Este ano cúmprese o centenario do golpe de estado do xeneral Augusto Pinochet en Chile e o nacemento do político Henry Kissinger. Son dous nomes que quedarán pegados con cola nos libros de historia. O primeiro estableceu unha ditadura terrible naquel país suramericano, e o segundo colaborou neste crime como asesor do seu cargo no Consello de Seguridade Nacional de EE UU, como ben saben quen agora homenaxean ao Novelado da Paz.

Baixo a presidencia de Richard Nixon, o Goberno de EE UU ha desclasificado recentemente dous documentos, os días 8 e 11 de setembro de 1973, ambos os anteriores ao golpe de Pinochet, que afirman coñecer os movementos militares chilenos. A presidenta da Cámara de Representantes de EE UU, Alexandria Ocasio-Cortez, publicou tras a súa visita a Chile as administracións de Joe Biden para mostrar o seu “Compromiso con Chile”. Despois viñeron os actos do 50 aniversario, no medio da polémica dos políticos dereitistas que escorregan as palabras que xustifican a ditadura e os cidadáns que denuncian o negacionismo.

Pero estes documentos non saben nada. Durante décadas déronse a coñecer miles de documentos que reflicten en Chile o proxecto socialista de Salvador Allende que se estaba cocendo en Washington para enviar por popa: “Temos tantos que todos eles poden lerse como un relato día a día da evolución”. Así o di Peter Kornbluh, investigador estadounidense que sabe a maior parte do mundo sobre a intervención da CIA en Chile.

Kornbluh é o director do proxecto de recompilación de documentación sobre Chile no Arquivo de Seguridade Nacional da Universidade de George Washington, e leva corenta anos niso. Ademais dos labores de rato no buraco da oficina, presiona ao Goberno de EE UU para que libere documentos: Na época de Clinton conseguiu miles e na de Obama miles máis. A súa obsesión foi construír un “xuízo histórico” proclamado por Allende para que os nomes de Henry Kissinger e Richard Nixon asóciense definitivamente á destrución da democracia chilena.

Kornbluh é un gran divulgador co que o lector de Net Próximo pode atopar as súas entrevistas ao seu gusto na rede. En Youtube hai unha charla colgada, ofrecida o 31 de agosto na facultade de comunicación da Universidade de Chile: “Sempre quixen explicar a alumnos como vós como se le un cable da CIA”, di aos seus oíntes. E aí vai a mensaxe de tipografía top secret para descifrar liña a liña.

Antes de desclasificarse, os censores borran cunha grosa pluma os datos que non queren que a xente coñeza. Son sobre todo sources and methods, é dicir, fontes e métodos utilizados para obter información. Por iso podemos ver os documentos recheos de negro, e o investigador debe formar un puzzle complexo con moitas lagoas.

A man de Richard Helms e EEUU

O 16 de setembro de 1973, cando Allende morreu e as ruínas do Palacio dA Moeda de Santiago seguían tendo fume, Nixon chamou por teléfono a Kissinger: “A nosa man non se ve neste caso, non?”, pregúntalle. E Kissinger responde: “Nós non o fixemos. Quero dicir, nós axudamos. [Oco] creou as mellores condicións”. “Así é”, conclúe o presidente.
Esta transcrición, entre os documentos desclasificados, é unha valiosa proba da intervención de EE.UU. no golpe de estado chileno, e Kornblonda aproveitou moitos anos de experiencia para pescudar cal está detrás do baleiro non escrito: Richard Helms, xefe da CIA.

Segundo o investigador, quizais non sexa correcto dicir que EE.UU. organizou e prometeu o golpe de estado en Chile, pero a través da CIA puxeron un “ambiente” a favor dun golpe, como Kissinger confesou ao inquilino da Casa Branca. No seu traballo "Pinchet desclasificado", Editorial Catalonia, 2023, Pinochet impartiu todas as súas teses Kornbluhek, que reeditou este ano con máis información exclusiva, e para moitos esta investigación podería equipararse á realizada por un Comité da Verdade.

Quen non ten a posibilidade de adquirir un libro de 532 páxinas, pode ler unha longa entrevista que publicaron en dous partes na web esquerda do inglés Truhdig: Kissinger and the CIA in Chile: An Interview With Peter Kornbluh (“Kissinger e CIA en Chile: unha entrevista con Peter Kornblonda”). O entrevistador non é calquera, senón Marc Cooper, tradutor persoal de Allende e represaliado polo golpe de 1973. “Esta é a entrevista definitiva sobre a CIA e Chile”, afirma na presentación do artigo de Truhdig. Desde os seus inicios, Kornbluhek conta de forma individual as terribles e miserias que a intelixencia estadounidense deixou naquel país.

Agustín Edwards e O Mercurio

O 14 de setembro de 1970, tras gañar as eleccións e a piques de chegar á presidencia de Allende, Agustín Edwards colle o avión de Santiago a Washington, onde se reúne con Helms. Edwards é propietario do poderoso periódico O Mercurio, subdirector da compañía Pepsico e un dos homes máis ricos de Chile. En Navarra, do mesmo xeito que fixo Garcilaso en 1936, a información proporcionada por este será clave para iniciar un relato: “Calquera militar terá reunións de máis alto nivel que os chilenos para contar cales son as potenciais pistas e onde poden estar os problemas de golpe”, explica Kornbluhe.

E o principal "problema" tiña un nome: René Schneider. O dirixente do Exército chileno asegurou que respectaría a Constitución, o que pasaba. Estas palabras causaron gran picor na elite económica e militar, e a CIA pronto comezou a conspirar cun secuestro de “falsa bandeira” para derrubar ao comandante. Para iso, os axentes de intelixencia contactaron co grupo ultradereitista Patria e Liberdade.

Pero o día da operación, 22 de outubro de 1970, Schneider foi secuestrada e asasinada. A xogada non lles saíu ben porque ninguén creu que Allende tiña algo que ver coa acción e os golpistas non se moveron. Con todo, a CIA aplaudiu aos seus axentes: “Porque para moitos chilenos a solución militar ha pasado a ser unha oportunidade”, di un dos cables da axencia. Kornbluhe fala duramente neste momento do diálogo: “Estamos a falar dun complot para o asasinato cuxo autor intelectual é Henry Kissinger”.

A pesar do fracaso deste intento de ajetrear o golpe de estado, EE.UU. seguirá quentando a “cólera climática” durante o mandato de Allende, inestabilizando economicamente ao país e financiando campañas de contra-propaganda cO Mercurio de Edwards, ata que o 11 de setembro de 1973 déanlle o seu último puñado.

Onte golpistas, hoxe negacionistas, mañá golpistas

Por que esa barbarie dun país pequeno e pacífico como Chile? “Kissinger é o mellor xogador de xadrez –di o investigador– e ve o impacto que pode ter Chile noutros países da OTAN”. Cría que as potencias europeas ían caer como as fichas dominicais, convencidas das temibles teorías da Guerra Fría: “Equivocouse totalmente, pero asumiu o futuro de Chile”.

Hai outra razón menos mencionada para entender ocorrer en Chile: Na década de 1960, os exportadores estadounidenses de cobre Kennecott e Anaconda foron os primeiros en tocar a pendente da Casa Branca, angustiada polo perigo que supuña Allende. De feito, o médico marxista quizá non quería facer a revolución polo camiño de Cuba, era máis pragmático, pero tiña un obxectivo claro: a nacionalización do cobre. Non é casualidade que Chile sexa un dos principais laboratorios do neoliberalismo en Sudamérica tras o golpe de Pinochet.

En Missing ("Desaparecido") de Kost-Gavras, gañadora da Palma de Ouro en 1982 e do Óscar en 1983, aparece moi ben o terror da ditadura chilena. Nos anos seguintes, EE.UU. apoiou este sistema provocando miles de vítimas, sendo Kissinger o padriño. Estamos na época da operación Cóndor, un plan oculto posto en marcha polos réximes militares de Sudamérica para eliminar aos exiliados esquerdos.

O político estadounidense denunciou publicamente estas desaparicións masivas nunha viaxe a Santiago de 1976, pero en privado dixo a Pinochet: “Quitando a Allende fixeches un gran servizo a Occidente e axudámosche”. Esta protección mantívose polo menos até 1988. Aquel ano os chilenos botaron ao ditador por plebiscito, aínda que este quixo dar un novo golpe para quedar no poder, como o deslibro Pinochet descubriu por primeira vez.

Despois de medio século, quen negan ou xustifican o golpe de estado tomaron forza en Chile. Os deputados que din que as violacións das mulleres da época de Pinochet son unha “lenda urbana” ou os ex presidentes de Allende, como fixo Sebastián Piñeira, deron o golpe. E aínda por riba, o negacionismo converteuse na arma política da dereita que se estende a outros países: Na campaña electoral para a presidencia arxentina, Vitoria Villarruel Liberdade Avanza, representante do partido ultrarrápido, cuestiona os crimes da ditadura daquel país, imposta pola forza en 1976. Villarruel é próximo ao VOX, porciierto.

Consciente de que este negacionismo pode alimentar a punta da dereita e os novos golpeos, non só en Sudamérica, senón tamén en EEUU e Europa, Peter Kornbluhe insiste na importancia de seguir desclasificando os documentos secretos. Para que quede claro o que realmente pasou en Chile, para a súa vergoña.