearemos provisionalmente…”. O cupón. Unha forma de sacar diñeiro. En 1938, o que o franquismo dicía “provisionalmente”, a Transición perpetuouna! E non fomos capaces de cambiar a situación, e hai razóns. Para empezar, deunos para comer o cupón. A ninguén lle gusta porse na rúa e vender o cupón. E aos dezasete anos, e moito menos. Eu creo que tamén nos avergoñamos póndonos na esquina da rúa. Somos excluídos e o marxinado sente vergoña. O mesmo ocorre cos pobos marxinados.

Falaba da Transición española...

Na transición non se expuxo outro camiño. É máis, na época da Transición, a ONCE contou cuns recursos moi grandes: máis que os que nunca tivo unha asociación de discapacitados ou unha asociación de persoas con diversidade funcional. E isto foi así polo menos durante quince anos, desde 1985 até 2000. A ONCE tivo enormes recursos, enormes, importantes beneficios, enormes, pero logo non utilizou eses recursos para crear novas oportunidades para o colectivo de cegos, por exemplo para acceder correctamente ao mercado laboral. Esta Organización de Cegos multiplicou por dez o orzamento. A ver quen fai iso!

Que fixo a Organización Nacional de Cegos Españois con estes recursos?

A pregunta é que fixo a Organización de Cegos, e que fixo o Estado que ten legalmente establecida a súa tutela, porque o cupón é do Estado. O ONCE ten recibido o cupón do Estado en concesión. En devandita concesión participan catro Ministerios do Goberno, legalmente establecidos. Entón, a pregunta vén de seu: que pasou con esa chea de recursos que tivo o ONCE neses quince anos? Melloraron as condicións de vida dos cegos? As novas xeracións que seguen a nós teñen maiores posibilidades que nós?… E a resposta é: “Non”. Actualmente non están a traballar, máis cegos que hai trinta anos. Ao revés. Hoxe en día, as condicións de vida, as condicións laborais, etc. dos mozos son peores que as nosas, mesmo no caso dos cegos.

Onde dirixíronse aqueles enormes recursos?

Hai un libro A rosa e o bastón [Todas as conexións entre o imperio de Miguel Durán e o poder socialista, José Diaz Herrero e Juan Luís Galiacho, Temas de Hoxe, 1992] Aí dise en que se utilizou ese diñeiro da Organización de Cegos en tempos de Felipe González. E, entre outras cousas, utilizouse para financiar a Telecinco [Silvio] Berlusconi, para axudar á posible fusión dos “albertianos” [Alberto Cortina, Alberto Alcocer] [Banco Central, Banesto] e para pechar un xornal que non gustaba ao PSOE, O Independente, [comprou o xornal en abril de 1991. Pechado o 31 de outubro], etc. E como tiñan unha chea de diñeiro enorme, encheron o mundo de publicidade. Voulle a pór un exemplo: En 1988, coincidindo co 50 aniversario da ONCE, a entidade doou 100.000 pesetas a cada afiliado. Como somos 50.000 afiliados, 5 mil millóns de pesetas! Unha propina dunha institución social! E segue!

Miguel Durán aparece na portada dA rosa e o bastón...

“O fenómeno Durán”! “O fenómeno Durán” mostra como se produce o proceso de elitización do poder. Nós, os cegos, eramos unha organización moi marxinal, pero a través da publicidade xurdiu de súpeto o “fenómeno Durán”. Naquela época Durán xestionou o ONCE. Fíxose moi popular porque falaba cos ministros dun e outro. Na época de Durán crearon unha pequena estrutura directiva, pero ao seu ao redor (como temos moito diñeiro!) crearon unha rede de mandos intermedios. E en poucos anos, a ONCE pasou a subir a 500 persoas, de vender o cupón a cadros políticos técnicos, xunto a un secretario! Foi unha penetración, totalmente acorde coa lóxica do poder. Iso vivímolo moi de cerca. E aí cócese a de UXT.

Que é de UXT?

A ONCE tiña un sindicato, un sindicato amarelo si quere: UTO (Unión de Traballadores Once). Pola súa banda, UXT tivo un gran problema no seu día, debido a unhas vivendas [caso PSV, 1988]. Acumulou débedas. E, “por casualidade”, a ONCE chegou a un acordo con UXT naquela época, dicindo: “Afiliamos aos nosos afiliados e afiliadas ao noso sindicato UTO a UXT, polo que recibiredes mensualmente 15.000 ou 20.000 miles de cotas a cambio de rexeitar este novo cupón que se está creando, Project”. Así o acordaron o PSOE, o ONCE e UXT, e para iso tamén utilizou eses grandes beneficios. Se hai diñeiro, a xente faio. Era a época máis gloriosa de Felipe González do PSOE, e aí tamén UXT. Que fixeron, o que fan todos os demais! Foi moi difícil loitar contra iso.

comunicoume que utilizas as conversacións para denunciar este tipo de situacións…

Si, díxenllo. Ven aquí, vouche a ensinar outra cousa. [E levantouse e levoume ao andel da clase] Ves, non?

‘Mapa Político de Europa’, di.

Pois iso. Mapa para cegos. Países, capitais… Cando eu estiven na escola, fai máis de cincuenta anos, xa existían estes mapas que a ONCE facía e segue facendo. Atención! Non hai mapas de Euskal Herria. Bizkaia non existe. Non guipuscoana. Ningún de Navarra. Ningún de Álava. Sen norte… O mapa ten unha guía de lectura para saber que significa cada cousa que aparece no relevo. Todo está en castelán! Todo! Falamos con [Goberno Vasco] Cultura. O que se fai público. As películas e os documentais, descritos en audio, están cada vez máis presentes en moitos idiomas. O eúscaro é practicamente nulo.

Ten algo Euskal Telebista?

As aplicacións de ETB son inaccesibles para os cegos. A biblioteca vasca conta cun departamento, en formato Daisy, para facer máis accesible, pero a nós non nos resulta útil, porque é moi difícil. Os libros de lectura son os da ONCE e si quero ler algo teño que acudir ao ONCE. Non pode acudir á biblioteca municipal adxunta e solicitar o libro. Imposible. E non digo que para nós os libros estean na biblioteca veciña. Non. Pero si que deberiamos poder xestionalo desde alí, como o fan as persoas: ir, pedir, volver uns días despois e recollelo. Vólvolle a dicir: non estou a dicir que aquí, na biblioteca pública de Santutxu, teñen que ter libros en braille, pero si que deberiamos poder xestionalo desde alí: ir, pedir, recibir, ler, volver ao final do prazo de préstamo e coller outro. Pero non, aparte! Tamén niso, aparte!

Que libro tes aberto no sofá?

Historia do Pensamento de Joxe Azurmendi en Euskal Herria. Aprecio moito o traballo de Joxe Azurmendi, gústame moito. Pídolle ao ONCE que quero ler este libro, que o fan –si fano–, recíboo e léoo. O Goberno ten convenios coa ONCE e dálle diñeiro para estes traballos. Pero tampouco sabemos canto lle dá, que non nos din. E o ONCE pon estes libros na súa rede, pero non na rede pública, díxenllo: Se vivise en Ondarroa, ou en Ataun, tería que ir buscar o libro ao ONCE de San Sebastián. É absurdo! O ataundarra non cego recibirá o libro en Ataun, sexa cal fose o seu contido. E se eu fose cego e vivise en Ataun, hai que ir a Donostia a coller o libro! Así estamos hoxe! Por iso díxenlle: Vivimos en Euskal Herria, pero, en gran medida, non vivimos en Euskal Herria institucional, desgraciadamente. Hoxe!...

(...)

Pero me pregunta que libro estou a ler… Iso de Joxe Azurmendi. Son moi afeccionado Joxe Azurmendi e estou a pedir que os seus libros volvan ao braille para poder lelos. E traduciron media ducia: Españois e vascos; Últimos días con Gandiaga; Volkgeist, Herri gogoa; Sobre a alma de España… Eu pídoo, de súpeto devólveno ao braille –si devólveno–, e de súpeto vén… Así andamos. Pero antes iso tampouco estaba. Por outra banda, o ONCE dispón dunha biblioteca dixital, uns libros gravados en audio e outros gravados nun formato especial, pero para poder ler os terminais en braille é necesario asocialos ao computador ou ao teléfono para poder ler en braille. Con todo, é un sistema moi custoso, xa que a súa compra é persoal. Este é o problema principal, que é caro.

Polo menos les en eúscaro.

Aí estamos. Outro libro que me fixo unha impresión tremenda –e que non lin desde que se publicou até moi tarde, porque tamén tiven a oportunidade–, sobre a matanza navarra: Navarra 1936. - É incrible, pero incrible! Tes un libro antigo, pero aínda o lin. Deixoume moi deprimido… Polo demais, escóitame a gusto a horta de Lizardi de Radio Euskadi, un programa que fai José Luís Padrón. Non son moi afeccionado á poesía, pero si experto, óuzoa na voz de Padron. E son un gran afeccionado á música. Este disco que acabo de ter nas miñas mans [#o mono mar] é fantástico. Inés Osinaga. Escucha música todos os días. [E ensinoume unha gran colección de cd] Recentemente estiven en Ataun, ouvindo algo moi bonito: Unha cantata realizada por Máximo Aierbe, Domuit vascones. Moi bonito. O libro de Joxe Arratibel? [Vellas contas] Non lin, pero escoitei contos, gravados por alguén… Ves isto?

Termómetro...

Si. E agora, experto! [Comeza o termómetro. “Mido a temperatura”, aparellos en castelán] Eu quero isto en eúscaro. Non existe! Igual o reloxo. Non hai reloxo que me dea a hora en eúscaro. Hoxe en día! Así estamos. E sempre así. E non ter un mapa para coñecer o meu pobo é moi significativo. No mundo non hai ningún estado que non poña a disposición do cidadán o mapa. Pois para nós non existe. Queremos coñecer o noso pobo. Outro exemplo: o patrimonio histórico. Non sei como é Arantzazu. Non hai maquetas de Arantzazu? Arantzazu, por dicir un! Como é o patrimonio histórico de Euskal Herria, eu non teño nin idea! E iso ocorre noutros lugares? Non! Es cego e queres saber como é a catedral de Burgos? Xa tes a maqueta! Queres saber como é a cremlina? Xa tes a maqueta!

Falando máis, Manu, que dis do deporte paralímpico?

Non son especialmente afeccionado ao deporte. Doulle un pouco de atención á pelota, ao remo… Cada vez menos ao ciclismo. Se o deporte paralímpico incita á xente a facer deporte, paréceme ben. A mensaxe é que o cego tamén pode facer deporte e que me anime a facelo, de acordo. En canto ao concurso, son un pouco escéptico. Para min o máis importante é que o cidadán poida facer deporte. Outro é o mundo da competición. Agora tamén temos [Aitor] o dos franceses zarauztarra, cego, surfeiro, cunha chea de medallas. Non o coñezo, pero sei que hai uns anos perdeu a vista e gañou aínda o mundial. E hai máis deportistas. Pero estou en contra de que uns poucos reciban tratamento de elite: Vin ao ONCE para tomar o deporte de elite e utilizalo para facer propaganda. Iso non me interesa e estou en contra. Se non, non estou en contra do camiño que fai persoalmente o francés. Non nego ese camiño. Pero cantos cegos fanse surf en Euskal Herria? Ou calquera outro deporte? Pero este é o modelo principal do deporte profesional, e non imos pedir ao cego o que non se pide aos demais. O deporte de elite non me parece un modelo.

Como valora a intelixencia artificial?

Acabo de vir o chiste: o noso problema non é a intelixencia artificial, senón a intelixencia natural. Ja, ja… Unha das funcións dos cegos é consolar aos que non sodes cegos. “O pobre home tamén o arranxa! Eu non estou tan mal, e…!”. Moitos mo din. Paseo todos os días e dinme: “Ti velo así e dá ánimo!”. E na propia literatura, como traballan os escritores a cegueira? E creo que o escritor recibe moi ben o interior da sociedade. A través da literatura o escritor recolle o que non se di. O que máis me interesa é a literatura que mostra o que non aparece nos discursos ideolóxicos e estandarizados. Poema de Bernardo Atxaga: “Sodes felices os habitantes do outro lado da fronteira? Non soñades cos cangrexos? E cos nenos cegos?”. Non se que pensa Atxaga dos nenos cegos, pero a pregunta está moi ben recollida… En desgraza tamén hai escalada. Aí está o xogo: “Que sentido perdería? Vista, oído, gusto...”. O sirimiri é continuo e nos empobrece. Moza ou mozo de 25 anos, co currículo de Cristo, traballando como sexa posible, precario, en condicións precarias… e, ante esta situación, o empresario debe coller cegos traballando?…

A sociedade é o teu obxectivo...

Que quere a sociedade dos cegos, dos que teñen diversidade funcional? Que quere facer con eles? Iso non o vai a arranxar o empresario, nin unha pequena cooperativa; tampouco o fai a cooperativa, pero se o fai, que? ! Cales son os valores desta sociedade? E así é a situación en toda Europa, salvo que nela non haxa cupóns. De feito, a venda do cupón está ligada a unha tradición peninsular que se fortaleceu a principios do século pasado na zona andaluza, no sur de Cataluña, etc. De aí xurdiu unha forma de gañarse a vida e unha subjetividad. E, como souben ler alí e aquí, nesa subjetividad tamén existiron dúas tendencias: manter o cupón que nos dá para comer –e non cambiou esa tendencia aínda–, ou tentar outras vías.

En que consiste esa tradición en Euskal Herria? Dixo que en Europa non hai cupón...

Non se investigou, pero en Euskal Herria non hai tradición noutros lugares da península. En Europa, sen cupóns, hai centros especiais para cegos, traballando en condicións especiais, os estatais, sobre todo, en función das formas de produción particulares… Pero en Europa tamén tes moi poucos cegos no mercado laboral habitual. Moi pouco traballando en condicións normais. Antes dicíase “integración”, integración é apropiarse mutuamente, e agora “inclusión”, pero tampouco hai inclusión. Non hai empresarios que contraten a un cego. Ou son casos moi raros. Pero tampouco temos datos de Euskal Herria. Tampouco o sabemos. É terrible, datos reais, estadísticas, estudos… Nós non vivimos no País Vasco político e institucional.

Xubilouse...

Despois de traballar na venda do cupón. Nun tempo, si é rápido, pero eu non fun rápido, saía para vivir ben. Nos quince anos anteriores, algúns se enriqueceron. Coñecín, sei como vivían antes, sei como viven agora. É gracioso. Ao principio dixéronnos que tiñamos que vender o cupón, logo que a sociedade cambiou, ou o mercado, e que non eramos competitivos. Tamén desde Europa chegou unha nota sobre a concesión do Estado e abriron camiño a bingos, casinos e casas de xogo. Empresas privadas, e novas formas de facer competencia ao cupón. E que nos dixo a organización? “Pór o cupón na esquina da rúa, ou no quiosco, non é unha forma de vender hoxe nada. Isto non se adapta ás necesidades do mercado actual. Tedes que coller un espazo amplo, ir aos lugares de tránsito...”. Refírome ao ano 2002 e a unha determinada conxuntura política.

A que conxuntura política refírese? Cal é a época?

Cara a 2002, o PP é o líder do Goberno español. O ONCE díxolle ao Goberno que tiña unha gran carga de explotación e que non podía levala, que tería que xestionala o Goberno. Ao Goberno asustoulle e canalizou a situación á súa maneira. “Cales son as túas maiores cargas de explotación?”, o goberno ao ONCE. E as institucións: “Salarios”. E que fixeron? Deseñar un plan para adiantar a xubilación e transferir á seguridade social as persoas que máis gastos xeraban. Ao ONCE reducíuselle a carga de explotación, puido acoller a xente nova, noutras condicións, claro. E o goberno español fíxose cargo das persoas maiores de 52 anos. Entre outras cousas, con cotización plurianual. Antigamente só serviamos para vender o cupón e logo tampouco para iso. Esa foi a nosa traxectoria, pero é verdade: ao final do camiño, agora vivimos recibindo unha boa pensión.

Recibindo unha boa pensión, a casa!

E non só foi o noso caso. Para mil! As cargas transferíronse do sector privado ao sector público, han desmovilizado aos sectores laborais, fomos a casa en boas condicións, cumprimos 50 anos –e non é cuestión de aplaudir todo o día no quiosco–, e adeus! Pero, colectivamente, é un gran retroceso: enviándonos a casa, en moitos casos non se contratou máis. Na ONCE, a cuarta parte son cegos. Todos os demais non teñen cegueira, senón algunha outra diversidade funcional. E por que? Porque non é cego. O cego non é. Non somos. Esta sociedade insístenos en que non somos capaces de nada. Hoxe en día, quen queira compra o cupón online por Internet. Ou compra en oficinas de correos... Véndese o cupón, pero sen cegos! Tocounos xubilarnos en boas condicións, a cambio de que os que veñen detrás estean en malas condicións.

(...)

Este é o actual contrato social: “Vostedes tratarémoslles ben para explotar máis os seus fondos”. E en parte aceptamos este contrato. Os traballadores maiores de 50 anos, a inmensa maioría, teñen unhas condicións moito mellores que os menores de 40 anos. As loitas da nosa xeración foron grandes, nalgúns casos enormes, pero non conseguimos que os mozos teñan as condicións axeitadas para socializarse da maneira que necesitan. Non o conseguimos como pobo, nin como cego. E si quérese, é peor o caso dos cegos, que grandes recursos tivemos para canalizar a situación. Pero para comprar, ou axudar, o Telecinco de Berlusconi, puxeron esa chea de millóns e fixeron o que fixeron, sempre en beneficio do PSOE: “Eu non vou mirar que o fas dentro da túa casa, se me dás parte dos teus beneficios a min, sen ter que dar contas políticas a ninguén”. Ese era o trato e cumprírono. Pero había outras.

É máis que moito e di que hai máis?

Si, hai máis. O ONCE ten sindicato e partido. O sindicato utiliza agora a marca de UXT e ten unha representación do 90% dentro da organización. Dise rápido. CCOO, no Estado español, non chega ao 10%. Iso significa algo! O partido, pola súa banda, chámase UP, é dicir, Unión Progresista, pero non ten posibilidade de obter resultados electorais, porque son poucos.

Non hai solución para o que naceu cego?

O traballo é a clave, e diso LAB ten unha proposta moi interesante para min, que é o emprego garantido. É dicir, que as administracións garantan o emprego aos cidadáns. A proposta expón que o cidadán se forme a si mesmo, e para iso conta cunha serie de instrumentos de formación que lle garanten o emprego. Paréceme unha formulación interesante. Outra cousa é materializar! Trátase de tomar e dar. Con todo, segundo a sociedade, nós –chamámonos “impedidos”, “inválidos”, “incapacitados”…– non temos nada que dar. E iso é o máis terrible, dicir a unha persoa que non ten nada que dar. O noso é, pois, un problema de obrigación.

Que queres dicir?

Se a sociedade cre que non ten nada que dar, non ten obrigacións, que lugar terá nesa sociedade? Moi marxinal! Que che explotan, porque non serve para nada, non pasa nada. E non pasa nada, e entón xorde a caridade. Da misericordia privada pasamos ao sistema da compaixón pública, pasamos de ser esmoleiros a ser asalariados ou asistidos. E así a sociedade acóugase, pensando que nos axuda. Iso é o que quere o ser humano: en lugar de corrixir a situación, facer caridade, axudar a isto ou a inventarse unha fundación, ou eu se que. O capitalismo inventou o sistema e funciona bastante ben.

(...)

Iso é o que fai o máis capitalista, o máis rico nos máis ricos, para facer caridade, para xustificarse. Doemos en España a Amancio Ortega, un sistema sanitario con grandes donativos para a súa compra. En lugar de pagar impostos, fai propaganda coa cuarta parte do seu cuarto. E a xente dirá: “Xeneroso, por certo! Non tiña por que habelo feito!”. E é verdade que se non dá diñeiro, non pasa nada, pero se xustifica ante a sociedade, con todo. E nós cumprimos esa función, pola contra non se pode entender.

Teño once entrevistas. Por primeira vez estou a falar cun cego…

Para dicir nada, tes que sentirche quen es… Antes chamábanme pola tele, e antes eu preguntáballes: “Para que me chama? Necesitades un cego?… Entón, non. Irei si permítenme dicir o que teño que dicir. Díganos vostedes os seus, pero permítame que me diga os meus. Se non, non vou”. Iso tamén se fai: levar cego, por finxir, inclusión, etc. Cada un debe saber cal é o seu lugar. Tamén hai que ser cego conplacente, ser cego funcional. Tamén hai cegos que transmiten unha mensaxe que convén a ninguén. E terá razón. Non é a miña concepción, pero tamén é esa. Despois de moitas conversacións, por primeira vez está a falar cun cego… para min o problema non é iso, é o que lle dixen, o que digo aos que me chamaron para entrevistarme: “Por que me queres entrevistar? Non son coñecido, non son escritor famoso, nin enxeñeiro… Estiven á marxe...”. E é que esa é a verdade, os cegos vivimos aparte, esa é a realidade.

Perdoe que todos estes anos sexámosche excluídos. Non che vimos, nin cos nosos dous magníficos ollos. E grazas por atendernos na túa casa.

Está estimado. Lin os vosos traballos, aprecio moito a LUZ, e díxenllo de verdade: si no descoido parécelles que o que falamos non vale, que non merece a pena publicar, non a publique. Apréciolles igual e aprecio o seu traballo, e LUZ… Que, queres unha cervexa? Hoxe está quente...

* * * * *

Con pintura

“A pintura está feita para ver, non? Con todo, hai unha tendencia que vai gañando forza: a adaptación do cadro aos cegos. ‘Non o ves, pero che imos a tocar’, como digo. Eu creo que iso é unha forma de colonización. Para min facer tanxible a pintura non está dentro da miña realidade. A miña realidade é outra, por exemplo a que ouzo. A música, por exemplo. Pero un cadro? Un picasso? Iso non é para min, non temos vivencias cegas de cor e luz, porque a nosa vida está fóra das nosas experiencias”.

Amigos de Ataun

“Antes de saír de Ataun, estaba cos meus maiores na escola, ‘cos meus amigos de Ataun’. Sempre sentín querido, pero sabía que estaba aparte, e logo ese aparte apartouse moito máis. Con todo, os meus amigos trataron de manter a nosa amizade e pronto volverei con eles: chamáronme, dicindo que ían facer unha saída ao monte ou algún día, e alí quérenme e ireime”.

ÚLTIMA PALABRA

Preguntas 2 (Bernardo Atxaga)

“Sodes felices os habitantes do outro lado da fronteira? Causades agarimo no centenario dos vosos amados? Entre os territorios do voso reino hai unha paraxe chamada Greenland ou Groenlandia? Son famosos os seus vales? Existen gasolineiras da compañía Shell? Dicíame, son felices os habitantes do outro lado da fronteira? Non soñades cos cangrexos? E cos nenos cegos? Acordádesvos algunha vez co ciclista Tom Simpson? As follas protexen os froitos alén da fronteira? Hai fresas? Saben os peixes abisais distinguir entre luz e escuro? Así se me dixo, que nos refachos de vento escóndese a forza dos paxaros, que son naves que non cortan o porto. Son moitos, sodes moitos naquel reino transfronteirizo? Esta xente que vexo todos os días pola rúa, vive alí?”.