Tomando como eixo a coeducación e a natureza, transformaron o espazo exterior do centro na ikastola Kurutziaga de Durango. Haizea Egiarte investigou o impacto da inauguración do novo patio en 2018, coa opinión de 81 alumnos, pais e profesores da escola. En definitiva, “os nenos pasan polo menos 30 minutos nos espazos exteriores da escola todos os días, 525 horas durante o curso”, subliñou.

Por que é importante o espazo exterior?
Haizea Egiarte: Como docentes a miúdo damos importancia sobre todo ás cuestións dentro da aula, pero o espazo exterior tamén forma parte da escola, non podemos esquecer que os espazos exteriores e os nenos desenvolven a súa autonomía, psicomotricidade… tamén a través do xogo. Cando saen ao patio eles deciden como xogar, a que, utilizando a imaxinación, máis aló das regras establecidas polos adultos, e tamén están a aprender libre e inconscientemente.

É máis, dentro e fóra da sala é un continuum, pódese dar un uso educativo á zona fóra das catro paredes, e non se pode restrinxir o ensino ao interior da sala e só o espazo que coidas de ter patio. Á hora de expor a clase podemos ter en conta o exterior, organizar algunha actividade cun obxectivo didáctico no patio ou barrio do colexio, xa que é un recurso moi enriquecedor, por suposto, se temos a natureza na nosa contorna.

Asier Huegun: A diferenza do que ocorre no interior da habitación, a miúdo non recoñecemos a función educativa do espazo exterior e queda sen control, reprodúcense moitos estereotipos e tendencias sociais, e por iso é importante prestar atención a estes espazos.

Temos aínda espazos exteriores grises ríxidos ou cada vez máis ricos?
Egiarte: Eu diría que os profesores son conscientes da importancia do espazo exterior, pero se necesitan recursos persoais e económicos para transformalos e sería importante que nas escolas públicas canalícense eses cambios. Que fan os profesores? Adaptarse ao que teñen, proxectos, metodoloxías, etc., pero sendo conscientes de que se poden dar outros usos ao espazo.

Máis aló da escola, os novos parques que construíron no meu país teñen troncos, diversos dispositivos para traballar o equilibrio, infraestruturas con diferentes materiais… e cando era pequeno tiñan randeeiras e pouco máis. É dicir, téñense en conta estas cousas á hora de deseñar novos espazos, pero tamén é importante cambiar os que temos, mesmo nos centros educativos.

Huegun: Aos poucos vanse vendo formulacións de transformación de espazos nos centros educativos, está a empezarse a dar importancia á organización do espazo e a ter en conta a función educativa do espazo, sobre todo en Infantil e Primaria, pero falta que cheguen á ESO, por exemplo.

Na ikastola Kurutziaga si tiveron a oportunidade de redeseñar o espazo exterior.
Egiarte: A preocupación centrábase en dous aspectos: a coeducación e a natureza. Por exemplo, vían claramente que o campo de fútbol que tiñan no medio do patio comía todo, os mozos xogaban ao fútbol, e as mozas movíanse nas periferias do patio. A partir de aí, fixeron un patio inmenso, pero os centros que non o teñen non deberían limitar o espazo exterior ao patio, habería que abrilo ao pobo: se tes un río, un prado… por que non saír do colexio e aproveitalo? Non sempre é fácil, pero merece a pena tentalo.

Huegun: Efectivamente, hoxe en día temos espazos e espazos separados e fragmentados, pero o centro debería formar comunidade no barrio e no pobo, os espazos deberían interaccionar.

Desde a coeducación e a natureza decidiuse transformar o espazo exterior da ikastola. Fala vostede de que o proxecto que durou catro anos tivo dúas resistencias principais. Un, por parte do profesorado, porque temían que á hora de abrir o espazo fose máis difícil coidar e controlar aos nenos.
Egiarte: Coa ampliación do patio, pensaron que podía haber máis conflitos, e pensaron en establecer un reforzo para o coidado do patio, pero se deron conta de que non, con máis espazos e posibilidades, que os nenos crean xogos cooperativos, que o castelo ou o que sexa, por exemplo, ponse en común, e as disputas reducíronse. O cambio de espazo creou novas relacións e a oferta de xogos e oportunidades no lugar onde o fútbol era o rei permitiu que uns e outros traballen xuntos. Por exemplo, nestes espazos de xogo libre mestúranse máis as idades, os nenos e nenas de diferentes idades desenvólvense perfectamente axudando aos máis grandes aos pequenos, contaxiando a súa imaxinación aos grandes… Ver como se coidan mutuamente é bonito, como se axudan e esperan en función das habilidades e dificultades que cada un ten para ascender ao outeiro. Os profesores descobren que a súa función de coidado non é tan importante, que o patio se converteu nun espazo de observación moi interesante para tomar ideas. Están a gozar do río? Fagamos un proxecto ao redor do río.

Huegun: Porque o coidado non é só vertical (que o profesor coide aos alumnos), tamén é importante o coidado horizontal, e como a transformación do espazo favoreceu a convivencia, tamén destacaría o beneficio da inclusión: os nenos con capacidades e desexos moi diversos comparten o mesmo espazo. Pola contra, nos espazos tradicionais a miúdo non ocorre o mesmo e hai tendencias excluíntes, entre outras cousas polas súas capacidades.

O proxecto tivo unha segunda resistencia: algúns se enfrontaron rapidamente ao espazo sen fútbol. Finalmente, a ikastola decidiu retirar o campo de fútbol situado no centro do patio, pero manter o campo de futbito situado nunha esquina.
Egiarte: Quizais no futuro haxa algún colexio sen campo de fútbol, pero de momento non coñezo ningún. A idea inicial do proxecto era eliminar tanto o campo de fútbol como a zona de futbito, xa que quen queira xoga fóra da escola todo o fútbol que queira, por tanto, por que non retiralo? Pero a resistencia veu sobre todo dos pais. E a min dáme a sensación de que se quitasen completamente o fútbol, moitos nenos ían protestar ao principio, pero logo adaptaríanse facilmente e ían xogar a outros xogos. Pero a ikastola forma parte dunha comunidade e ante a demanda dos pais decidiuse manter o futbito.

Huegun: As inercias sociais penetran en todas partes e o fútbol é un exemplo: “Como imos deixar ao noso fillo sen xogar ao deporte principal?”. Sería unha auténtica revolución a supresión total do fútbol na escola, pero no noso imaxinario temos xarado que os centros escolares teñen un campo de fútbol propio e non ten por que. Se a escola ten que ser o lugar para romper certas inercias sociais, habería que dar este tipo de debates, porque o fútbol xa é suficiente fose da escola.

A pesar da transformación do patio, a inmensa maioría dos mozos e unhas poucas mozas utilizan máis o campo de futbito, segundo di o estudo. Si es chico tes que xogar obrigatoriamente ao fútbol para que non che esquezas?
Egiarte: A investigación recolle as respostas dos alumnos de 5º de Primaria (alumnos de 10-11 anos aproximadamente) e talvez esta idade poida ser significativa. Non sei si pensan que se non se van a xogar ao fútbol vanse a quedar fóra do equipo, pero é verdade que tamén hai que animarlles a probar outras actividades máis aló do deseño do espazo exterior, que non está mal si, como di Asier, queremos romper as inercias sociais. Neste sentido, durante a tempada de COVID alternábanse os espazos en grupos cada día, e moitos mozos viron que podían realizar actividades distintas ao fútbol, que o fútbol non é a única opción, e pola contra, animou ás mozas a xogar ao fútbol cando se lles daba o campo de futbito.

Outra cousa interesante que se fixo en Kurutziaga é que as zonas sexan distintas para que non teñan un uso concreto e único. Eu diría que á pista de futbito aínda lle chaman así, pero imaxínese que a nomean teatro, pois igual os nenos empezarían a facer teatro alí. Se non limitas os espazos a unha soa acción, abres a porta a múltiples usos.

Parece que varios espazos ou actividades teñen xénero. Obsérvanse outras relacións e actitudes naquelas zonas nas que non se lle asignan xéneros (campos abertos, outeiros, bancadas de herba, etc.)?
Egiarte: Si, por exemplo na zona verde que menciona. Os referentes máis coñecidos no fútbol son os homes, que dalgunha maneira han interiorizado que é un deporte para mozos, pero manter o equilibrio sobre o tronco, baixar do tobogán ou facer torres non depende dos referentes masculinos nin femininos e xogan xuntos sen prexuízos. Se os mozos de 5º son mellores no fútbol que as mozas en xeral, han visto que moitas mozas son mellores que os mozos nos xogos de equilibrio noutros espazos. Non se trata de ver cal é mellor e quedar por encima da outra, pero estes espazos foron tamén a maneira de empoderar ás mozas e de reducir aos mozos. Ademais, son espazos non determinados que permiten traballar en moitas cousas, hoxe somos exploradores e mañá imos facer unha cabana, non hai regras noutros xogos e desenvólvense outras relacións.

Huegun: Ademais, cando o campo de fútbol ocupaba o centro, a centralidade tíñana os mozos, e o cambio de espazo e a centralización doutras actividades provocou que esta xerarquía cambie, que as mozas gañen centralidade.

De feito, o espazo dedicado ao xogo libre é agora o que está no centro do patio, e é o espazo máis utilizado polas mozas. Iso si, o estudo di que os profesores tiveron que animar un pouco ás mozas a “conquistar” eses espazos, tan interiorizados na periferia.
Egiarte: Porque as mozas non teñen costume de tomar o centro. Que fixeron en Kurutziaga? Non podemos quitar o fútbol, pero polo menos ímolo a mover, ímolo a deixar no bordo, e os que queren saltar á corda non teñen por que facer un esqueleto, os que queren pintar non teñen por que estar no bordo, por que non pór no medio patio? Os resultados da investigación indican que aínda falta moito para que a maioría dos nenos e nenas xoguen xuntos, pero que as mozas sintan que o patio tamén é seu e que poden xogar no centro do patio. Na sociedade, nas festas… as mulleres temos unha tendencia a estar en segundo plano, a ter protagonismo os homes, porque foi así desde pequeno, pero si desde a infancia as nenas aprenden que o centro é tamén o seu, que poden tomar centralidade, van ir tomando forza no futuro para dicir “eu estou aquí e estou en primeiro plano”.

A natureza gaña presenza no novo espazo exterior. Influíu isto no alumnado?
Egiarte: Sobre todo foi moi enriquecedor para os nenos de Educación Infantil e veos explorando e xogando no areal ou bosque. Unha das claves é que a ikastola non limita aos nenos para que non entren na correa ou no río, dispoñen de catiuscos para saír ao patio e de roupa para cambialos en caso de ensuciamiento. Algúns pais queixáronse de que os nenos se ensuciaban moito, pero para que se fixo o cambio de deseño, se non para gozar diso? Conscientes das choivas que chove en Euskal Herria, un dos retos da ikastola é saír á natureza mesmo cando chove. E tamén aproveitaron a oportunidade de facer a aula na natureza, sentar en bancadas de herba e contar contos.

Huegun: O profesorado da ikastola demostrou que a natureza esperta a creatividade, que os nenos utilizan máis recursos para inventar xogos, fomenta a colaboración e ten un impacto emocional. Por iso é importante, na liña que mencionou antes Haizea, ir máis aló da escola cos alumnos ás zonas verdes da zona. Nos pobos pequenos parece máis fácil, faise máis difícil nas cidades e barrios que creamos. E en Euskal Herria chove moito, vénme á cabeza unha frase que utilizan en Finlandia: non hai mal tempo, senón roupa inadecuada.